Joba: Informaciya urısları hám Kiber-hújimler

8-Tema:Zamanagóy ashiq informatsiyalıq sistemaları hám jaslar tabiyasi máseleleri
Joba:
1. Informaciya urısları hám Kiber-hújimler.
2. Kompyuter jinayatshılığının analizi.
3. Informaciya-kommunikaciyalıq sistemalar hám tarmaqlarda qáwipler hám hálsizlikler
Qáwipsizlik hár kúni biz ushiratatugin ómirimizdiń bir kórinisi:
Esikti qulpıramız, qımbat bahalı nárselerdi tanis emes kózlerden jasıramız hám kisemizdi dus kelgen jerde qaldırmaymiz. Bul sanli dúnyaga» da kórinis boliwi shárt, sebebi hár bir paydalanıwshının kompyuteri- qaraqshi hújimi obyekti boliwi mumkin.
Kommerciya shólkemleri tiykarınan qáwipsizlikti támiynlew ózinin birinshi náwbettegi wazıypası emes, balkim oni támiynlewge sarp etilgen qarejetlerdiń mugdarı ziyan dep esaplap kelgen. Qandayda bir dárejede bul «aqılıy is>: olsız hám is orinlawda tosiqlar tolıp-tasıp atır degen?! Biraq firmanın hámme korporativ orınlarına kúni-túni kiriwge ruxsat beriwge qoriqpaytugin aqılı jayında sanaat kapitanları»ın kórdiniz be? Álbette, yaq! Hátte kishkene kompaniya imaratının kiriw jolinda sizdi qoriqlawshı, yaki kiriwdi shegaralawshı hám kózden keshiriwshi sistemasi qarsi aladı. Informaciyalardı qorgaw bolsa házirge shekem kewildegidey emes. Xabardı qalay joq etiw mumkinligin, hám bul qanday jagdaylarga alıp keliwin hámme de túsine bermeydi.
Iri oyinshilar jaqsi gana sabaq aldı: xakerler Yahoo.com, Amazon.com siyaqlı kompaniyalarga hám hátteki kosmik izertlew agentligi NASA ga úlken ziyan tiygizdi. Qáwipsizlik xizmeti bazarının en iri qatnasıw shılarınan biri RSA Security, hár qanday qáwipke qarsi shara bar ekenligi haqqındağı oylamastan qilingan bayanatınan bir neshshe kúnnen keyin, hújimge duwshar boldi [29].
Ádette, adamlardan yaki predmetlerden shigatugin hám. zıyan keltiretugin qáwipler tómendegi klaslarga bólinedi: ishki yaki sirtqi hám dúzilgen (málim obyektke qarsı) yaki dúzilmegen.
Máselen, kompyuter virusları sirtqi dúzilmegen qáwipler sipatında toparlanadi hám ogada apiwayı esaplanadı. Qızıgı sonda, paydalanıwshılar óziniń kompyu terin qolaylı nishan dep esaplamaydı, olar ózlerin jaqsı gana qorgalganday sezedi. Kerekli qorgaw dárejesi ayırım. jagdaylarda jumısınızdıń jagdayına baylanıslı. Eger make meniz yaki kompaniyañiz qanday da bir qáwip misham bolsa, eger siz milliy energetik resursların bólistiriwshi yaki milliy baylanıs tarmaqlarına xizmet qiliwshi mámleket infrastrukturası quramında bolsanız, ápiwayı terroristler bombaların hám pistoletlerin bir shetke qoyıp, hár túrli programma derekler járdeminde mekemeñizge elektron hújimdi ámelge asırıw máselesin kóredi. Ekinshi tárepten, sawda-satıq hám marketing boyinsha ápiwayı kárxana haqqında sóz barsa tek klientler dizimin urlawshı xizmetshi leriniz haqqında, qálbeki kredit kartochkalar boyinsha tovar alıwshı aldawshilar, tarmağınızga preyskurantlardan paydalanıw maqsetinde kiriwshi qarsilaslar, Web - saytınızdı dámegóylik maqsetinde buzıwshılar hám sogan uqsasları haqqında qaysi urinisiniz tuwri keledi.
Biraq uwayimga orin joq. Birinshi náwbette kúndelikli kerekli sharalar kóriliwi lazım. Informaciyaga iye boliwdin keń tarqalgan usılı ápiway urlıq. Siz jumis stolınızda mol aqsha qaldırıp ketpeysiz-go. Ne ushin bagıwshınız - jeke kompyuter qawipsizligin támiyinlewge az gana waqit sarıp qilmaysiz? Bul tek gana apparat dereklerine emes, al magliwmatlarga da baylanish. Magliwmatlardı urlatiw yaki joğaltıw úlken, ayırım waqıtları, dúzetip bolmaytugin ziyan keltiredi. Bizge belgili, sistema jumis beriwshileri hámme sırlı materiallardan paydalanıw imkaniyatına iye hám ádette, kompaniya paydasınan óz úleslerine iye emes. Sol sebepli tap olar mákeme qawipsizligine qáwip sala alıwshılar ishinde en úlkeni esaplanadı. Aytıp ótiw kerek, kompaniya jumisqa kiriwshilerdi jaqsılap tekseredi. Dál sonday, qawipsizlik xizmetin támiyinlewshilerge, ásirese másláhát beriw, jobalastiriw hám usinis etiwshilerge diqqat penen qarawi kerek.
Civilizaciya rawajlanıwının zamanagóy basqıshinda informaciya tek gana jámiyet hám mámleket institutları jumisında emes, al hár bir insan ómirinde sheshiwshi rol oynaydi. Kóz aldımızda jamiyettiń informaciyalasıwı tezlik penen hám kóbinese aldınnan bilip bolmaytugin kóriniste rawajlanbaqta. Biz bolsa tek oniň kúndelikli, sıyasıy, ekonomikalıq hám basqa aqibetlerin túsine baslaymiz.
Jámiyetimizdiń informaciyalasıwı jalgız dúnya informa ciya mákanınıń jaratılıwına alıp keledi, bul mákan átirapin da informaciyani jiynaw, qayta islew, saqlaw hám subyektler - insanlar, shólkemler, mámleketler ortasında almasıw ámelge asırıladı.
Kórinip turganınday, siyasıy, ekonomikalıq, ilimiy-texnikalıq hám basqa informaciyalardı tezlik penen almasıw imkaniya tin jámiyet ómirinin hámme tarawlarında hám ásirese islep shigariwda hám basqariwda jaña texnologiyalardin qollanılıwı sózsiz paydalı. Biraq, sanaattın tezlik penen rawajlaniwi Jer ekologiyasına qáwip sala basladı, yadro fizikası tarawindagi utıslar yadro urısı qáwpin tuwdiradi. Informaciyalasıwda qáwipli qiyinshılıqlar deregine aylanıwı múmkin.
Urislar hámme waqitta bolgan. Waqıttıń ótiwi menen uristi alıp barıw uliwma bir pánge aylandi. Hár qanday pánge uqsas urista ózinin tariyxı, ózinin qağıydası, tanıqlı adamları, óziniń metodologiyası payda boldi. Zamanagóy uris ideyası júdá ilgerilep ketti. Endi onin mákáni - pútkil jer shari. Uris lokal qaraqshi hújiminen bir neshshe mámleketlerdi wayran qılıwshı global qáwipke aylandi. Túrli mámleketlerdiń áskeriy doktrinalarında elektron qural rawajlaniw rejeleri hám tiyisli wazıypalarga mólsherlengen dasturiy támiynat haqqında esletiwler kózge taslan baqta. Túrli razvedka dereklerinen kelip atırgan informaciya analizi nátiyjesinde juwmaq shigarıw múmkin boladı, ayırım bir mámleketlerdin basqarıwshıları hújimshi kiber programmalardı jaratiwdi támiyinlemekte.
Informaciya urısına ápiwayi qurilmalar járdeminde áskeriy háreketler payda bermeytugin jagdaylarga qarata strategiyalıq alternativa kórinisinde qaralmaqta.
Áskerler tárepinen kiritilgen informaciya urısı ataması real, qırgınlı hám eziwshi áskeriy háreketler menen baylanıslı ayawsız hám qáwipli háreketti anlatadi. Bul uristin bólek qırları shtab urısı, elektron urısı, psixologiyalıq ámeller hám hár qanday uris, informaciya urisi soniń menen birge, zamanagóy qural járdeminde alıp barıladı. Informaciya qural járdeminde, uris alıp barılıwshı hámme qurallardan ózgesheligi, dagaza etilmegen hám kóbinese dúnyaga kórinbeytugin urıslardı alıp bariw mumkin (alıp barılmaqta hám). Bul quraldın tásir obyektleri ekonomikalıq, siyasıy, sociallıq hám tagi basqa jámiyet hám mámleket institutları. Magliwmatlardı uzatıw tarmaqlardın keleshek urısları maydanına aylanıwı álle qashan izertlengen.
Informaciya qurali hújimde hám quralli kúshlerde «Informaciya qural degende informaciya massivlerin joq etiw, buziw yaki urlaw derekleri, qorgaw sistemasin joq etiw, huqiqiy paydalanıwshılar háreketin shegaralaw ásbap -úskeneler hám pútin kompyuter sisteması islew tartibin buziw qurilmaları túsiniledi. Házirgi kúnde hújim jasawshi informaciya quralı sipatında tómendegilerdi kórsetiw múmkin: - Kompyuter virusları kóbeyiw, programmalarga ornalasıw, baylanıs liniyaları, magliwmatlardı uzatıw tarmaqları boyinsha uzatılıw, basqariw sistemaların isten shigariw hám sogan uqsas qásiyetlerge iye;
- Logikaliq bombalar signal boyinsha yaki ornatilgan waqitta háreketke keltiriw maqsetinde áskeriy yaki puqara infrastrukturalarına ornatılıwshı programmalastırılgan qurilmalar; - telekommunikaciya tarmaqlarında informaciya almasıwın bastiriw qurilmaları mámleket hám áskeriy basqariw kanallarında informaciyamı qalbekilestiriw;
- testli programmalardı biytáreplestiriw quralları;
obyekt programma támiynatına razvedkashilar tárepinen qasttan kiritiliwshi hár túrli qátelikler. Universallıq, sırlılıq, programma - apparat ámelge asırılıwının hár túrliligi, tásirdiń keskinligi, qollanılıwdin waqti hám ornin tañlaw imkaniyatı, paydalılığı informaciya quralın hádden tis qáwipli qıladı. Bul quraldı, máselen, intellektual múlkti qorgaw deregine uqsatıp niqaplaw múmkin. Onnan tisqarı, ol hátte uris dagaza qilmastan hújim hareketlerin avtonom tárizde alıp barıw imkaniyatın beredi.
Zamanagóy jámiyette informaciya quralın isletiw áskeriy strategiyası puqara sektori menen úzliksiz baylanısgan. Informaciya quralının, onun tásir kórinisi hám usıllarının payda boliwi hám qollanılıwı qásiyetlerinin hár túrliligi onnan qorgaliwdin qiyin máselelerin payda etti.Informaciya quralı qollanılıwının aldın alıw yaki qollanılıw aqibetlerin joq qiliw ushin tómendegi sharalardı kóriw lazım:
- informaciya resurslarının fizikalıq tiykarın payda etiwshi social texnikalıq obyektlerin qorgaw;
-magliwmatlar bazaları hám banklerdiń shegaralangan hám turaqli islewin támiyinlew;
- informaciyadan ruqsatsız paydalanıwdan, oni buzılıwdan yaki joq qılınıwdan qorgaw; - informaciya sapasin saqlaw (óz waqtında ekenligi, anıqlığı toliqligi hám paydalanıw zárúrligi).
Mámlekettin dúnya ashiq tarmağına jalganiwdin ekonomikalıq hám ilimiy-texnikalıq siyasatin informaciya qáwipsizligi arqalı kóriw lazım. Bul ashiq, puqaralardin informaciyaga hám intellektual múlkke iye boliw nizamlı huqiqti saqlawga mólsherlengen siyasat mámleket shegarasında tarmaq ásbap-úskenelerin ogan informaciya quralı elementlerinin kiriwinen saqlawdi kózde tutiw lazım. Bul qiyinshilıq házirgi waqitta, shet el informaciya texnolo giyalarin hámme satıp alıp atırgan waqitta júdá zárúr. Bizge belgili, dúnya informaciya makamına jalganbastan mámleket ekonomikasın rawajlandırıp bolmaydi. Internet tarmagi tárepinen támiyinlengen xabar hám esaplaw resurslarınan operativ paydalanıwdi mámleketshilikti, puqaralıq jámiyeti institutların bekkemlew, isletiliwshi infrastrukturasin rawaj lanıw shártleri sipatında kórsetiw múmkin.
Biraq mámlekettin xalıq aralıq telekommunikaciya sistemasında hám informaciya almasıwda qatnasiwdin informaciya qawipsizligi mashqalasın kompleks sheshim qabıl etpesten múmkin emes ekenligin amıq oylap kóriwi lazım.
Ásirese jeke informaciya resursların qorgaw mashqalası informaciya hám telekommunikaciya texnologiyaları qánigeliginde rawajlangan mamleketlerden texnologiyalıq arqada qalıp atırgan mámleketler ushin qáwipli esaplanadi.
Informaciya quralın islep shigiwdi hám oni isletiwdi ximiyalıq hám bakteriologiyalıq qural siyaqlı ruqsat etpew itimalınan uzaq. Tap sol sıyaqli kóp gana mámleketlerdiń jalgız global informaciya ortalığın rawajlandırıw boyinsha uriniwların shegaralapbolmaydi.Sistema qánigesi ushin qorgawdin maqul dárejesin támiyinlewdiń birden-bir usili - informaciyaga iye boliwi,sebebi házirshe informaciya hújimine en tez reakciya beretugin adamlar bolip esaplanadı. Demek, informaciyanı qorgaw qánigelerdi oqitiwga hám professional ósiwine jumsalgan qárejet informaciya hújimlerine qarsi turiwshi eń paydalı derek esaplanadi.
2.Kompyuter jinayatshiligi statistikası analiz etilse, qaygılı kóriniske iye bolamiz. Kompyuter jinayatshiligi jetkizgen ziyandı narkotik zatlar hám qurallardıń nizamsız aylanıstan alingan paydaga uqsatiw múmkin. Tek AQSH ta «elektron jinayatshilar» tiygizgen hár jilgı ziyan 100 mld. dollardı quraydı eken.

Jaqin keleshekte jinayıy hárekettiń bul túri ónimdarlılığı, pullardın aylanısı hám onda qatnasıwshı adamlar sanı boyinsha jaqın waqitlarga deyin nizamsız háreket arasında puldarlılığı menen birinshi orındı iyelegen nizamsız biznestiń úsh túrinen ozip ketiw itimallılığı úlken. Bul nizamsız biznesler narkotik zatlar, qural hám kem ushiraytugin jabayı haywanlar menen sawda qılıw.

Mámleket hám jeke kompaniyalar háreketinin sociolo giyalıq izertlew magliwmatlarına qaraganda XXI ásirdiń birinshi jıllarında ekonomikalıq qanigedegi jinayatshılıq bank hám basqa sistemalardıń informaciya-kommunikaciyalıq komplekslerge boliwi mumkin bolgan gárezli ekonomikalıq háreketlerge qaratilgan boladı.Kredit finans qánigeligindegi kompyuter jinayatshilığının sani ósip barmaqta. Máselen, onlayn magazinlerinde 25% ke deyin aldawshılıq tólem ámelleri dizimge alingan. Sogan qaramastan mámleketlerde elektron sawdanın - joqari daramatlı zamanagóy biznestiń aktiv rawajlaniwi kózge taslanbaqta. Bizge belgili, bul qánigelik rawajlaniwi parallel ráwishte «virtual aldawshilardın da tabısı (dáramati) asadı. Aldawshilar endi jeke halda hareket qilmaydı, olar puxtalıq penen tayarlangan, jaqsı texnikalıq hám programmalıq qurallangan jinayıy toparlar menen, bank jumisshilarinin ózleri qatnasıwında isleydi.Qáwipsizlik qánigeliginde qánigelerdiń kórsetiwinshe bunday jinayatshilardıń úlesi 70% ti quraydı. uri óziniń kásiplesi ápiwayı basqınshiga qaraganda kóp tabadı. Onnan basqa virtual» jinayatshilar úyden shiqpastan háreket etedi. Paydalanıwdıń elektron dereklerin qollamp islegen urlıq ziyanının ortasha kórsetkishi tek AQSH ta banktin qurallı basqınshiliqtan kelgen ziyanının ortasha statistikalıq ziyanınan 6-7 ese kóp.Bank xizmeti hám finans ámelleri qánigeligindegi hár túrli aldawshılıq nátiyjesinde jogaltiwlar 1989-jili 800 mln. dollardan 1997-jili 100 mlrd. dollarga jetken. Bul kórset kishler ósip atır, tiykarında joqarida keltirilgen mag hiwmatlardan biri tártipke asiwi mumkin. Sebebi kóp jogal tiwlar aniqlanbaydı yaki dagaza qılınbaydı. Ózine say «úndemeslik siyasatin sistema qánigelerinin ózinin tarma ginan ruqsatsız paydalanganlıq táriypin, bul jağımsız hádiyseniń tákirarlanıwınan qorqıp hám ózinin qorgaw usili áshkara etilmewi ushin oylasıqtı qálemewi menen túsiniw múmkin.Kompyuter qollanatugin insan háreketinin basqa qánigeliklerinde de jagday jaqsı emes. Jildan-jilga huqiqti qorgawshi organlarga kompyuter jinayatshiligi haqqındağı múrájatlar artıp barmaqta.Hámme qánigeler viruslardıń tarqalıwı menen bir qatarda sirtqi hújimlerdiń asqanlığın aytıp ótilmekte. Kórinip turganınday, kompyuter jinayatshiligi nátiyjesinde ziyan artpaqta. Biraq kompyuter jinayatshılığı kóbinese Virtual>> aldawshilar tárepinen ámelge asırıladı dew haqıyqatqa tuwri kelmeydi. Házirshe kompyuter tarmaqlarına sugılıp kiriw qáwpi hár biri óziniń usılına iye bolgan xakerler, krakerler hám kompyuter qaraqshilari tárepinen júz bermekte.Xakerler, basqa kompyuter qaraqshilarinan ózgeshe ráwishte, ayrim waqıtları aldınnan, maqtaniw maqsetinde kompyuter iyelerine olardın sistemasına kiriw niyetleri bar ekenligin bildirip qoyadı. Áwmetlileri haqqında Internet saytlarında xabar beredi. Bunda xaker básekilesiw niyetinde kirgen kompyuterlarga ziyan keltirmeydi. Krakerler (craker) elektron «urilar» abiroyli boliw maqsetinde programmalardı buziwga bagdarlangan. Bunin ushin olar Internet tarmagi boyinsha tarqatılıwshı buziwdiń tayar programmalarınan paydalanadi.Kompyuter qaraqshilari básekelesiwshi firmalar hám hátteki klient arnawli xizmetleri buyırtpası boyinsha informaciyani urilawshı firma hám kompaniyalardıń joqarı dárejeli mamanları. Onnan tisqarı olar basqa bank schyotinan pul jamgarmaların urlaw menen de shugullanadi.Ayırım mamanları» qáwipli topar payda etedi, sebebi bunday kriminal biznes joqari daramathi. Bul bolsa tez arada, «virtual jinayattın ziyanı jınayat biznesinin ápiwayi túrdegi ziyannan bir tártipke (eger kóp bolsa) asıwına sebep boladı. Házirshe bunday qáwipti saplastiriwdin únemli usillari joq.
3. Informaciya-kommunikaciyalšq sistemalarhám tarmaqlarda qáwipler hám hálsizlikler.
Tarmaq texnologiyaları rawajlanıwının baslangish basqıshinda viruslar hám kompyuter hújimlerinin basqa túrleri tásirindegi ziyanı kem edi, sebebi ol dáwirde dúnya ekonomikasının informaciya texnologiyalarına baylanıslılığı úlken emes edi. Házir qáwipler sanının hámme waqit ósiwi hám de biznestiń informaciyadan paydalanıw hám almasıwdıń elektron dereklerine baylanıslılığı jagdayında mashina waqtının jogalıwına alıp keliwshi hátteki az gana qáwipten kelgen ziyan júda úlken sanlar arqali esaplanadi. Misal retinde keltiriw múmkin, tek 2003-jıldın birinshi shereginde dúnya boyinsha joq etiwler 2002-jildagi hámme joq etiwler jıyındısının 50% tin quragan, yaki bolmasa 2006-jildin ózinde Rossiya federaciyası boyinsha 14 minnan artıq kompyuter jinayatshiligi jagdayları jazılıp qoyilgan [29,30,32].Korporativ tarmaqlarda islenetugin informaciya, derlik hálsiz boladı. Házirgi waqitta ruxsatsız paydalanıwga yaki informaciyanı modifikaciyalawga, jalgan informaciyanın qatnasqa kiriw imkanının qiyinlasıwına tómendegiler sebep boladı:
- kompyuterde islenetugin, uzatılatugin hám saqlanatugin informaciya kóleminin artıwı;
maghiwmatlar bazasında zárúrlik hám sırlılıq dárejesi hár túrli bolgan informaciyalardın toplanıwı;
- magliwmatlar bazasında saqlanıp atırgan informaciya dan hám esaplaw tarmaq resurslarınan paydalanıwshılar ortalığının keneyiwi;
- aralıqtan jumis orinlar sanının artıwı; - paydalanıwshılardı baylanıstırıw ushin internet global tarmağın hám baylanıstıń túrli kanalların keń qollanıw; - paydalanıwshılar kompyuterleri informaciya alma sıwının avtomatlastırılıwı.
Informaciya qáwipsizligine qáwip degende informaciyanın buziliwi yaki joq etiliw qáwpine alıp keliwshi, qorganıwshı obyektke qarsi qilingan háreketler túsiniledi. Aldınnan soni aytiw mumkin, sóz hámme informaciya haqqında emes, al onin tek,múlk iyesi pikirinshe, kommerciya qádirine iye bolgan bólegi haqqında ketip atır.
Zamanagóy korporotiv tarmaqlar hám sistemalar gezlesetugin keń tarqalgan qáwiplerin analizleymiz. Esapqa aliw lazım, qáwipsizlikke qáwip derekleri korporotiv informaciya sistemasının ishinde (ishki Derek) hám onin sırtında (sirtqı Derek) boliwi mumkin. Bunday ajratiw tuwri, sebebi bir qawip ushin (máselen, urlaw) sirtqi hám ishki dereklerge qarsi háreket usılları túrlishe boladı. Boliwi múmkin bolgan qáwiplerdi hám de korporativ informaciya sistemasının hálsiz jerlerin biliw qáwipsizlikti támiyinlewshi en qolay dereklerdi tańlaw ushin zárúr esaplanadı.
Tez-tez bolatugin hám qáwipli (ziyan ólshemi kóz qarasinan) hújimlerge paydalanıwshılardıń, operatorlardıń, qánigelerdin hám korporativ informaciya sistemalarına xizmet kórsetiwshi basqa shaxslardın qasttan islemegen qátelikleri kiredi. Ayrım waqitta bunday qátelikler (natuwri kiritilgen magliwmatlar, programmadagi qátelikler sebep bolgan sistemanın toqtawi yaki buzılıwi) tuwridan-tuwri zıyanlaniwga alıp keledi. Ayrım waqıtları olar niyeti buziq adamlar paydalanıwı mumkin bolgan názik jerlerdiń payda boliwina sebep boladi. Global informaciya tarmaginda islew ushin usi derekler jeterlishe tanıqlı etedi. Bunda ziyan derekleri shólkemniń paydalanıwshısı da, tarmaq paydalanıwshısı da boliwi múmkin, aqırgısı júdá qáwipli. Ziyan ólshemi boyinsha ekinshi orındı urlawlar hám qálbekilestiriw iyeleydi. Tekserilgen jagdaylardın ayrımlarinda islew rejimleri hám qorgaw sharaları menen joqarı dárejede tanis bolgan shólkem shtatındağı jumisshilar ayıpker bolip shiqtı. Global tarmaqlar menen baylanısqan kúshli informaciya kanalının bar ekenliginde, oniń islewi ústinen jeterlishe tekseriw joq ekenligi bunday jagdayga qosimsha imkan jaratadi.
Qapalangan isshiler shólkemdegi tártip penen tanis hám júda jaqsı ziyan tiygiziwleri mumkin. Isshiler jumistan bosaganında onin informaciya resurslarınan paydalanıw huqiqi biykar qılınıwı dizimge alınıwi shárt. Házirgi waqitta sirtqi kommunikaciya arqali ruqsatsız paydalanıwga jalgannan islengen uriniwlar boliwi múmkin bolgan hámme buzılıwlardıń 10% in quraydi. Bul esaplar kóp bolip sezilmese de, Internette islew tájiriybesin kórsetedi, hár bir Internet server kúnine bir neshe márte sugilip kiriw urinıslarına duwshar boladı eken. Qawip qáterler analiz qilinganda shólkem, korporativ yaki lokal tarmagi kompyuterleriniń hújimlerge qarsi turiwi hesh bolmasa informaciya qawipsizligi buziliwi dáliyllerin dizimge aliw ushin jeterlishe qorgalmaganlığın esapqa aliw zárúr. Máselen, informaciya sistemaların qorgaw Agentliginin (AQSh) testleri kórsetkenindey, 88% kompyuterler infor maciya qáwipsizligi kóz qarasınan názik jerlerge iye, olar ruqsatsız paydalanıw ushin aktiv isletiwleri mumkin. Shól kem informaciya sistemasinan aralıqtan paydalanıw jagdayları bólek kóriliwi lazım.
Qorgaw siyasati dúziwden aldın shólkemde kompyuter ortalığı gezlesetugin qáwip-qáter bahalaniwi hám zárúr sharalar kóriliwi lazım. Kórinip turganınday, qáwipsizlikti támiyinlew qáwipti qadagalaw hám zárúr sharalardı kóriw ushin shólkemniń jumsalgan shigini shólkemde jedel hám resurslardi qorgaw boyinsha hesh qanday sharalar kórilmegeninde kútiletugin jogaltiwlardan asıp ketpewi shárt.
Uliwma alganda, shólkemniń kompyuter ortalığı eki túrli qáwip-qáterge duwshar boladı:
1. Maghiwmatlardıń joq etiw yaki özgertiliwi.
2. Servistin toqtatılıwı.Qáwiplerdiń dereklerin anıqlaw ansat emes.
Olar niyeti buziq adamlardıń bastırıp kiriwden kompyuter viruslarına deyin múmkin. Bunda insan qátelikleri qáwipsizlikke qáwipli qáwip esaplanadi.