Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti «Tastıyıqlayman» Oqıw isleri boyınsha prorektor

7-tema. Orfografiya hám orfoepiya.
1.Orfografiya haqqında ulıwma maǵlıwmat.
2.Orfografiya principlerı.
Fonetikalıq princip. Morfologiyalıq princip. Etimologiyalıq princip. Tariyxıy -dástúriy princip. Differensiatsiya principi.
3.Orfoepiya haqqında ulıwma maǵlıwmat :1) dawıslı fonemalar orfoepiyasi.
2) dawıssız fonemalar orfoepiyasi
Orfografiya (grek. Orthos- " tuwrı" +grapho - " jazaman") jazıw sistemasınıń grafikadan keyingi ekinshi komponenti bolıp, ol tuwrı jazıw normaların belgileytuǵın qaǵıydalar sistemasınan quram tabadı. Bunday qaǵıydalar sistemasın úyrenetuǵın pán (filologiyanıń bir bólimi) da orfografiya dep ataladı.
Orfogramma - sózlerdiń yamasa sóz quramındaǵı fonema hám morfemalardıń orfografiya qaǵıydalarına muwapıq jazılǵan kórkem ádebiyatqa baylanıslı -orfografik forması. Bunday sırtqı kórinisler (orfogrammalar) sózlerdiń yamasa sóz quramındaǵı fonema hám morfemalardıń til hám sóylew degi kórinislerinen birin kórkem ádebiyatqa baylanıslı -orfografik norma etip tańlanıwına tiykarlanadı. Mısalı, arpa, pal sózleriniń jazba formasında orfogramma joq, sebebi bul sózlerdiń jazılıwın grafikanıń ózi basqaradi; maqset sóziniń jazba formasın normalastırıwtirishda bolsa eki qıylı jaǵdaydan birin tiykar retinde tańlaw zárúrshiligi payda boladı : maqset (fonematik principke soslangan forma )- maqsat (fonetikalıq principke tiykarlanǵan forma ). Házirgi ózbek orfografiyasında birinshi jaǵday (fonematik principke tiykarlanǵan forma ) orfografiya ushın tiykar retinde saylanǵan, sonday eken, bul sóz quramındaǵı “d” orfogramma esaplanadi, onı aytılıwına iykemlestirip “t” hárıbi menen jazıw orfografiyalıq qáte esaplanadı. Bunday jaǵdaylar ózek hám affiksal morhemalarning orfografiyasında da ushırasıp turadı. Mısalı, kelbetlik feyil jasaytuǵın “-gan” affiksı nitq aǵımında “-gan”, “-kan”, “-qan” formalarında kórinetuǵın boladı : barǵan, ekkan, aqqan sıyaqlı. Bulardan birinshisinde (barǵan kelbetlik feyilinde) orfogramma joq (“-gan”ning til hám sóylew degi kórinisleri óz-ara parıqlanbaǵanı ushın ); ekkan, aqqan sózleriniń jazba formalarında bolsa orfogramma bar: olarda “-kan” hám “-qan” allomorflari kórkem ádebiyatqa baylanıslı -orfografik norma etip belgilengen, sonday eken, til hám sóylew degi ush morfning (“-gan”, “-kan” hám “-qan”ning) tek aytılıw daǵı kórinisleri orfogrammaga tiykar etip saylanǵan.

Taw+ga, baq+qa sıyaqlı seplik formalarınıń orıs-qaraqalpaq hám lotin-ózbek jazıwlarındaǵı orfogrammalari da óz-ara ayrıqsha bolıp tabıladı. Olardaǵı ózek hám affiksal morfemalar “toq” hám “-qa” (orıs-ózbek jazıwında ) hám de “tog'” hám “-ga” (lotin- qaraqalpaq jazıwında ) formalarında jazıladı, sonday eken, orıs-qaraqalpaq jazıwında bul morfemalardıń aytılıwdaǵı kórinisleri (tawǵa , baqqa sıyaqlı ), lotin-qaraqalpaq jazıwında bolsa olardıń tildegi túp kórinisleri (tawǵa, baqqa ) orfogrammaga tiykar etip alınǵan.

E s l a t m a: orfogramma menen baylanıslı máseleler qospa, jup hám qayta sózler orfografiyasında da ushraydı, biraq bul máseleler ózbek filologliginde ele izbe-iz izertlew etilmegen. Orfografiya grafikadan tómendegi belgileri menen parıq etedi:

1. Grafika qaǵıydaları grafemalarning mazmun planın (referentini) kodlastırıwǵa tiykarlanadı. Mısalı, adam sózinde " d" dıń jazılıwı d grafemasining grafikada kodlastırılgan fonemasiga uyqas, usınıń sebepinen bul sózdiń jazılıwı grafika tárepinen basqarıladı.

2. Orfografiya qaǵıydaları bolsa málim principler tiykarında orfogrammalarni tańlawǵa tiykarlanadı. Mısalı, sawat sózi aqırında (kúshsiz pozitsiyada) shıńǵırlaytuǵın " d" fonemasi shıńǵırsız " t" ga ótedi (savot formasında aytıladı ), sonday eken, onı eki qıylı jazıw múmkin: sawat (fonematik princip tiykarında ) - savot (fonetikalıq princip tiykarında ). Bul eki jaǵdaydan birin orfografiya ushın norma (orfogramma) etip tańlaw orfografiya moynına túsedi. Házirgi ózbek orfografiyasında sawat dep jazıw qaǵıydalastırılgan. Bunnan tısqarı, orfografiyada qospa sóz komponentleriniń qosılıp yamasa ajıratılıp jazılıwın, sóz bólimleriniń qatardan- qatarǵa kóshirilishini, bas hám kishi háriplerdiń qollanıwın belgilep beretuǵın qaǵıydalar da bar, olar jazıwdıń grafikaǵa baylanıslı bolmaǵan táreplerin tártipke salıw hám basqarıw imkaniyatın beredi.
Kórkem ádebiyatqa baylanıslı tildiń awızsha formasında sóz tańlaw, gáp dúziw hám tuwrı aytılıw normalarına ámel qılıw qanshellilik áhmiyetli bolsa, onıń jazba formasında orfografiya normalarına (orfografiya qaǵıydalarına ) ámel qılıw sonshalıq zárúrli bolıp tabıladı. Bunday normalarǵa ámel qılıw jazba sóylew mazmunınıń tuwrı hám anıq aqıl etiliwine járdem beredi, jazba sóylewde anarxiyaning (boshboshdoqlikning) kúsheyiwine jol qoymaydı. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı tildiń, atap aytqanda, jazba sóylewdiń social -materiallıq hám bilimlendiriw rolin bekkemlewde bunıń ózine muwapıq áhmiyeti bar. Orfografiya principleri - orfografiya qaǵıydalarınıń dúzilisine tiykar bolǵan principler. Olardıń tómendegi túrleri bar:

1. Fonetikalıq princip. Bul princip tiykarında dúzilgen orfografiya qaǵıydalarına kóre sóz yamasa sóz formaları aytılıw daǵı kórinisine uyqas túrde jazıladı. Mısalı, tájik tilindegi tanur sóziniń ózbek tilinde tandır dep, orıssha shchetka sóziniń bolsa sabınlaǵısh dep jazılıwı sol sózlerdiń ózbek tilindegi aytılıw normalarına (fonetikalıq principke) tiykarlanadı. Sonıń menen birge, ek+gan, ek+guncha sıyaqlı sóz formaları da ózbek jazıwı orfografiya qaǵıydalarına kóre ekkan, ekkuncha dep (aytılıwına uyqas tárzde) jazıladı. Tómendegi jaǵdaylarda da fonetikalıq principke ámel etiledi:

a) ayırım atlarǵa iyelik affiksı qosılǵanda : murın>burni, ko'ngil>ko'nglim, awız>og'zing, ul>o'g'lim sıyaqlı ;
b) ayırım sapalardan peyil jasalǵanda : ullı>ulg'aymoq, sarı>sarg'aymoq sıyaqlı ;
d) qatıw, ashıw, isimoq peyillerinen sapa jasalǵanda : qot (moq) >qattiq, achi (moq) >achchiq, isi (moq) >issiq sıyaqlı ;
e) san, at, jas, ań sózlerinen peyil jasalǵanda : son>sana, ot>atamoq, jas>yashamoq, ong>anglamoq sıyaqlı ;
f) eki, jeti sanlarına "-ov" affiksı qosılǵanda : ikki>ikkov, jeti>ettov sıyaqlı ;
g) "-a" menen tawsılǵan peyillerge "-v" yamasa "-q” qosılıp at jasalǵanda : tańla>tanlov, sana>sanov, so'ra>so'roq, bo'ya>bo'yoq, sayla>saylov sıyaqlı.
Orfografiyanıń fonetikalıq Principi jazıw menen aytılıwdı bir-birine jaqınlastıradı hám orfografiya qaǵıydalarınıń ózlestirilishini da ańsatlashtiradi.
2. Fonematik princip. Bul princip tiykarında dúzilgen orfografiya qaǵıydalarına kóre háripler (yamasa grafemalar) sóz quramındaǵı fonemalarga iykemlestirip saylanadı. Mısalı, kitap, áwmet sózleriniń aqırındaǵı " b" hám " d" fonemalari shıńǵırsız " p" (kitop) hám shıńǵırsız " t" (omat) formasında aytılsa -de, fonemaning tiykarǵı ottenkasiga uyqas túrde " b" (kitap ) hám " d" (áwmet) háripleri menen jazıladı.Qaraqalpaq filologliginde " fonematik princip" túsinigi XX ásirdiń oxirrog'ida qollanıla baslandı, buǵan deyin ol morfologiyalıq princip menen bir hádiyse retinde anıqlama bernip kelingen.Orıs filologliginde jazıwdıń fonemaga tayanıwı haqqındaǵı dáslepki pikir 1928 jılda N. F. Yakovlev tárepinen aytılǵan edi, biraq ol bul pikirdi orfografiyaǵa salıstırǵanda emes, jazıwdıń ózine salıstırǵanda ańlatadı. Orfografiyaǵa salıstırǵanda bul pikir birinshi ret 1930 jılda R. I. Avanesov hám v. N. Sidorovlar tárepinen bildiriledi: olar orfografiyanıń bul principin fonologik princip dep ataydılar. Orıs tili orfografiyasınıń fonematik xarakterine tiyisli teoriya bolsa daslep I. S. Ilyinskaya hám v. N. Sidorovlarning arnawlı maqalasında talay keń kórsetilgen. Keyin bul princip A. A. Reformatskiy tárepinen sonday tariyplanadi: " Jazıwdıń fonematik Principi sonnan ibarat, oǵan kóre hár bir fonema qaysı pozitsiyada qollanǵan bolıwınan qaramastan ózine biriktirilgen hárip menen ańlatıladı".3. Morfologiyalıq princip yamasa analogiya Principi. Bul princip tiykarında dúzilgen orfografiya qaǵıydaları sózdiń mánisli bólimlerin (ózek hám affiksal morfemalardı ), olar qanday aytılıw etiliwinen qaramastan, asliga (tipik formasına ) uyqas túrde jazıwdı talap etedi. Mısalı, " g" menen baslanǵan "-ga", "-gan", "-gani", "-guncha" qosımshaları " sh", " t", " p", " s" sıyaqlı shıńǵırsız dawıssızlar menen tawsılǵan ózeklerge qosılǵanda "-ka", "-kan", "-kani", "-kuncha" formalarında aytılsa -de, morfemalardıń túp formalarına uyqas túrde "-ga", "-gan", "-gani", "-guncha" jazıladı. Salıstırıw etiń : jumısqa (jazıwda ) - ishka (aytılıwda ), ketken (jazıwda ) - ketkan (aytılıwda ), ketemen degenshe (jazıwda ) - ketkuncha (aytılıwda ), tapqan (jazıwda ) - tapkan (aytılıwda ), misga (jazıwda ) - miska (aytılıwda ) sıyaqlı.
Esletpe: " q", " k", " g", " g'" menen tawsılǵan sózlerge " g" menen baslanǵan affikslardıń qosılıwında bul qaǵıydaǵa ámel etińmeydi: olar orıs-ózbek jazıwı orfografiyasında aytılıwına kóre (fonetikalıq princip tiykarında ) jazıladı. Salıstırıw etiń : oq+gan (túp forması )-aqqan (aytılıwda )-aqqan (ad.-orf.jazıwda ), ek+gan (túp forması )-ekkan (aytılıwda )-ekkan (ad.-orf.jazıwda ), tug''+gan (túp forması )-tuwǵan (aytılıwda )-tuwǵan (ad.-orf.jazıwda ), sog'+gan (túp forması )-soqqan (aytılıwda )-soqqan (ad.-orf.jazıwda ) sıyaqlı.
4. Grafik princip. Bul princip, tiykarınan, orfografiya qaǵıydaların emes, grafika qaǵıydaların belgileydi - grafemalarning grafikada kodlastırılgan fonemalarini ańlatıwǵa tiykarlanadı, soǵan kóre ol, geyde, fonemografik princip dep da ataladı. Mısalı, sırǵaluvchi " j" menen ıylewiq " j" (dj) dıń jazıwda bir j grafemasi arqalı ańlatılıwı, " η" fonemasining bolsa ng digrafi menen ańlatılıwı grafikada kodlastırılgan. Jazıwda bul normaǵa ámel etiledi, tek: jemper (sırgalıwshı " j"), urıs (ıylewiq " dj" hám sayız til arqa " η") sıyaqlı. Orfografiyanıń bunday kodlastırıwǵa tikkeley baylanısı joq, bul grafemalarning jazıwda qollanıwın grafikanıń ózi basqaradi.
qaraqalpaq filologliginde grafik principti etimologiyalıq principke tiykar bolǵan princip dep yamasa hátte bul eki principti bir hádiyse retinde tariyplew halları da bar. Atap aytqanda, ózbek grafik lingvistikasining jetekshi wákillerinen biri Faxri Kámalov onı áyne usı mánisten alıp qaraǵanda túsindirme berydi: " Orfografiyada,-deydi ol,- grafik princip bir xalıqtıń ekinshi xalıq menen bolǵan materiallıq baylanısına hám jazıwdıń qaysı grafik sistema negizinde maydanǵa keliwine baylanıslı. Arab alfaviti tiykarındaǵı eski ózbek jazıwında etimologiyalıq principtiń tolıq túrde ámelge asırılıwı ushın sol dáwirdiń grafik sisteması tiykar bolǵan. Sol sebepli de arabsha -parsısha sózler, jergilikli tillerde qanday o'qilishi hám qaysı xilda aytılıw etiliwinen qaramastan, óziniń grafik formasın tolıq túrde saqlap qalǵan, arab orfografiyasında qanday bolsa, naǵız ózi formada jazılǵan. Bul bolsa arab alfavitin qabıl etken xalıqlar jazıwında ulıwma nızam retinde tiykarǵı principlerden biri esaplanǵan Tariyxıy -dástúriy principke ámel qılıw jaǵdayları házirgi waqıtta jaratılıp atırǵan ayırım shıǵarmalar tilinde de ushırasıp turadı : klassik ádebiyat tiline eliklew formasında sózlerdiń eski ózbek tiline tán formaları isletilediOrfoepiya sózlerdi, olardıń quramındaǵı dawıslardı, sonıń menen birge, ózek hám qosımshalardan ibarat sóz formaların tuwrı aytıw normaları sisteması bolıp tabıladı. Filologiyanıń bul sistema haqqındaǵı bólimi de orfoepiya dep ataladı.