Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti «Tastıyıqlayman» Oqıw isleri boyınsha prorektor

9 -tema. Sózlik quramınıń forma hám mánis munasábetleri tárepinen xarakteristikalanıwı.
Jobası

1.Omonimlar hám olardıń túrleri.

2.Omoformalar hám olardıń túrleri.
3.Sinonimler hám olardıń túrleri.
4. Antonimlar hám olardıń túrleri. Paronimlar. Giponimiya
Tiykarǵı sabaqlıqlar hám oqıw qóllanbaları

1. M. Hamroyev, D. Muhamedova, D. Shodmonqulova, X. Ǵulomova, Sh. Joldaseva. Ana tili. Tashkent, 2007-jıl.-300 bet.

2. R. Ikromova, D. Muhamedova, M. Hamrayev. Ana tilinen shınıǵıwlar kompleksi. TDPU, Tashkent, 2009 -jıl.-240 bet.
Qosımsha ádebiyatlar
1. H. Jamolxonov. Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili. 2005, “Talqin” baspası
2. Sh. Raxmetullayev. Házirgi kórkem ádebiyatqa baylanıslı ózbek tili. 2006, “Universitet” baspası.
3. R. Yunusov. Ózbek tilinen praktikum. 1-bólim, 2006, TDPU.
4. Ol. Tursunov, J. Toliq huqıqlıov. Sh. Raxmetullayev. Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili. «Ózbekstan», Tashkent. 1992-jıl
Joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, leksemanıń shakily (ańlatpa ) tárepi degende onıń dawıs tárepi, háriplik ańlatpası, pát alıw qásiyetleri názerde tutıladı. Áne usılar tilde leksik omonimiya degen hádiyseni júzege keltiredi. Leksik omonimiya leksemalar ortasındaǵı ańlatpa tárepi tárepinen teń kelip qalıw bolıp tabıladı. Bul hádiyse óz ishine tómendegi gruppa leksemalarni óz ishine aladı.
Omonimlar hám olardıń túrleri
Omonimlar - grekshe homos - “birdey”, onoma yamasa onyma - “nom” degen mánislerdi ańlatpalap, dawıs tárepi de, háriplik ańlatpası da, barlıq grammatik formaları da birdey, biraq mazmun tárepi hár túrlı bolǵan leksemalar bolıp tabıladı: at (at) - at (haywan ), sır (mámleket siri)-sır (ıdıs siri).
Omonim leksemalar tiykarlanıp birdey sóz gruppası sheńberinde boladı. Bularǵa atlıq (jas - ómir ólshewi; jas - jası ), peyil (betla - qarawǵa batılıw ; betla - betla), sapa (húr - azat; húr - gózzal ) gruppalarına tán omoleksemalar mısal boladı. Grammatik sırtqı kórinisler (seplik, iyelik, kópshiligilik, zaman, shaxs -san sıyaqlı ) sistemasına iye bolmaǵan ayırım gruppaǵa tiyisli leksemalar da óz-ara omonim bolıwı múmkin (da baylawsı hám da júklemesi óz-ara sonday omonimlik payda etedi).
Omonim leksemalarni kóp mánisli leksemalardan parıqlaw zárúr. Kóp mánisli leksemalar qansha mániske iye bolmaydıin, bul mánisler óz-ara bir bas mániske baylanısqan boladı. Omonimlar basqa -basqa leksemalar bolǵanı ushın olardıń mánisleri ortasında baylanısıw bolmaydı.
Kóp mánisli leksemalar mánisleri ortasında baylanıs uzilsa, omonim payda boladı : dem I - hawa, dem II - temirshi balǵası, dem III - jıldam, nápes, dem Iv - baylaw, dem v - tıyıq, ótkir jay, dem vI - hawa jıynalıp júriwmay qalǵan (ishi dem bolıpdı ) ; Bul mısallar daǵı dem I leksemasi ańlatpalaǵan “hawa” manosi usı kóp mánisli leksemaning bas mánisi bolıp, qalǵanları tuwındı mánisler bolıp tabıladı, lekin házirgi ózbek tili kózqarasınan bul altı leksema omonim leksemalar bolıp tabıladı, sebebi olar arasındaǵı mánis baylanısları úzilgen.
Omoformalar hám olardıń túrleri
Omoformalar grekshe homos - “birdey”, forma - “forma” degen mánislerdi ańlatpalap, tek ayırım grammatik formaları boyınsha teń keletuǵın leksemalar toparı bolıp tabıladı.
Omoformalar hár túrlı gruppalar sheńberinde ámeldegi bolatuǵın leksemalar bolıp tabıladı. Bulardıń neshe gruppaǵa tiyisli leksemalar qatnasıwına kóre tómendegi túrlerge ajıratıw múmkin:
1) eki gruppa sheńberindegi omoformalar:
a) at hám sapa gruppası sheńberinde: ıssı (jaz issig'i) - ıssı (ıssı nan);
b) at hám san gruppası sheńberinde: jigirma (dástúr) - jigirma (muǵdar );
d) at hám peyil gruppası sheńberinde: ayqulaq (oq jay ) - ayqulaq (jayıw );
e) at hám usıl gruppası sheńberinde: murın (aǵza ) - murın (aldın );
f) almasıq hám peyil gruppası sheńberinde: siz (2-shaxs, kópshiligilik) - siz (sizmoq);
h) at hám taqidiy sóz gruppası sheńberinde: shárt (shárt qoyıw ) - shárt (shárt uzmoq);
i) peyil hám eliklewiy sóz gruppası sheńberinde: taq (taǵıw ) - taq (dawısqa nisb.);
k) peyil hám sapa gruppası sheńberinde: tolıq (tolıqıw ) - tolıq (tolıq );
l) sapa hám eliklewiy sóz gruppası sheńberinde: chars (turpayı ) - chars (dawısqa nisb.);
m) at hám tańlaq sóz gruppası sheńberinde: kerek (kiyim)- kerek (zárúr ).
n) peyil hám usıl : oǵada -oǵada ;
2) ush gruppa sheńberindegi omoformalar:
a) at, sapa hám peyil gruppaları sheńberinde: bóz (may bezi) - bóz (bezbet) - bóz (moq);
b) peyil, tańlaq sóz hám esap sózleri sheńberinde: bar (moq) - bar (ámeldegi) - bar (ret);
d) at, peyil hám usıl gruppaları sheńberinde: kesh (waqıt) - kesh (moq) - kesh (keliw);
e) at, sapa hám usıl gruppaları sheńberinde: sıra (tártip) - sıra (ashıq ) - sıra (hesh);
f) at, peyil hám san: úsh (joqarısı ) - úsh (moq) - úsh (ta);
h) at, tanaq sóz hám eliklewish gruppaları sheńberinde: chuv (sına ) - chuv (chuh) -chuv (qıy-chuv);
i) at, peyil hám eliklewish gruppaları sheńberinde: qıy (tezek) - qıy (kes) - qıy (qıy-chuv);
k) at, san hám fe'lturkumlari sheńberinde: qırıq (dástúr) - qırıq (muǵdar ) - qırıq (kes);
l) sapa, peyil hám usıl gruppaları sheńberinde: qaq (qurǵaqlay ) - qaq (moq) - qaq (áyne);
3) tórtew gruppa sheńberindegi omoformalar:
a) at, sapa, peyil hám usıl gruppaları sheńberinde: quv (aq quw ) - quv (hayyar ) -quv (moq) - quv (pútkilley);
Paronimlar hám olardıń túrleri
Paronimlar (aytılıwlas sózler) - grekshe para - “janında”, onyma - “nom” sózlerinen payda etińan bolıp, aytılıwı bir-birine jaqın, biraq jazılıwı hám mánisi hár túrlı bolǵan sózler bolıp tabıladı. Paronimlar kóbinese bir dawıs menen bir-birinen parıq etedi: ásir - tutqın, shaq - shoh, hámir - ámir.
Paronimlar geyde awızsha sóylewde, shıǵarmalarda ushraydı. Olar bir sóz gruppaına da, túrli sóz gruppalarına da tiyisli bolıwı múmkin: sırǵa (at ) - ziyrek (sapa ); ásir (at ) - tutqın (at ). Paronimlarning tómendegi túrleri ámeldegi:
1) lug'aviy (leksik) paronimlar: shaq-shoh, túp-hasıl, orın -nufus, jıra -atız, ózine isenimli-dálil; 2) frazeologik paronimlar: joni kirdi (ráhátleniw) - jan kirdi (tándarlashmoq), awızına qaraw (tıńlaw ) - awızına qaratıw (ıshqı ketken qılıw ).

Soraw hám tapsırmalar

1. Sózler forma hám mánis munasábetlerine kóre qanday túrlerge bólinedi?
2. Omonimlar hám olardıń túrleri haqqında gápiring.
3. Omoformaga tariyp beriń.
4. Omofonlar qandayhosil boladı?
5. Omograflarning tariypini aytıń.
6. Tolıq omonimlarga mısallar keltiriń.
7. Noto'liq omonimlar dep nege aytıladı?
8. Polisemiya hám omonimiya hádiyselerin bir- birinen parqın aytıń.
9. Grammatik omonimlar ne?
10. Frazeologik omonimlarga mısallar keltiriń.
11. Temaǵa tiyisli testler dúziń.
Sinonimler hám olardıń túrleri
Sinonimler (mánisles sózler) - grekshe synonymos yamasa synonymon - “bir atlı” degen mánisti bildirip, forması hár túrlı sonda da, mánisleri bir-birine jaqın bolǵan sózler bolıp tabıladı. Sinonim sózler birdey predmetlerdi (awqat, palaw, tamaq), predmettiń birdey belgisin (ısker, jıldam, ıqlaslı ), birdey degi háreketti (asramoq, saqlaw ) ańlatadı.
Bunday sózler eki yamasa odan artıq sózden ibarat bolǵan sinonimik qatardı quraydı. Bul qatardaǵı mánisi betaraf bolǵan, kóp qollanılatuǵın sóz tiykarǵı sóz (dominanta, bas sóz) dep ataladı : shıraylı, gózzal, ko'hlik.
Kóp mánisli sózler kóshpeli mánisinde basqa sózler menen sinonim bolıwı múmkin: oqıwdı pıtkeriw - oqıwdı tugatmoq; jumıstı pıtkeriw - jumıstı orınlaw ; satıp pıtkeriw - satıp joytıw.
Sinonim sózler sóylewdiń tásirli bolıwına járdem beredi. Olar birdey sóz gruppaına tiyisli boladı : júz, bet, júz, sıyaq, sıyaq, bet, oraz, jamol (at ); iybeli, iymenshek, oriyatli, iybeli (sapa ); yarım, ikkidan bir (san), hámme, barlıǵı, barlıq (almasıq ); gápirdi, sóyledi (peyil), kóp, mol, júdá kóp (usıl ); hám, hám de (baylaw ); sıyaqlı, sıyaqlı, yańlı (járdemshi); tap, naq (júkleme) hám taǵı basqa.
Tildegi ózlespe (basqa tilden kirgen) sózler ózbekshe sózler menengine emes, bálki óz-ara da sinonim bolıwı múmkin: respublika (lot.) - respublika (arab.). Túpkilikli sózler jasalma sózler menen sinonim bolıwı múmkin: sezim (túpkilikli) - sezim (jasalma ), soraw (túpkilikli) - soraw (jasalma ), hól (túpkilikli) - qurǵaqlay (jasalma ). Sinonimik qatardaǵı sózler tozıwı múmkin: ádet, súwret, úrp, pán (súwret, ádet); ótinish, ótinish, ótinish; aqsaq, aqsaq, láń.
Sinonimlerdiń tómendegi túrleri ámeldegi:
1) leksik (leksikalogik) sinonimler. Bular da eki qıylı boladı :
a) tolıq sinonimler hár tárepten teń keletuǵın, óz-ara parq etpeytuǵın, birewiniń ornında ekinshisin biymálel qóllaw múmkin bolǵan sinonimler bolıp tabıladı ( bular taǵı leksik dubletlar dep qam júritiledi): kosmos - keńislik, respublika - respublika, soraw - soraw ; b) mánislik sinonimler ayırım mánis náziklikleri menen parıq etetuǵın, birewiniń ornında ekinshisin mudamı da qollap bolmaytuǵın sinonimler bolıp tabıladı: awqat, tamaq, jemis, awqat ; kuldi, jilmaydi, tirjaydi, irjaydi, ishshaydi, irshaydi, xoxoladi; 2) frazeologik sinonimler: bası aspanda - awızı qulaǵında - taqıyasın aspanǵa atıw (oǵada kewilli). 3) leksik-frazeologik sinonimler sóz hám sóz dizbegi ortasındaǵı mánisdoshlik bolıp tabıladı: juwas - qoy awızından paqal almaǵan ; 4) grammatik sinonimler eki qıylı boladı : a) morfologiyalıq sinonimler: ádebiyatshı - ádebiyatshı qánige, keldiler - keldiler. Qosımsha hám kómekchmilarninng óz-ara sinonimligi de morfologiyalıq, yaǵnıy grammatik sinonimler turine kiredi: mektepke ketti - mektep tárep ketti. b) sintaktik sinonimler erkin sóz birikpeleri yamasa gápler ortasındaǵı sinonimlik bolıp tabıladı: atız jumısları - daladagi jumıslar ; kitaptı o'qidi - Kitap oqıldi.

Antonimlar hám olardıń túrleri

Antonimlar (qarsı mánisli sózler) - grekshe anti - “zid”, “keri”, onoma yamasa onyma “nom” degeni bolıp, keri túsiniklerdi ańlatatuǵın sózler bolıp tabıladı. Antonimik juplıqtaǵı sózler tek birdey sóz gruppalarına tiyisli boladı : jer-aspan (at ), uzın-qısqa (sapa ), kóp - az (usıl ), keldi - ketti (peyil).
Antonimik jup payda bolıwı ushın eki ǵárezsiz túsinik mánis tárepten óz-ara keri bolıwı kerek. Peyiller degi bolıwlı -bolımsızlıq ózgesheligi antonimlikni vujudga keltirmeydi.
Kóp mánisli sózler hár bir mánisi menen ayırım -ayırım sózlerge antonim bolıwı múmkin: qattı jer - jumsaq jer; qattı (sıqmar ) adam - saqıy adam. Antonimik jup kóshpeli mánis ańlatıwı múmkin: tún-ol kún (usılǵa ko'chgan), ashshı -dushshı (otga ko'chgan).
Bir sinonimik qatardaǵı antonim sóz sinonimik qatardaǵı barlıq sózlerge antonim boladı : shıraylı - gózzal - xoshirey - ko'hlik = shıraysız - ajarsız - badburush - ta'viya.
Antonimlikda ush belgi bar: 1) formasıy tárepten hár túrlılıq ; 2) mánis tárepten hár túrlılıq ; 3) mánistegi óz-ara qarsılıq. Áne sol ush belgine iye bolǵan eki sózgine óz-ara antonim bolıwı múmkin.