Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti «Tastıyıqlayman» Oqıw isleri boyınsha prorektor

Dawıs hám fonema
Dawıs penen fonemani óz-ara parıqlaw zárúr. Dawıs sóylewdiń fonetikalıq tárepten bólinbiytuǵın eń kishi birligi bolıp tabıladı, ol mánis ańlata almaydi, lekin hár qanday sóz dawıslar jardeminde qáliplesedi. Mısalı, a, d, m, o dawısların málim bir tártipte aytıw arqalı adam, áwmet, tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni sıyaqlı basqa -basqa mánistegi sózler payda etinadi. Sózler dawıs quramına kóre túrlishe boladı.
1. Bir dawıs menen parıq etetuǵın sózler: at - al, al - aq, aq - palaw, palaw - ań, án - az, - az waqıt, az waqıt - or, or - os, os - ash, ash - og', og' - ox; óz - az, az - ız, ız - uz, uz - ez, mámleket - sawlat, ádip - avtor sıyaqlı.
2. Dawıslardıń jaylasıw rejimine kóre parıq etetuǵın sózler. Mısalı : qoy - joq (birinshi sóz quramındaǵı birinshi dawıs ekinshi sózdiń aqırında qollanıladı.)
3. Qandayda bir dawıstıń artıqmashlıǵı menen parıq etetuǵın sózler: úlke- ulken et-bet, dene – dáne , taxt - taxta, oraq - oraw sıyaqlı.
Sonday eken, sózler dawıslardan dúziledi, olar bir, eki, úsh, tórt hám taǵı basqa muǵdardaǵı dawıslardıń tártiplesiwinen payda boladı.
Fonema sóz mánisin parıqlaw ushın xızmet etetuǵın dawıs turi bolıp tabıladı. Mısalı : ball - bel -bil -pal - bol sózleri quramındaǵı a, e (e), i, o, o' dawısları sóz mánislerin belgilew (ajıratıw ) ga xızmet etiwshi fonemalar bolıp tabıladı: bar, dar, zor, kár, nor, tar, qor, patsha, qar sózleri quramındaǵı birinshi dawıslar ( b, d, z, k, n, t, x, ch, q ) da sonday wazıypa atqarǵan.
Fonemalardıń úsh belgisi bar: 1. Akustikasi (esitiliwi). 2. Artikulyatsiyasi (aytılıwı yamasa aytılıw). 3. Mánis parıqlawı (birpara sabaqlıqlarda “lingvistik tárepi” dep ataladı ) 1.Bular ishinde fonemaniń mánis ajıratıw belgisi zárúrli esaplanadı. Keri jaǵdayda dawıs fonema sanalmaydı.
Fonetikalıq akustika
Fonetikalıq akustika sóylew dawıslarınıń fizikalıq qásiyetlerin tekseretuǵın soha bolıp tabıladı. Akustikalıq tárepten hár qanday dawıs hawa aǵımınıń shayqalıwı jáne bul terbelistiń qulaqqa esitiliwi bolıp tabıladı. Sóylew dawısları bolsa ókpeden kiyatırǵan hawa aǵımınıń un dawıs túyinlerileri shayqalıwınan payda bolatuǵın dawıs hám sóylew shólkemlerinde payda bolatuǵın waǵırlınıń qulaqqa esitiliwi bolıp tabıladı. Sóylew dawısları akustikasida ko'yidagilar parıq etedi:
1. Sóylew dawıslarınıń biyikligi yamasa tómenligi málim waqıt ishinde un dawıs túyinlerileriniń terbelis muǵdarına kóre hár túrlı shıǵıwı bolıp tabıladı: un dawıs túyinlerileri kóp tebransa, dawıs biyik boladı, kerisinshe, un dawıs túyinlerileri kem tebransa, dawıs tómen shıǵadı.
2. Sóylew dawıslarınıń kúshi málim keńliktegi maydannan málim waqıtta ótetuǵın energiya muǵdarı bolıp tabıladı. Bul haqqında filolog alım H. Jamolxonov sonday jazadı : “Dawıstıń kúshi (intensivligi) - 1 sm2 maydannan 1 sekundta ótetuǵın energiya muǵdarıdir”2 Sonday eken, sóylew dawıslarınıń kúshi un dawıs túyinlerileri shayqalıwı keńligine baylanıslı : terbelis keńligi úlken bolsa, dawıs kúshli shıǵadı, bul keńlik kishi bolsa, dawıs da kúshsiz shıǵadı.
3. Sóylew dawıslarınıń tembri (sapası ) - tiykarǵı ton menen payda boladı. Dawıslardıń tembri awız boslig'i hám murın boslig'ining kólemi, formasına, dawıs dawıs túyinlerilerinde waǵırlınıń qanday payda bolıwına baylanıslı.
4. Dawıstıń sozınqılıq dárejesi un dawıs túyinlerileriniń shayqalıwı dawam etken waqıt penen ólshenedi. Terbelis uzaq dawam etse, dawıs sozıńqı ; terbelis qısqa dawam etse dawıs qısqa boladı.
Sóylew dawısların payda etiwde qatnasatuǵın organlar sóylew aǵzaları dep júritiledi. Artikulyatsiya degende bolsa sóylew aǵzalarınıń sóylew dawısların payda etiw degi iskerligi ańǵarıwıladi.