Kadrlar tayyorlash milliy modeli

Jamoa tarbiya ob’yekti va sub’ekti sifatida

ReJA:

1. Oilada bolalar tarbiyasini tashkil etish.

2. Ta`lim muassasalarining ota- onalar bilan olib boradigan faoliyati turlari.

3. Shaxs tarbiyasini tashkil etish jarayonida oquv muassasalari va jamoatchilik hamqorligi mazmuni.

Tayanch tushunchalari:

Oila, oila tarbiyasi, ta`lim muassasasi, ota- onalar qumitasi, jamoatchilik, oila ta`lim muassasasi jamoatchilik hamqorligi.

«Jamiyat» va «Oila» tushunchalari bir-biri bilan chambarchas bog`liq. Bu bog`liqlik jamiyatining oilalarsiz mavjud bulmasligi hamda uz navbatida oilaning ma`lum bir jamiyat tarkibida vujudga kelishi va yashovchanligida kurinadi. Oila hamda jamiyat urtasidagi ijtimoiy munosobatlar ikki tomonlama aloqodarlik xusisiyatiga ega. Har bir oila umumjamiyat talabalari asosida faoliyat yuritadi. Jamiyat taraqqietining rivoji esa uning bag`rida mavjud bulgan oilalarning ijtimoiy-iqtisodiy va ma`naviy qiefasining shaqllanganlik darajasiga bevosita bog`liqdir. Chunonchi, ijtimoiy borliqning oilalar zimmasiga quyadigan talabalari ularning manfaatlariga zid bulmasa, aksincha, oilalar farovonligi, tinchiligini ta`minlashga erdam bersa, oilalar tomonidan ijtimoiy talabalarning kullab quvvatlanishi, ularning amaldagi ijrosini ta`minlash kursatgichi vazifasi yuqori buladi. Ilmiy-pedagogik, psixologik, fiziologik hamda falsafiy asarlarning tahlili shuni kursatadiki, oila bola uchun eng muhim tarbiyaviy muhit bulib, muhitda shaxs kamoloti uchun muhim hisoblangan hulq-atvor, iroda, xarakter va duneqarash shaqllanadi. Bola oila timsolida jamiyatning ijtimoiy-ma`naviy qiefasini kuradi , jamiyat talabalari mohiyatini ilk bora shu kichik jamoa orasida anglaydi.

Oilaviy munosabatlar farzandlarning aqliy, ruhiy kamolotini ha`m yuzaga keltiradi. Xususan, farzandlarning bevosita ta`siri tufayli ularning qiziqish hamda faolichtlari doirasi kengayadi, uzaro aloqalari boyib boradi, real haet mazmunini chuqurroq anglash, ya`ni farzandlar kamoloti, kelajagi uz umri davomiyligini kurish holati ruy beradi. Shaxsning ma`naviy sifatlarga ega bulishi, unda ma`naviy bilimlarga nisbatan ehtiej va qiziqishning paydo bulishi oila tarbiyasi asosiy rolni bajaradi. Oilada qaror topgan sog`lom ma`naviy-ruhiy muhit faozandlarining etuk, barkamol bulib voyaga etishlari uchun beqies ahamiyatga egadir. Sharqda azal-azaldan oila tarbiyasiga yuksak baho berib kelingan. Totalitar tuzum davrida esa oilaning shaxs tarbiyasida tutgan urni inkor etilib, uni ijtimoiy bor-liq vositasida tarbiyalashga xarakat qilinadi.

Milliy istiqbolga erishuvdan sung milliy uzlikni anglash tuyg`usining qaror topganligi, utmish qadiriyat-larini urganishga bulgan qiziqishning ortganligi oila-ning shaxs kamolotida tutgan urni va rolini holisona baholash imkonini berdi. Bu borda Ozbekistan Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov kuydagi fikrlarni bayon etadi: «Oila turmush va vijdon qonunlari asosiga quriladti, uzining kup asrlik mustahkam va ma`naviy tayanchlariga ega buladi, oilada demokratik negizlarga asos solinadi, oamlarning talab-ehtiejlari va qadiriyatlari shaqllanadi. Ozbekistonning aksariyati uzining shaxsiy farovonligi tug`risida esa, balki oilaning, qarindosh-urg`lari va yaqin odamlarining, kushnilarining omon-esonligi tug`risida g`amhurlik qilishni birinchi uringa quyadi. Bu esa eng oliy darajada ma`naviy qadiriyat, inson qalbining gavharidir».

Ota- onalar uz ijtimoiy burchini bajarar ekanlar, farzandariga mehnatga, uni tashkil etuvchilarga nisbatan mehir-muhabbat, hurmat tuyg`usini shaqllantirish, ularni ijtimoiy-foydali mehnatga tayyorlash, turli kurinishdagi munosabatlarni uyushtirish vaqtida tartib intizomiga amal qilish, ijtimoiy me`erlarga og`ishmay rioya etish, sog`lom turmush tarzini yaratish,uz shaxsiy haetlari mazmunini belgilashda maqsad, suz va faoliyat birligini ta`minlash borasida har tomonlama ijobiy ibrat namunasini kursatadi.

Oila tarbiyasida ob`ektiv va sub`ektiv omillarining roli katta. Ob`ektiv omillar sirasiga: oilaning moddiy ta`minoti va farovonlik, shu bilan birga maishiy turmush darajasi, oila byudjetining mavjud holati, undan oqilona foydalanish borisidagi tajriba, sog`lom ruhiy muhitning barqarorligi va hoqazolar kirsa:

-oiladagi shaxslararo munasobatlar mazmuni, oila a`zolarining fiziologik, psixologik, madaniy jihatdan komillik hamda ma`lumot darajasi, ularning qiziqish va ehtiejlari urtasidagi mutanosiblik, oilaviy xaetni tartibga solish borasidagi uzaro erdam hamkorlik, birlik tamoyillariga tayanish va shu kabilar sub`ektiv omillar sirasiga kiradi.

-Oila tarbiyasidagi bolalar haetini tug`ri uyushtirish, ularni vaqtdan tug`ri va unumli foydalanishining asosiy garovidir. Bolaning oiladagi vaqtini uyin, mehnat va uqish faoliyatlariga tug`ri taqsimlash nihoyatda muhimdir.

-Oila jismoniy va psixologik jihatdan sog`lom, ma`naviy barkamol, mehnat, ijtimoiy hamda oilaviy haetga tayer shaxsni shaqllantirib berish lozim. Oila tarbiyasi mazmuni bolalarga ijtimoiy tarbiyaning mashxur yunalishlari- jismoniy, ahloqiy, aqliy-estetik, mehnat,ekologik, iqtisodiy, huquqiy, siesiy-g`oyaviy, hamda jinsiy ta`lim berish, ularda faoliyat kunikma va malakalarini shaqllantirishdan iboratdir.

Oila tarbiyasida bolalarni aqliy jihatdan tarbiyalash ham muhim urin tutadi. Bu boradagi dastlabki va vazifa ota- ona tomanidan bolaning qiziqish a`htiejlarini kura bilish asosida tasovvur, idrok, tafakkur, xotira hamda diqqatini takomillashtirishga erdam beruvchi mashgulotlarga jalb etishdan iborat. Shunindek, ma`lum yunalishlar buyicha bolada qiziqishni uyg`ota olish, uni rivojlantirib borish ham talab etiladi.

Ahloqiy tarbiya oila tarbiyasining uzagini tashkil etadi. Oilada uyushtirilajak ahloqiy tarbiyaning maqsadi bolalarda eng oliy ahloqiy sifatlar ota-ona hamda oilaning boshqa a`zolariga,shuningdek, atrofdagilarga nisbatan mehr-muhabbat, kattalarga hurmat, kichiklarga muruvvat kamtorlik, tug`ri suzlik, mehnatsevar, sahovat insonparvarlik, adolat, vijdon, ornomus, guru, intizom, ijtimoiy burchni anglash va haqozalarni shaqllantirishdan iboratdir. Shaxsda mazkur sifatlarnin qaror topishida oiladagi sog`lom muhit, oila a`zolarining psixologik jihatdan uzaro yaqinliklari, ehtiej, qiziqish va haetiy endoshuvlaridagi umumiylik bir-birlari har qanday vaziyatda qullab-quvvatlay olishlari ota-onalar tomonidan barcha farzandlarga nisbatan quyilaetgan talabalarinin hamda ularga kursatilaetgan e`tiborning bir xil bulishi oila tarbiyasidv ijobiy natijalarga erishishning omillari sanaladi.

Oilada tashkil etiladigan estetik tarbiya bolarda guzallikni his qilish, undan zaqlanishi, tabiet guzalliklarida bahro olish asosida his- tyg`u idrok, tasavvur hamda qarashlarni yuzaga keltirish va ularni haetni sevishga urgatishdek vazifalarning ijobiy xae etilishini nazarda tutadi.

Mehnat tarbiyasi ham oila tarbiyasining asosiy yunalishlaridan biri sanaladi. Shaxsning mustahkam xarkteri va qat`iy iroda egasi bulib voyaga etishida mehnatning roli kattadir.bolalarni oilada tug`ri tarbiyalashda oila xujaligining odilano tashkil etilishi, bolalarni oila xujaligini yuritish ishiga jalb qilib turish katta ahamiyatga ega. Oilada mustaqil ravishda, ayrim yumushlarnin hamjihatlikka asoslangan holda bajarilishiga erishish katta ahamiyatga ega.

Oila sharoitida uyushtirilaetgan suhbatlar alohida diqqatga sazavordir, ammoviy vositalar orqali aholi etiboriga havola etilaetgan huquqiy mavzudagi maqolalar, kursatuv, eshittirish, shuningdek, ommaviy huquqiy Adabiyotlar hamda ulardagi ilgari surilgan g`oyalar yuzasidan utkaziladigan suhbatlar bolalarda huquqiy tasavvur, idroq, tafakkur, savodxonlik, faollik, ma`sullik, e`tiqod va salohiyatini qaror topishiga olib keladi. Oila muhitida bolalarga ularning burchlari tug`risidagi ma`lumotlarni berib borish, uz navbatida, huquqlardan foydalanish yullarini kursatib borish bu borada yaxshi samarali bera oladi. Oila bolalarda vatanparvarlik, insonparvarlik tuyg`ularini hosil qiluvchi uziga xos maskani sanaladi. Bolalar «Vatan», «Xalq», tushunchalarining mohiyatini dastlshab ona shu maskanda uzlashtiriladi. Zero, oilaning uzi Vatanning bir buligidir. Oila sha`nini himoya qilish, uni saqlash tug`risida qayg`urish Vatanni sha`ni, el-yurt manfaati uchun kurashish tuyg`ulari bilan uzviy bog`liq bulishiga erishish oilada tashkil etilaetgan ijtimoiy siesiy tarbiyaning asosi bulishi lozim.

Ota-onalarning muayyan darajada pedagogik bilimlariga ega bulishlari ham ahamiyatlidir. Oila va ta`lim muassasalari urtasida tashkil etilgan hamkorlikning bosh g`oyasi ota-onalar uchun pedagoik erdam kursatishdan iboratdir.

2. Farzanda dastlabki ma`lumot va ijtimoiy me`erlarga amal qilish borisidagi kunikmalargi oilada ega buladi, chunki oilaviy-ijtimoiy munosobatlar: xususan, madaniy-maishiy, iqtisodiy-molyaviy, mulki munosobatlar hamda mehnat faoliyatini tashkil etishda farzandlar uzlari sezmagan, mohiyatini tushunub etmagan holda mazkur munosobatlar jarayonida ishtirok etadilar, demakki, ijtimoiy masalalar bilan tuqishi keladilar, natijada bu tarzda muloqatlarning doimiy, qisqa muddatlarda takrorlanib turishi ular uchun ota-onalar, farzanlarning huquq, burch, majburiyat va ma`suliyatlarini tushunib etisha erdam beruvchi ijtimoiy ob`ektiv shart-sharoitlarni yaratadi. Oila tarbiyasining farzandariga tarbiya berish, ularda ma`naviy madaniyatni shaqllantirish imkoniyatlarini aniqlash yuzasidan bir qator tabirlar amalga oshiriladi.

Ota-onalar bilan olib borilgan ishlar:

1. Ota-onalar bilan utkazilgan suhbatlar.

Suhbatlar yakka hamda umumiy tarzda olib boriladi. Ilk suhbat chog`ida oquvchilarni ma`naviy jihatdan tarbiyalash, ularda ma`naviy madaniyat unsurlarini qator toptrish muvaffaqiyatini ta`minlash kafolati bulgan ota-onalar va farzandalrinin ijtimoiy onglilik hamda faollik darajasini aniqlashga erdam beruvchi anketa surovlari utkazish mumkin. Surovnomalar ikki turda bulib, ulardan birinchisi har bir oquvchining umumiy portretini tasvirlovchi, diognostik tavsifga ega, ikkinchi turdagi surovnoma esa ota- onalarning ijtimoiy tarbiyani yulga quyish, farzandlar ma`naviy madaniyatini shaqllantirishga uarning shaxsiy munosobatlarini aniqlashga xizmat qiluvchi surovnomalardir. Kuyida birinchi turdagi surovnomaning umumiy mazmunini keltiramiz:

«Siz uz farzandingizni qay darajada bilasiz» nomli surovnoma mazmuni quyidagicha:

1. Farzandingiz ushbu uquv maskanida nechanchi yil tahsil olmoqda.

2. Farzandingiz sunggi uquv yilidagi uzlashtirish darajasi sizni qoniqtiradimi.

3. Farzandingizning fanlarga bulgan munosobati qanday.

4. Uning fanlarga bulgan qiziqishini baholay olasizmi.

5. Ijtimoiy munosobatlar(oila, jamoada hamda keng jamoatchilik urtasida tashkil etiladigan munosabatlar) jarayonidagi ishtiroki qanday.

6. Farzandingiz mansub bulgan mikro hamda muhitning ma`naviy-ahloqiy iqlimi qanday. U kimlar bilan dumstlashgan ularning ma`naviy qiefasi sizning talabalaringizga javob bera oladimi.

7. Katta farzaningizga nisbatan salbiy aloqa eki ta`sir kursatganliklarining guvohi bulganmisiz.

8. Uning oilada tutgan urni qanday.

9. Uquv yurti eki oila urtasida vujudga kelgan shaxsiy ziddiyatlari bormi.

Dastlabki suhbat hamda ota-onalar tomonidan tuldirilgan surovnomalar natijalarini tahlil etish ular bilan tashkil etiladigan tadbirlar yunalishi va mazmunini belgilab beradi.

2. Maktabning uquv yili davomida ota- onalar bilan olib boradigan ishlari:

a) Guruh ota-onalar majlisi. Majlis uquv yili davomida besh marta utkazildi, ya`ni oquv yili boshlanishi oldidan 1,11,111 va 1 Choraqlar yakunida.Majlislarda uquv yurti ichki-tartib qoidalariga umumjamoa ijtimoiy me`yorlariga rioya etish holati, yuzaga kelgan ziddiyatlar tahlil qilindi, navbatdagi davr uchun qilinadigan ishlarni ijobiy hal etish chora-tadbirlari belgilanadi. Maktabda tarbiya va ta`lim olayotgan, jamoa hayotida, shunungdek tarbiyaviy tadbirlar jarayonida faollik kursataetgan, uqishda, mehnatda alohida urnak bulaetgan tarbiyalanuvchilarning ota-onalariga minnadorchilik izhor etildi.

b) Umummkatab ota- onalar majlisi: ota-onalar umumiy yig`ilishida uquv yili davomida oquvchilar, ota-onalar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning borishi va yakuni muhokama qilindi. Ota-onalar maktab haeti va oquvchilarning intizomiy xulq-atvori, ijtimoiy me`yorlarga amal qilishlari, oquvchilarni ma`naviy jihatdan tarbiyalash borisida erishilaetgan natijalar bilan tanishtirildi.

V) ijtimoiy-ma`navimiy mazmunidagi suxbat va ma`ruzalar. Bunday ma`ruza va suxbatlar ota-onalarda ijtimoiy shuningdek ta`lim-tarbiya oid bilimlarni egalash farzand tarbiyasi ishiga jiddiy e`tibor berish bu boroda ta`lim muassasi bilan ularga bolalalrning mustahkam hamkorlik urnatish va hamkorlik.

1. 
   Alex Moore. Teaching and learning: Pedagogi. Curriculum and culture. USA, 2012. Routledge
   
2. 
   Neil Selwyn Education and Technology: Key issues and Debates. Australia, 2011. Continuum.
   
3. 
   Keith S. Taber. Modelling Learners and Learning in Science Education: Developing Representations of Concepts, Conceptual Structure and Conceptual Change to Inform Teaching and Research, UK, 2013 Springer.