Joxiliya. Islom dinining paydo bulishi va uning ta`limoti. Muxammad xaeti va faoliyati

Takrorlash uchun savollar.
Joxiliya suzining ma`nosi?
Arablar orasida ibtidoi dinlarning kandaylar mavjud edi?
Butparastlik ya`ni sanamlarga siginish arablarda kachon urin oldi?
«islom» suzi kanday ma`nolarni anglatadi?
Islom dinining asosini nimalar toshkil etadi?
Islom arkonlari deganimiz nima?
Kur`oni Karimda necha paygambarning nomlar zikir etilgan?
Muxammadning Paygambarlik faoliyati kachon boshlandi?
Islom ta`limoti buyicha Allox insonlarga uz gaplarini kanday shakllarda bildiradi?
Mushriklar deganimiz kimlar?
Mushriklar musulmonlarga karshi kurashning asosiy sabablari?
Vido xutbasi deganimiz nima?
Umma deganimiz nima?
Tayanch suzlar:
Joxiliya, politeizm, sanam, panteon, Kur`oni Karim, Xijoz, islom, itoat, ixlos, muslim, iymon, exson, islom arkonlari, Kalimai Shaxodat, namoz, ruza, zakot, xaj, Kuraysh, Xoshimi, vaxiy, mushrik, xijrat, muxojir, umma, vido xutba, xalifa.
Mavzu-8 Islomning asosiy manbalari.

R e j a :

1. 
   Kur`on va xadis –Islom dinining asosiy manbalari. Kur`onning tarkibi.
   
2. 
   Kur`onning jamlanishi va kitob xoliga keltirilishi. «Musxafi Usmoniy» tarixi.
   
3. 
   Imom al`-Buxoriy – buyuk mukaddas.
   

«Kur`on» arabcha «karaa» (ukimok) fe`lidan olingan. Kur`on suralardan iborat. Sura Kur`ondan bir bulak bulib, eng kami uchta eki undan ortik oyatlarni uz ichiga oladi. Kur`onda jami 114 ta sura mavjud. Oyatlar soni esa, Kur`on matnlarini taksimlashning turli yullariga kura, 6204ta, 6232 ta, xatto 6666 tagacha belgilangan. Bu narsa Kur`on nusxalarining bir biridan farkli ekanligini emas, balki undagi oyatlarning turlicha taksimlanganligini bildiradi.

Suralar Kur`onda uz mazmuniy izchilligiga eki ukilgan vaktiga, ya`ni xronologik tartibga karab emas, balki xajmiga kura- avval katta suralar, undan sung kichik suralar tartibi Muxammad s.a.v. kursatmalariga binoan joylangan. Suralarning xajmi xam xar xil: eng katta xajmga ega bulgan 2 surada 286 oyat bor, eng kichik suralar fakat 3 oyatdangina iborat.
Islomshunoslik va Kur`onshunoslik xulosalari asosida suralarning xronologik tartibini kuyidagicha shaklda tasavvur kilish mumkin:

1. 
   Makka davri (610-615 yillar). Evropa olimlari bu davrda nozil bulgan suralarga «Nazmiy suralar» deb nom berganlar.
   
2. 
   Makka davri (616-619 yillar). Muxammad s.a.v. va ularning izdoshlari doimiy ta`kib ostida yashagan va ukpchilik Xabashistonga kuchib ketgan muxitda nozil bulgan. Bu suralarda Olloxning «Raxmon» sifatida kup tilga olinganligi sababli Evropa olimlari ularni «Raxmon suralari» deb ataganlar.
   
3. 
   Makka davri (610 yil boshlaridan 622 yil sentyabrigacha). Bu davrda xam Muxammad s.a.v. va saxobalar ta`kib ostida ibodatga tuplanganlar. Bu davr suralarida islomning akoidiga keng urin berilgan.
   

Tarixiy vokealar anikrok kuzda tutilgan xolda Madina davriga oid 24ta surani besh davrga ajratish ma`kulrokdir.:
1-Madina davri (622 yil oktyabrdan 624 yilgacha). Muxammad s.a.v. Madinaga kuchib kelganlaridan makkaliklar bilan birinchi yirik tuknashuv –Badr jangigacha nozil bulgan 4 sura bu davrga kiradi.
2-Madina davri (624 yil martidan 625 yil martigacha). Badr jangidan keyin Uxud jangigacha utgan bir yil ichida nozil bulgan 3 surani uz ichiga oladi.
3-Madina davri (625 yil martida –627yil martigacha). Uxud jangidagi talofatdan keyin Xandak jangigacha utgan ikki yil ichida 5 ta sura nozil bulgan.
4-Madina davri (627 yil aprelidan 630 yil yanvarigacha). Xandak jangidan sung Makkaning olinishigacha utgan salkam uch yil ichida nozil bulgan 8 sura shu davrga kiradi.
5-Madina davri (630 yil fevralidan 632 yil mayigacha). Makka fatx kilinganidan keyin Muxammad s.a.v. vafotlarigacha utgan ikki yildan ortikrok davr ichida nozil bulgan 4ta sura shu davrga kiradi.
Muxammad alayxis-salom xaetlik choglarida yana vaxy tushib kolar degan umidda Kur`on jamlanib, kitob xoliga keltirilmagan edi. Paygambar vafotlaridan keyin Kur`on kishilarning xotirasida va ezgan narsalarida saklanib koldi. Paygambardan sung musulmonlarga Abu Bakr(572-634) boshlik etib saylandi. Uning xalifalik davrida (632-634) mu`minlar va murtad(dindan kaytgan)lar urtasida shiddatli janglar bulib utdi. Ushbu janglarda Kur`onni tulik ed olgan korilar kuplab shoxid buldilar. Shunda Umar ibn al-Xattob (585-644) Abu Bakrgacha «barcha korilar shu zaylda ulib ketaversa Kur`on nuksonli bulib kolishi mumkin, shu sababli uni jamlab kitob xoliga keltirish zarur» degan maslaxatini beradi. Avvaliga Abu Bakr ikkilanib turadi, chunki bu ish Paygambar xaetlik paytlarida kilinmagan edi. Keyinrok Abu Bakr xam Kur`onni kitob xoliga keltirib kuyish zarurligini anglab etdi va Zayd ibn Sobit ismli saxobani chakirib bu ishni unga topshiradi. Chunki Zayd Paygambar alayxis-salom bilan juda kup birga bulgan, Kur`onni juda xam yaxshi ed olgan va Rasulullox xuzurlarida ezgan. Paygambar umrlarining sunggi yilida farishta Jabroil alayxis-salomga Kur`onni avvalidan to oxirgacha ukib berganlarida birga bulgan edi. Shunday kilib, Zayd va Umar mashakkatli urinishlardan keyin Kur`onni kiyik terisidan bulgan saxifalarga ezib chikdilar va boglab Abu Bakrning uyida saklab kuydilar. Bu «suxuf»- saxifalar deb nomlanadi. Abu Bakr olamdan utgandan keyin saxifalar Umar ibn al-Xattob uyiga, u olamdan utgandan sung, uning kizi Paygambar alayxis-salom aellari Xafsada koldi.
Vakt utishi bilan kuplab xalklar musulmonlikni kabul kilishi natijasida musulmonlarning soni kupaya bordi. Turli tillar va shevalar urtasida mavjud farklarga kura Kur`onni kanday ukish kerakligi borasida ixtiloflar chika boshladi. Bu xolatni kurgan usha vaktda xalifalik kilgan Usmon ibn Affon (644-656) Xafsa binti Umardan Abu Bakr va Umar davridagi suxuflarni surab olib undan nusxa kuchirishga buyruk beradi.
Xalifa Usmon ibn Affon topshirigiga binoan Zayd ibn Sobit barcha
Kur`on suralarini yigib, takkoslab chikib kaytadan Kur`on matnini jamlagan. Kur`onning birinchi rasmiy nusxasi 651 yil takdim etildi. U asl nusxa xisoblanib yana uchta, ba`zi manbalarga kura ettita nusxa kuchirtirilib, yirik shaxarlardan- Basra, Damashk, Kufaga junatiladi. «Imon» deb nomlangan asl nusxa esa Madinada, xalifa Usmon xuzirida koldi. Kuchirilgan nusxalar «Musxafi Usmon» deb ataldi.
Nusxalar tayer bulgandan sung musulmonlar yashaydigan dierlardagi markaziy shaxarlarga bittadan nusxaga bitta kori kushib junatdilar va xammaga fakat Kur`onning shu nusxasidan kuchirishga buyruk beradi.
Mazkur Kur`on 5553 varakdan iborat bulib, varaklar ulchami 68x53 sm, matn xajmi 50x44 sm dir. Saxifalar kiyik terisidan ishlangan bulib, xar biriga 12 katordan chiroyli kufiy xatida ezuv bitilgan. Kup varaklari yukolgan va keyinchalik kogoz saxifalar bilan tulatilgan.
Tataristonlik islom olimi Shixobuddin al-Marjoniyning (1818-1889) aytishicha, Kur`onni kayta tiklash Samarkandda joylashgan «Mugak masjidi» imomi Abdurraxim ibn Usmon (vaf. 1838 y) tarafidan bajarilgan.
Arab tarixchilarining xabar berishlaricha xalifa Usmon Kur`onni mutoala kilib utirganlarida uldirilgan. U kishining koni Kur`onga tukilgan. Shu tufayli xam Usmon Kur`oni asl nusxaligi va xalifa koni tukilganligi bilan musulmon dunesida mukaddas kitob xisoblanib, aloxida e`tiborga sazovordir. Bizdagi, ya`ni Toshkent shaxridagi Usmon Kur`onida xam kon izlari bulib, shu nusxa xalifa Usmonga tegishli degan fikrlar mavjud.
Usmon Kur`oni ruslar Urta Osieni bosib olguncha Samarkandda, Xuja Axror madrasasida saklanar edi. Kur`onning Samarkandga keltirilishi xakida xam xalk urtasida xar xil rivoyatlar mavjud. Ulardan birida mukaddas kitobni Abu Bakr al-Kaffol sha-Shoshiy (976 yili vafot etgan, Toshkentda dafn kilingan) Bagdoddan olib kelgan deb xikoya kilinadi. Avlodlar osha Abu Bakr Kaffol Shoshiy merosxurlaridan Xuja Axroro kuliga utgan va u kitobni uzi kurdirgan madrasaga kuydirgan. Ikkinchi bir rivoyatda esa Xuja Axror muridlaridan bdiri Makkadan xaj kilib kaytaetganida Istambulga kiradi va borib Sultonni ogir xastalikdan davolaydi. Sulton minnatdorchilik bildirib unga Kur`onni tortik kiladi.
Bizning va arabshunos olimlarining fikricha bu Kur`on soxibkiron Temur tomonidan Basradan kuplab kulezma kitoblar va boshka bilan birga Samarkandga keltirilgan va mashxur Temur kutubxonasiga kuydirilgan. Temuriylar davridagi uzaro kelishmovchiliklarda Temur kutubxonasi endirilib yuborilgan. Tasodifan shu nusxa omon kolgan.
Kur`onni chukur ilmiy taftish etgan Sankt-Peterburglik sharkshunos olim A.V.Shebunin fikricha, Kur`on Basradan Soxibkiron Temur tomonidan Samarkandga keltirilgan, chunki Shebunin Parij, Berlin va Makkadagi boshka nusxalariga solishtirib, bizdagi Kur`onning Basra nusxasi ekanligini isbotlab berdi. 400 yil davomida bu mukaddas kitob Samarkandda saklanadi.
Ming afsuslar bulsinkim, 1868 yilda rus askarlarining Samarkandga bostirib kirishi bilan xalkimizning moddiy, ma`naviy boyliklariga tajovuz boshlandi.
Albatta bu tajovuzdan mukaddas xisoblangan kabr toshlari, makbara ichidagi edgorliklar xam, musulmonlarning shoxona mulki Usmon Musxafi xam chetda kolmadi. Musulmonlar Kur`onini tezlikda bekitib Buxoraga junatmokchi buladilar. Birok bu xabar Zarafshon ulkasining boshligi general Abramov kulogiga etib, «fan uchun bunday nodir, bebaxo, kadimiy edgorlikni kuldan chikarmaslik uchun xamma chora kurilsin» deb polkovnik Serovga buyruk beradi. Serov Kur`onni general Abramovga keltiradi. Abramov esa uni zudlik bilan Turkiston general gubernatori K.N.Kaufmanga etkazadi. U uz navbatida zudlik bilan 1869 yil 24 oktyabr`da Peterburgga- Imperator kutubxonasiga aloxida kuzatuvchilar bilan yuboradi.
Rus ishbilarmonlari kulay fursatdan foydalanib Kur`on tufayli boylik orttirish yuliga utdilar. Masalan: 1895 yili 2000 nusxada Kur`onning bir varagi chop etildi. 1905 yili esa Iles ibn Axmad Shox «Esin» surasining fotonusxasini chikardi. Shu yili S.Pisarev Kur`onni faksimilda 50 nusxa chop etib, 25 nusxasini sotishga chikardi. Xar bir nusxasiga 500 sum baxo kuyildi. U Kur`onni asl nusxasiga uxshatish uchun xajmini xam eskicha koldirdi. Xozir faksimal nusxadan jumxuriyatimizda ikkita bulib, biri Uzbekiston musulmonlari diniy idorasining asosiy kutubxonasida, ikkinchisi Temuriylar tarixi muzeyida saklanadi.
Oktyabr tuntarishidan sung Butunrossiya musulmonlar jamiyati nomidan Usmon Tukumboev RSFSR Xalk Komissarlari Sovetiga murojaat kilib, mukaddas Usmon Kur`oni uz egalariga, ya`ni musulmonlarning Ulka s`ezdiga topshirilishini talab kiladi. RSFSR XKS tomonidan musulmonlarning talabi kondirilib, Kur`on ular ixtieriga beriladi. 1917 yil 29 dekabr` kuni Peterburgdagi podsho kutubxonasining «nodir kulezmalar» bulimidan olinib, Butunrossiya musulmonlar jamiyati raisi U.Tukumboev javobgarligi ostida Ufa shaxriga junatiladi. Kur`on 1923 yilgacha Ufada saklanadi.
1923 yili 23 iyul`ja Butunittifok Markaziy Ijrokumi Usmon Kur`onini Turkistonga kaytarishga karor kiladi. Mukaddas edgorlikni Ufadan Toshkentga maxsus komissiya kuzatuvida olib kelinadi. 1923 yil 18 avgustda Toshkentdan Sirdare diniy idorasiga karashli Xuja Axror jome` masjidiga topshiriladi.
Mukaddas edgorlikni uz eligi keltirish uchun Ufa shaxriga maxsus komissiya yuborildi. Komissiya tarkibida Sultonxuja Kosimxujaev, sharkshunos olim, professor A.Z.Shmitd va din peshovorlaridan 3 vakil bor edi. Komissiya maxsus vagonda, askarlao kurshovida, Kur`onni eson-omon Toshkentga keltirdilar. Shundan keyin Kur`on 1923 yil 18 avgustda Sirdare diniy idorasiga karashli Xuja Axror jome masjidiga topshiriladi. Lekin kup utmay Kur`onni eski shaxar muzeyiga keltiradilar va u maxsus pulat sandikda saklana boshlanadi. Eski shaxar muzeyi Birinchi uzbek muzeyinga aylantirildi. Muzey 1926 yilning 1 yanvaridan ochildi. 1926 yilning fakat bir oyi ichida muzeyni 4000dan ortik kishi kelib kurgan.
Kur`onga Sharkning juda kuplab olimlari tomonidan turli tafsir(sharx. izoz)lar ezilgan. Kur`on XII asrdan boshlab Evropa xalklari tillariga jumladan lotin tiliga tarjima kilina boshlagan. XVIII asr boshlarida Evropa xalklari tillaridan, XIX asr urtalarida arabcha asl nusxasidan rus tiliga tarjima kilingan. G.S.Sablukovning arabchadan dastlabki tarjimasi Kozonda 3 marta (1878, 1894, 1907) nashr kilingan. Akademik I.Yu.Krachkovskiy tomonidan amalga oshirilgan Kur`onning ilmiy izoxlari bilan rus tilidagi adekvat (suzma-suz) tarjimasi mashxurdir. Bu tarjima uning vafotidan keyin 1962 va 1986 yillarda nashr etilgan.
Mamlakatimiz mustakil bulganidan sung uzbek tiliga davlat makomi berildi. Davlat ish kogozlari, kuplab darslik va kullanmalar uzbek tilida ezila boshlandi.
Shu katori Kur`oni Karimni xam uzbek tiliga tarjima kilishga kirishildi. 1992 yilda Kur`on uzbek tiliga Alouddin Mansur tarafidan tarjima kilindi va «Chulpon» nashrietida kup nusxada chop etildi.