K. Turg‘unboyev, M. Tolipov, I. Oxunov

Sha

x

sn

in

g

 sh

a

kl

la

ni

shi

 v

a

 

ijti

m

o

iy

la

shu

v

i

 

 

Xudud muxiti 

Ta’lim muammolari 

 

 

Noramziy muxit 

 

Individual xususiyatlar 

Ijtimoiy institutlar 

 

Umumiy ta’lim 

Yosh xususiyatlar 

 

 

Muomala doirasi 

 

Makro (katta)   

Mezo (mintaqa)

 

 

Mikro (kichik) 

Sub’ektiv 

 

Orttirilgan (o‘zlashtirilgan) 

---

 

28 

-tarbiya inson o‘zini ijtimoiylashuv sub’ekti sifatida his qilishi, uning sub’ektivligini namoyon 

bo‘lishi va taraqqiy etishi uchun sharoitlar yaratish imkoniyatiga ega bo‘ladi; 

-tarbiya inson uchun jamiyatga ko‘nikishi darajasini ishlab chiqishiga sharoitlar yaratadi. 

-tarbiya  insonni  muayyan  yosh  bosqichlarida  xavflar  bilan  to‘qnash  kelishiga  yo‘l 

qo‘ymasligi,  ya’ni  insonning  ijtimoiylashuv  qurboniga  aylanmasligi  ehtimolini  kamaytirishi 

mumkin. 

Tarbiyaning  insonparvarlashuv  tamoyilini  amaliyotda  amalga  oshirish  tarbiyalanuvchida 

refleksiya  va  o‘z-o‘zini  tartibga  solishni  rivojlantirishga,  uning  olam  bilan  munosabatlarining 

shakllanishiga,  jamiyatda  demokratik  va  gumanistik  munosabatlarning  tashuvchisi  bo‘lgan 

insonning shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 

Tarbiyaning madaniylashuvi tamoyili 

Tarbiyaning  madaniylashuvi  zaruriyati  g‘oyasi  ingliz  pedagogi  Jon  Lok  (XVIIIasr),  fransuz 

mutafakkiri  Klod  Gelvetsiy(XVIIIasr)  va  shvedsar  pedagogi  Iogann  Pestalotssi  asarlarida  yaqqol 

namoyon bo‘ladi. 

XIX  asrda  nemis  pedagogi  Fridrix  Disterverg  tomonidan  ta’rifi  berilgan  tarbiyaning  tabiat 

bilan uyg‘unligi tamoyilining zamonaviy tarifi tarbiya madaniyatining umuminsoniy qadriyatlariga 

asoslanishi va u yoki bu milliy madaniyatlarning qadriyatlari va me’yorlariga mos bunyod etilishini 

ko‘zda tutadi.  

Tarbiyaning  variativligi  tamoyili.  Zamonaviy  jamiyatlarda  ijtimoiy  tarbiyaning  variativligi 

shaxs ehtiyojlarining xilma-xilligi bilan aniqlanadi. 

Tarbiya  variativligi  tamoyili  insonning  mintaqaviy,  munitsipial  va  lokal  darajada 

umuminsoniy  qadriyatlarga  asoslanib,  etnik  xususiyatlar,  shuningdek  mintaqaviy  munitsipial  va 

lokal  sharoitlarni  inobatga  olib,  tarbiya  muassasalarida  insoniy,  yosh,  differensial  va  individual 

yondashuvlar  asosida  manaviy-qadriyat  jihatidan  tarbiyalashni  amalga  oshirish  uchun  sharoitlar 

yaratish uchun ishlab chiqilgan.. 

Ijtimoiy tarbiyaning variativligi tamoyilini amalga oshirish uchun quyidagilar zarurdir: 

-  shaxs  manfaatlarini  va  ehtiyojlari,  turli  yosh,  ijtimoiy-kasbiy,  etnik  qatlamlarning  talablari, 

xududiy  va  mintaqaviy  tashkilotlarning  ehtiyojlarini  qondirish  uchun  turli  xildagi  tarbiya 

tashkilotlarini tuzish; 

- ijtimoiy tarbiyaning mintaqaviy va munitsipial tizimlarni tashkil qilish; 

-  mahalliy tarbiya tizimlarini tashkil qilish. 

 Ijtimoiy tarbiyaning variativlik tamoilini amalga oshirish: 

-  insonning  turli  xildagi  hayotiy  va  shaxsiy  masalalarini  yechishga,  qobiliyatini 

shakllantirishga; 

-  inson  tomonidan  o‘zining  rivojlanish  strategiyalari,  hayotiy  va  kasbiy  yo‘llarini  tanlashga 

imkoniyatlarini kengaytirish uchun sharoitlar yaratadi. 

 Ijtimoiy  tarbiyaning  jamoaviyligi  tamoyili.  Ijtimoiylashuvning  mikroomillarining  tavsifi 

shuni  ko‘rsatadiki  bolalar,  o‘smirlarning  ijtimoiylashuvi  tengdoshlari  va  kattalar  (oila,  qo‘shnilar, 

mikrojamiyat,  tarbiya  tashkilotlari)  bilan  o‘zaro  munosabatlarida  ro‘y  beradi.  Ijtimoiy  tarbiya 

nisbatan  ijtimoiy  nazorat  qilinuvchi  ijtimoiylashuvning  bo‘lagi  sifatida  bir  tomondan  jamoalarda 

ro‘y  beradi,  boshqa  tomondan  esa  bolalar,  o‘smirlarni  jamoa  hayotiga  ob’ektiv  zaruriyat  sifatida 

olib kiradi. 

  Jamoa tarbiyaning eng muhim vositasi ekanligi haqidagi g‘oya juda qadimda paydo bo‘lgan 

va XIX asrdan boshlab pedagoglar tomonidan jadallik bilan uning nazariy asoslari ishlab chiqilgan.

 

Jamoaviylik tamoyilining zamonaviy ta’rifiga ko‘ra ijtimoiy tarbiya turli jamoalarda amalga 

oshirilib,  insonga  hayot  tajribasi,  umuman  olganda  esa  jamiyatga  ko‘nikish  tajribasini  qo‘lga 

kiritish imkonini beradi.  

 Tarbiyaning shaxs rivojlanishiga markazlashuvi tamoyili 

Bu tamoyilga ko‘ra ijtimoiy tarbiyaning strategiya va maqsadi yosh avlod, o‘smirlarni komil 

inson bo‘lib yetishlariga yordam berishdir. Ijtimoiy tarbiya jarayoni, tarbiya muassasalari faqatgina 

shaxs rivojlanishining vositasi bo‘lishlari mumkin.  

---

 

29 

Rivojlanishni  inson  tomonidan  uch  turdagi  vazifalarni  (tabiiy-madaniy,  ijtimoiy-madaniy, 

ijtimoiy-psixologik)  hal  qilish  jarayoni  deb  qarashimiz  mumkin.  Shu  vazifalara  ko‘ra,  tarbiya 

muassasalarida  ijtimoiy  tarbiyani  markazlashtirish  lozim  bo‘lgan  shaxs  rivojining  jihatlarini 

aniqlashtirsa bo‘ladi. 

Tabiiy-madaniy vazifalarni hal qilish zaruriyati inson rivojining  

-jismoniy (tabiiy); 

-jinsiy (fiziologik) jihatdan rivojlantirishga yordam beradi. 

  Ijtimoiy - madaniy vazifalarni yechish zaruriyati esa, insonning: 

-intellektual (aqliy); 

-ijtimoiy jihatdan rivojlanishiga zamin yaratadi. 

   Ijtimoiy  tarbiya  bu  jihatlarining  imkoniyati  va  o‘rni  turlicha,  biroq  u  bu  jihatlarning  har 

birida  u  ijtimoiylashuv  omillariga  nisbatan  qo‘shimcha  o‘ringa  ega.  Bundan  tashqari  tarbiya 

muassasalarining turiga qarab ham imkoniyatlari turlicha bo‘ladi. 

 Ijtimoiy tarbiyaning birgalikdagi faoliyat tamoyili: 

Ijtimoiy  tarbiyaning  birgalikdagi  faoliyat  tamoyiliga  ko‘ra  bolalar,  o‘spirinlar,  o‘smirlarning 

ma’naviy-ma’rifiy  rivojlanishi  tarbiyachi  va  tarbiyalanuvchi  orasidagi  qadriyatlar  (aqliy,  ijtimoiy) 

almashuvi jarayonida amalga oshiriladi. Bular: 

-dunyo madaniyatlari va aniq bir jamiyatda ishlab chiqilgan qadriyatlar; 

- ijtimoiy tarbiya sub’ektlariga xos bo‘lgan qadriyatlar; 

-tarbiya tashkilotlarining muayyan a’zosiga xos bo‘lgan qadriyatlar. 

Tarbiyaning tugallanmasligi tamoyili. 

  Bu  tamoyil  ijtimoiylashuvning  merosiylik  harakteridan  kelib  chiqadi.  Tarbiyaning 

tugallanmasligi  tamoyili  inson  rivojlanishining  har  bir  bosqichini  individual  va  ijtimoiy  qadriyat 

deb  biladi.  Bu  tamoyilga  ko‘ra  har  bir  bola,  o‘smirda  doimo  tugallanmagan  va  aslida 

tugallanmaydigan bir narsa bo‘ladi.  

Tarbiyaning tugalanmasligi tamoyiliga ko‘ra tarbiyani shunday tashkil qilish kerakki, har bir 

yosh bosqichida inson “qayta shakllanish” imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim.