Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti «Tastıyıqlayman» Oqıw isleri boyınsha prorektor

Sóylew aǵzalarına tómendegiler kiredi:
1. Dem aliw apparatı : ókpe, bronxlar (bir jup), dem alıw jolı (traxeya).
2. Tamaq boslıǵındaǵı sheńber peramida siyaqlı , qalqansiman shemirshekler hám de un dawıs túyinlerileri jaylasqan.
3. Awız boslig'ida til, tańlay (qattı hám jumsaq ), kishi til, erin hám tisler jaylasqan.
4. Murın boslig'i. 5. Oraylıq nerv sisteması.
Sóylew aǵzalarınıń jámi sóylew apparatı dep ataladı. Endi hár bir sóylew aǵzasınıń wazıypası jóninde toqtalıp ótemiz. Ókpe insan organizmin kislorod menen támiyinleytuǵın aǵza ekenligi hámmege málim. Sóylew aǵzası retinde bolsa ókpe sóylew dawıslarınıń payda bolıwı ushın zárúr bolǵan hawa aǵımın jetkizip beredi, yaǵnıy insan nápes alǵanında ókpe hám odaǵı bronxlar hawaǵa tolıqtı jáne bul hawa aǵımı sirtqa qaytıp shıǵıw processinde dawıs payda etiwsheńlik wazıypasın da atqaradı. Hawa aǵımı nápes jolı arqalı tamaqǵa tárepke háreketlenedi. Tamaqtaǵı shómish siyaqlı juzik siyaqlı, shoxsimon, sheńbersimon, piramidasimon, qalqansimon shemirshekler un dawıs túyinlerilerin ustap turıwshı aǵzalar bolıp tabıladı. Un dawıs túyinlerileri bolsa dawıs dáregi esaplanadı, sebebi olar duwtar yamasa saz ásbapları tarlarına uqsap hawa urılıwı nátiyjesinde dawıs shıǵaradı (sim aǵashqa tartılǵan sımlardıń samal kelip urılıwı nátiyjesinde chiyillab dawıs shıǵarıwın kóz aldıńizge keltiriń). Awız boslig'i dawıstı kúsheytip beriwge járdem beretuǵın a'zo bolıp tabıladı. Til júdá kóp dawıslardı payda etiwde qatnasatuǵın aǵza bolıp tabıladı. Tildiń túrlishe háreketi hám jaǵdayı nátiyjesinde dawıslı hám dawıssız sesler payda boladı. Kishi til da ayırım dawıslardıń (q, ǵ, x) payda bolıwında qatnasadı. Erinlerdiń keń ashılıwı, suyirleniwi juplasıwı yamasa tómengi ereinniń ústki tislerge tiyiwi nátiyjesinde túrli dawıslar payda boladı. Ayırım dawıslar hawa aǵımınıń tisler arasından sırǵalıp shıǵıwı nátiyjesinde payda boladı. M, n, ń dawıssızları payda bolıwında hawa aǵımınıń bir bólegi murın boslıǵı arqalı ótip, sırtqa shıǵadı. Oraylıq nerv sisteması sóylew aǵzaları háreketin júzege keltiredi, bul háreketti tikkeley basqarıp turadı. Sonıń nátiyjede hár bir sóylew aǵzasınıń dawıslardı payda etiwde óz wazıypası bar.
Qaraqalpaq tiliniń fonetikalıq quralları
Sóz mánislerin ajıratıw, shegaralaw ushın xızmet etetuǵın qurallar fonetikalıq qurallar esaplanadi. Bunday qurallar qatarına sóylew dawısları, pát, sesler uylesiwi (intonaciya ) kiredi. Sóz mánislerin parıqlawǵa xızmet etetuǵın fonemalar jóninde joqarıda pikir yuritildi. Sózlik quramındaǵı barlıq sózler, grammatik sırtqı kórinisler áne sol fonemalardıń málim tártipte izbe-iz jaylasıwı arqalı qáliplesedi. Ayırım jaǵdaylarda uqsas bolǵan (omonim) sózlerdiń mánis hám grammatik formaların parıqlawda pát (leksik pát) fonetikalıq qural bolıwı múmkin. Mısalı : alma (predmet, mevaning bir túri), alma (háreket, alıw feyiliniń bolımsız forması,-má qosımshasın ajıratıw múmkin); akademikalıq (predmet, at ), akademikalıq (belgi, sapa ); guller (at, “kóp gul” mánisinde), guller ( peyil, “gulleniw”).
Gaptiń maqsetke kóre túrin ajıratıwda bolsa intonaciya (sesler uylesiwi) fonetikalıq qural bolıwı múmkin. Mısalı : Sabaq baslandı. (bildirgi gáp) Sabaq baslandı? (soraw gáp).