Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti «Tastıyıqlayman» Oqıw isleri boyınsha prorektor

15-tema. Atlardıń soǵılıwı, dúzılıw tárepten túrleri. Atlarda modal mánis.
Jobası

1. 
   Atlardıń jasalıwı :1) morfologiyalıq usılda atlıqtıń jasalıwı ;
   

2) sintaktik usılda atlıqtıl jasalıwı;
3) semantik usılda atlıqtıń jasalıwı ;
4) abbreviatsiya usılında atlıqtıń jasalıwı

2. 
   .Atlardıń soǵılıwı, dúzılıw tárepten túrleri.
   
3. 
   Atlarda modal mánis.Atlarda modal mánis.
   

Atlardıń soǵılıwı.
Házirgi qaraqalpaq tilinde at sóz gruppası sózlik quramında ámeldegi bolǵan sózlerdiń muǵdarın quraydı. Sebebi at sóz gruppası basqa sóz gruppalarına salıstırǵanda jańa sózler esabına tez boyib baratuǵın gruppa bolıp tabıladı.
Ózbek tilinde at morfologiyalıq, sintaktik hám abbreviatsiya usılları menen yasaladi.
Morfologiyalıq usıl menen at soǵıw. Bul usılǵa kóre sóz negizine arnawlı at jasaytuǵın affikslardı qosıw menen jańa at yasaladi. At jasaytuǵın affikslar at, sapa, san, almasıq, feyil hám usıl sıyaqlı ǵárezsiz sóz gruppaları, sonıń menen birge, modal hám eliklewish negizlerinen yasaladi.
Morfologiyalıq usıl menen at jasaytuǵın affikslar mánis tárepten tómendegi gruppa daǵı atlardı yasaydi:
1. Shaxs hám kásip-óner atların jasaytuǵın affikslar.
2. Zat, qural, ólshem birligi atların jasaytuǵın affikslar.
3. Orın -payıt atların jasaytuǵın affikslar.
4. Abstrakt at jasaytuǵın affikslar.
Shaxs hám kásip-óner oti jasaytuǵın affikslar, tiykarlanıp, at negizine qosılıp, negizden ańǵarıwılgan predmet menen baylanıslı shaxs atların hám malum bir tarawdıń, kásip menen shuǵıllanatuǵın kásip-óner atların yasaydi.

Bul affikslarǵa tómendegiler kiredi:

-ne: tárbiyashi, terimshi, sportshı, kommerciyashı, gezekshi
-shıdam: pikirles, kurslas, zamanlas, sáwbetles, avtorlas
-er,-kár: zerger, ximik, diyqan, kórkem onerkor
-bon:,-boz: baǵman, darboz, bódeneboz
-paz: aspaz, somsapaz, kábapshı
-kash: súwretkash, at shabar, miynetkesh
-dar: sharbador, mal-múlkli
-shunos: filolog, topıraqshunos, tábiyatshi
-xon: kıtapxan, gazetxon, ǵázzel oqıytuǵın
-saz ásbapları : mashinasoz, traktorsoz, saatsoz
-do'z: taqıyado'z, etikshi, másido'z, ǵalıdo'z
-xo'r: shayxor, oshxo'r.
Shaxs hám kásip-óner oti jasaytuǵın affikslardan chi eń jemisdor at jasaytuǵın affiks esaplanadi.
Joqarıda belgilengen kash,-xo'r,-paz,-do'z,-boz,-er,-saz ásbapları,-xon,-shunos sóz jasaytuǵın affiksları tájik tilinde feyil ózekleri bolıp, ózbek tilinde sóz jasaytuǵın affiks wazıypasın atqaradı.
Zat, qural, ólshem birligi atların jasaytuǵın affiksları, tiykarlanıp, feyil negizine qosılıp negizden ańǵarıwılgan jumıs-háreket hám jaǵdaydıń nátiyjesi bolǵan yamasa jumıs-háreketti orınlaw ushın qollanılatuǵın zat, qural atamasın yasaydi. Kem jaǵdaylarda at, sapa, eliklewish negizleri zat, qural, ólshem birligi atların soǵıwǵa tiykar bóle aladı. Bul affikslar tómendegiler:
-k (-ik),-ak,-q (-iq,-uq),-aq: elek, gúrek, tesik, pirpirak, bólek, boyaw, soraw, ósimliktiń átirapın jumsartıw, tapsırma, tabıs, oraq sıyaqlı.
-gich (-g'ich,-kich,-qich): qalash, óshirg'ich, qırǵısh, kórsetkish, tutqısh, qısqısh.
-gi (-ki,-qi,-g'i,-g'u): sipse, kúlki, tepki, shapqı, tutatqi, janar may, asbap.
-m (-im,-um): jıynaq, tishlam, chimdim, kiyim, ónim.
-má: maydalanǵan gósh, qatlama, qapırıqlama (ónim atı ), teńleme, ayırma (matematikalıq terminler), ısıtpa, fond.
-dán: qálem salatuǵın ıdıs, gúl túbek.
-indi: juwındı, shirindi, qırındılar.
-qın (-qun,-g'in,-g'un): tolqın, tasqın, ushqın, órt, jıńǵıl.
-ın (-un,-az waqıt): jıyın, túyin, shań.
-ak (-aq): shappat, pátpelek, qaltıraw.
Joqarıda sanalgan affikslardan a,-os,-gak,-doq,-moq,-cha,-chiq,-ildoq,-machoq affiksları at soǵıwda kem ónim sóz jasaytuǵın affikslar esaplanadi.
Orın -payıt oti jasaytuǵın affikslar, tiykarlanıp, at negizine qosılıp, negizden ańǵarıwılgan predmet ámeldegi bolǵan, egiletuǵın, dem alatuǵın, jasaytuǵınlıq orın -jay atamasın yasaydi. Bul affikslarǵa tómendegiler kiredi:
-zor: almazor, gúlzar, biydayzor
-loq: otlaq, taslaq, qumlaq
-iston: Ózbekstan, gúlistan, áwliye
-geyde: dem alıw ornı, xalıq seyili bolatuǵın orın
-bólme (affiksoid): shayxana, asxana, jataqxana, shashtárezxona
-qaq: batpaq (feyil negizinen jasalǵan orın -jay oti).
Abstrakt at jasaytuǵın affikslar at, sapa, san, almasıq, feyil, usıl, bazan tańlaq sóz negizlerine qosılıp, negiz anglatgan túsinik menen baylanıslı abstrakt mánistegi at yasaydi. Bular tómendegiler:
-lik (-liq): gózzallıq, mártlik, jaqsılıq (at negizinen jasalǵan ); kópshiligilik, tezlik (usıl negizinen); birlik, júzlıq (san negizinen); aǵayınlıq, balalıq (at negizinen); ózlik, menmenlik (almasıq negizinen); joqlıq, bolmıs (tańlaq sóz negizinen).
-ch (-inch): sevinch, quwanısh, tayansh, qorqınısh (feyil negizinen jasalǵan )
-chilik,-egerlik: nawqanshılıq, temirshilik, ipakchilik, adamgarchilik (at negizinen), kewillishilik (sapa negizinen), joqshılıq (tańlaq sóz negizinen jasalǵan ).
-gilik,-kilik: ko'rgilik, ishkilik (feyil negizinen jasalǵan ).
Sintaktik usıl menen at soǵıw. Bul usılǵa kóre eki hám odan artıq sóz formaları Qandayda qálipte birikib, bir predmetti ańlatatuǵın jańa at yasaladi.
Sintaktik usılǵa kóre qospa hám jup atlar yasaladi.
Qospa at eki hám odan artıq sózdiń birigiwinen payda bolıp, bir predmetti ańlatatuǵın jańa at. Qospa at quramındaǵı sózler daslep mánis hám grammatik tárepten tobelanish jolı menen (qosımsha anıqlawshı+aniqlanmish) dúzilgen sóz birikpesi bolıp, keyinirek sol sintaktik munasábettiń joǵalıp ketiwi nátiyjesinde bir túsinikti, jańa bir predmetti bildiredi: kóz áynek, belbog', orınbasar sıyaqlı. Qospa at bir bas pát menen aytıladı.
Qospa at bólimleri arasından tómendegi sintaktik munasábetlerdiń joǵalıp ketiwi nátiyjesinde payda boladı :
1. Anıqlawshı+aniqlanmish: bilezik, ashshıtosh, as qazan, toshko'mir, bedelik, sóz bası, Beshariq, Úlken qo'rg'on.
2. Baslawısh +bayanlawısh : kúz keldı.
3. Tolıqlawısh+bayanlawısh : dúńyaǵa kózqaras, ayǵabaǵar, muzyorar, at baqqısh, ıs taslaw.
4. madal soz feyil : bes otar, iskabtopar, bosvoldi.
5. Kesim+undalma: YOriltosh, ashıldasturxon.
Ózbek tilinde orıs, tájik hám basqa tillerden ózlesken parovoz, aeroport, dúyshembi, shárshembi, quman sıyaqlı atlar kelip shıǵıwına kóre qospa at bolsa -de, ózbek tilinde qospa at ekenligi ańǵarıwılmaganligi sebepli ápiwayı at dep qaraladı.
Jup at birdey grammatik formada kelgen eki sózdiń grammatik tárepten teń baylanısıwınan dúzilgen jámlewshi, bir ulıwma manoni ańlatatuǵın jańa at. Jup at bólimleri arasındaǵı teńlik munasábeti jazıwda sızıqsha menen kórsetiledi. Bunday jup otning bólimleri 2 qıylı baylanısadı : a) baylawlarsız : ata-ana, gúl-lala ; b) baylaw wazıypası daǵı ol,-yu júklemeleri járdeminde: taw-ol tas, alma -yu erik sıyaqlı.
Jup at bólimleri bir sóz gruppaına tiyisli bolıp, bólimleriniń hár biri óz pátsiga iye boladı. Jup atlardıń manosi bólimler manosining jıyındısınan kelip shıǵadı : kúsh-quwat, aqıl -xosh, ata-ana.
Jup at quramındaǵı bólimler tómendegi mánis munasábetlerin ańlatadı :
1. Bólimler óz-ara mánis tárepten bir-birine jaqın sózlerden dúziledi: qawın -ǵarbız, baxıt hám ıǵbal, qazan -tabaq, gáp-sóz sıyaqlı.
2. Bólimler óz-ara manodosh (sinonim) sózlerden dúziledi: baxıt hám ıǵbal, árman -háwes, kúsh-quwat, ásbap -úskene.
3. Bólimleri bir-birine antonim boladı : ul-qız, er-aspan, ájaǵa -úke, er-hayal.
Jup atlar tómendegishe yasaladi:
1. Jup otning hár ikala bólegi ǵárezsiz manoli sózlerden dúziledi: oyın-kúlki, apa -qarındas
2. Jup otning bir bólegigine ǵárezsiz manoga iye boladı : kiyim-keshek, bazar -óshar
3. Jup otning hár eki bólegi ǵárezsiz manoga iye bolmaǵan sóz bolıwı múmkin: g'ala-g'ovur, dáli-g'uli.
Jup atlar tákirarlanǵan halda keliwi múmkin, lekin bunday at jasalma at sanalmaydı : shay-poy, jumıs-pish, dán-dun sıyaqlılar. Bunday jup atlar modal mánis ańlatadı.
Abbreviatsiya usılına kóre turaqlı sóz birikpelerin túrli usıllar menen qısqartish arqalı qısqartpa at payda etinadi. Qısqartpa atlar abbreviaturalar dep júritiledi. Bul usıl menen sóz soǵıw ózbek tiline orıs tilinen ózlestirilgen bolıp, sóylewde ıqshamlıqqa erisiw maqsetinde qollanıladı.
Házirgi kúnde orıs tilinen áyne ózlestirilgen bir qatar qısqartpa atlar bir qatarda orıs tilindegi qısqartpa atlardıń ózbek tilindegi forması isletilip atır. GES, ZAGS - áyne ózlestirilgen, vAK - visshaya Attestatsionnaya Komissiya, OAK - Joqarı Attestatsiya komissiyası, GA gosudarstvennaya attestatsiya DA mámleket attestatsiyasi sıyaqlılar ózbekshe qısqartpa forması payda etińan. Sonıń menen birge, ózbek tiliniń óz ishki múmkinshilikleri tiykarında jasalǵan jańa qısqartpa atlar sózlik quramınan jay alıp atır : DTM, DAN, O'zFA sıyaqlı.
Qısqartpa atlar dúzılıw tárepten tómendegishe boladı :
1. Qısqartirilayotgan sózlerdiń birinshi dawıslarınan dúziledi: BMT (Birlesken milletler shólkemi), XXR (Kitay Xalıq Respublikası ), DTM (Mámleket test orayı ); DAN (mámleket avtomobil qadaǵalawı ).
2. Qısqartirilayotgan sózdiń bas bólegi hám keyingi sózlerdiń birinshi dawıslarınan : ToshDIU (Tashkent Mámleket ekonomika universiteti), O'zFA (Ózbekstan Pánler Akademiyası ).
3. Birinshi sózdiń bas bólegi hám keyingi sóz tolıq alınadı : pedkolledj (pedagogikalıq kolledj), pedamaliyot (pedagogikalıq ámeliyat ).
4. Sózlerdiń bas bólimlerinen: Toshunivermag (Tashkent universal magazini),...