Kadrlar tayyorlash milliy modeli

shaxsning rivojlanishi, tarbiyasi va ijtimoyillashuvi.

Reja.

1. İndivid va shaxs tushunchalarining mohiyati.

2. Shaxsning biologik va ijtimoiy rivojlanichi.

3. Shaxs faoliyati.Shaxsning yosh, psixologik va shaxsiy xususiyatlari.

4. Shaxsning ijtimoyilashuvi.

1. Du`niega kelgan shudak ma`lum eshka qadar individ sanaladi. « Individ»- lotincha individim suzidan kelib chiqqan bulib,(bulinmas), «ayrim shaxs», «yagona» ma`nolarni anglatadi. Individ biologik turga kiruvchi alohida tirik mavjudotdir.

Shaxsning shaqllanishida harakat uziga xos omil sanaladi. Gudak (chaqaloq) ham turli xarakatlarni tashkil etadi. Biroq bu xarakatlarsiz keyinchalik shartli reflekslar bulib, ongli ravishda emas, balki shartsiz va shartli quzg`otuvchilarga javob tarzida yuz beradi.

Gudakda nutq bulishi, shuningdek u tomonidan tashqil etilaetgan xarakatlar ongli ravishda sodir bula boshlashi va olbatda, ijtimoiy munosabatlar jarayonidagi ishtiroqning ruy berishi shaxs shaqllanishning dastlabki bosqichi sanaladi.

Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoen buladi. U uzining xarakteri, qiziqishi, obiliyati, aqliy rivojlanganlik darajasi, ehtieji va mehnat faoliyatiga nisbatan shaxsiy munosabati biloan boshqalardan farqlanadi.

Odam bolasining shaxs sifatida rivojlanishi, uning har tomonlama kamolga etishining samarali bulishini ta`minlash bulishini ta`minlash uchun pedagogika fani shaxs rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini, unga ta`sir etadigan omillarni, rivojlanish jarayonida alo kador bosqichlarni aniqlashi kerak. Shuningdek, bola shaxsning faoligining urni va riloni ham urganishi lozim.

Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoen buladi. U uzining xarakteri, qiziqishi, obiliyati, aqliy rivojlanganlik jarajasi,ehtieji va mehnat faoliyatiga nisbatan shaxsiy munosabati bilan boshqalardan farqlanadi. Ular shaxsning uziga xos xususiyatlari bulib,mazkur xususiyatlar rivojlanib ma`lum bir bos kichga etsakgina u kamol topgan shaxs sifatida namoen buladi. Shaxs ijtimoiyi munosabatlar jarayonida qaror topadi.

Odam bolasining shaxs sifatida rivojlanishi, uning har tomonlama kamolga etishining samarali bulishini ta`minlash bulishini ta`minlash uchun pedagogika fani shaxs rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini, unga ta`sir etadigan omillarni, rivojlanish jarayonida alo kador bosqichlarni aniqlashi kerak. Shuningdek, bola shaxsning faolligining urni va riolani ham urganishi lozim.

Shaxs- Biologik omillar(irsiyat)- ijtimoiy olimlar (muhit)-Tarbiya.

Odam biologik mavjudod sanaladi, uning rivojlanishiga tabiiy qonunlar, biologik va ijtimoiyi qonuniyatlar ta`sir etadi, insonning kamol topishga zamin yaratadi. Anatomik va fiologik xarakterdagi uzgarishlar jismoniy rivojlanishiga taalluqlidir. Odam buyining usishi, gavda og`irligining ortib borishi, gavda tuzilishining uzgarishi, qon bosimi, upka mig`ishi, tayanch-xarakat apparatning holati va boshqalar jismoniy rivojlanish kursatkichlaridir.

Shaxs rivojlanishida u eki bu faoliyat turlari (uyin, uqish, mehnat va boshqalar)ning, turli eshdagi faoliyat mazmuni (maqsadga yunaltirilganlik, xarakatning ongli, rejali bulishi, ularning samaradorligini va h.k) shuningdek, (muomalar hamda kishilar urtasidagi ijtimoiy-ahloqiy me`erlarga buysunish, ijtimooiy burchini anglash, unga nisbatan mas`ullik kabi xususiyatlar ham muhim ahamiyatga ega buladi.)

Irsiyat-bu otaqoni eki ajdodlarga xos bulgan biologik xususiyat va uxshashliklarning naslga (bolaga) utish jarayonidir. Nasldan-naslga utadigan xususiyatlarga quyidagilar kiradi: anatomik-fiziologik tuzumi (misol uchun.Yuz tuzilishi), organlar holati, qaddi-qomat, asab tuzimi xususiyatlari, teri, soch hamda kuzlarning rangi. Shuningdek, nutq, tafakkur.

Muhit deganda shaxsning shaqllanishiga ta`sir etuvchi tashqi olam majmui tushuniladi. «Muhit» tushunchasi uzida geografik-hududiy, ijtimoiy va mikromuhit (oila) xususiyatlarini ifoda etadi.

Mikromuhit hzida qisman ijtimoiy muhitning qiefasini aks ettiradi. Ayni chog`da u nisbatan mustaqillikka ega. Mikromuhit bu ijtimoyi muhitning bir qismi bulib, oila, maktab, dustlar, tengqurlar, yaqin kishilar va ush kabi unsunlari uz ichiga oladi.

Tarbiya- biror maqsadga yunaltirilgan jarayon bulib, u muayyan reja, dastur g`oyaldari asosida maxsuskasbiy tayergarlikka ega bulgan kishilar tomonda tashqil etadi.

Tarbiya ijtimoiy muhit orqali keladigan tarbiyaviy ta`sirlarning barchasi bilan bog`lik holda ta`sir qiladi. Bunda qulay, samarali omillardan foydalanadi, salbiy ta`sirlarning kuchini ma`lum darajada kamaytiradi.

Tarbiya jarayonidagi kuydagi holatlar yuzaga keladi.

1. Tarbiya jarayonida kishi organizmning usishi sodir buladi, muhitni stixiyali ta`siri beraolmaydigan narsalarni urniladi. Masalan: Bola, uz ona tilini atrofni urab turgan muhitning ta`sirida urganib olishi mumkin. Lekin uqish va ezishni mahsus ta`lim yuli bilangina urganadi. Ma`lum bilim, kunikma va malakalar faqat tarbiya jarayonida egallanadi.

2.Tarbiya erdamida hatto kishining ba`zi tug`ma kamchiliklarini ham keraqli tomonga uzgartirish mumkin. Chunonchi, ba`zi birbolalar ayrim kamchiliklar bilan tug`iladi (kar, kur, soqov va hokazo) lekin maxsus tashqil etilgan tarbiya erdamida ularning aqli tul taraqmiy qiladi, tuma kamchiligi bulmagan kishilar bilan barobar faoliyatda bulishi mumkin.

3. Tarbiya erdamida muxitning salbiy ta`siri natijavsida yuz bergan kamchiliklarni ham tugatish mumkin (bolalarni karta uynashi, sukishi, . . .)

4. Tarbiya istiqbol maqsadini belgilaydi. Shu bois u shaxs kamolotini ta`minlashda ilg`or rol uynaydi.

Tarbiyaning muvfaaqiyati kup jixatdan bola shaxsining uziga xos xusisiyatlari, u yashaetgan muxmining ta`sirini hisboga olishga bog`liqdir. Bola va kattalar urtasidagi aloqa faol jarayondir. Mazkur jarayonda kattalar faqatgina urgatuvchi bulib qolmasliklari lozim. Bolaninng bu jarayondagi faol ishtirokini ta`minlashga alohida axamiyat berish lozim. Shundagina u uz xarakatlarini uzi iroda qilishga, uz faoliyati mazmunini tahlil qilishga urganadi. Bola fikr qilar, uylar ekan, uning ongi usadi.

Ijtimoiy munosoblar jarayonida nutq rivojlanadi.Unki mana shu vaziyatda bola savollar beradi, kuzatadi, muloxaza yuritadi. Haetiy voqiea- hodisalarni tushunishga, yaxshi emidan ajratib olishga uz xarakatlarini davr talabiga moslashtiriishga urinadi. Har bir ijtiomiy jamiyatda tarbiyaning maqsad va vazifalari, ahloq me`erlari, madaniy boyliklar, jamiyan a`zolarining didi, ahloqiy qarashlari, duneqarashlari, e`tiqodlari uzgarib boradi va ular tarbiya vositasida bolalar ongiga singdirib boriladi.

Bola shaxsning rivojlanishi uchun faol kundalik. Faoliyat zarur. Faloiyat erdamidagina bola atorf-muhit bilan munosabatni tashqil etadi, shu orqali uning bilish qobiliyati rivojlanadi, xarakter sifatlari takomillashib, kamol topadO.

3. Insonning kamol topishning takomillashning jarayonini faqat irsiyat, ijtimoiy muhit va ta`lim-tarbiyaga bog`lab urganish, talqin kishi ham qaqiqatga unchalik tug`ri kelmaydi. Chunki ijtimoiy taraqqietda shaxsning uzi ham ishtiroq etadi.

Qobiliyat va iste`dodning ruebga chiqishida insonning muayyan faoliyatiga qiziqishi bilan bir qatorda uning uz ustida ishlashi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Iste`dodli kishilar uz iste`dodlari-iqdor kuchini tula ruebga chiqarish uchun uz ustalarida tinmay ishlashlari, mehnat qilishlari shart.

4. Shaxsning shaqllanishida uniga berilaetgan ta`lim tarbiyaning mazmuni, metodlari va vositalari bolaning esh xusisiyatlariga muvofiq qilishi muhim sanaladi. Oqituvchilarning ruhiy hususiyatlari bilan birga his hususiyatlarini ham bilishi mal`um hisdagi oquvchilarning diqqat, xotira, tafakkur laeqatlirini inobatga olish asosida faolat tashkillashtirrish lozim. Shaxsning aqliy va jismoniy kamoloti karor topib borar ekan, bir qancha bosqichoarni bosib utadi.

Tibbiet, odam anatomiyasi esh fizioligiyasi va maktab gigenasi, psixologiya hamda pedogogika fanlari asoslariga kura bolaning esh davrlarini quyidagicha ta`riflashimiz mumkin.

Mal`um bir yosh davrdagi xos bulgan anatomik. fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyalar esh xususiyatlari deb ataladi.

Yosh davrlari shartli ravishda guruhlanadi. Chunki muayyan davrning boshqasidan ajrataygan chegara yuq. esh davrlarining guruhlanishi bolaning rivojlanish hususiyatlarini inobatga olish-bu bola hususiyatlariga moslashishi degani emas, balki, mazkur esh davrida bola imkoniyatlarini hisobga olgan ta`lim va tarbiya ishini tashkil etish demakdir. Quyidagi esh davrlariga qisqacha ta`rif berib utamiz.

Gudaqlik davri. Yangi tug`ilgan bolada barcha sezgi turlari mavjud boladi, ushbu sezgilar murakkab bolmay, oddiy holatdadir.

Chaqaloq bir qatar faol bulib, bu faollik avvalo, qul aeqlarining refleks yuli bilan harakatlanib turishida kurinadi. Huddi shunday reflektor harakatchanlik bolaning chinqiriqlarida ham namayon buladi. Bolada vujudga kelgan shartli reflekslar 5-6 haftalarda yaqqol namayon bula boshlaydi.

Gudaqlik davrida bola bir muncha tajriba tuplashi bilan uning idrok va tasavvurlari tarkib topa boshlaydi.Odatda, besh olti oylik bola utiradigan buladi, sunga emaqlab, tik yurishiga harakat qila boshlaydi, bir eshiga tulgach eki ikki eshga qadam kuygach yura boshlaydi.

Suz yuritilayotgan davrida bolaning hissiy kechinmalari yuzaga kela boshlaydi. Dastlab ta`m bilish hamda teri sezgilar orqali qabullarga nisbatan organik hisslar namoen buladi.

Maktabgacha tarbiya davri. Ushbu yoshdagi bolaning emotsionalligi (hissietga beriluvchanligi) uning faolligida,xarakatchanligida kurinadi. Bu esh davri bolalari haetida uyin tutadi,uyinlar, asosan, katta eshdagi kishilar eki bolalarning xarakatlariga nisbatan taqdiddan iborat buladi.Bolaning uyinning mazmunidan kura uynalaetgan buyumlar (uyinchoq va qug`irochoqlar) xamda uzining harakatlarini kuproq zavqlantiradi.

Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolaning tafakkuri-aniq taffakur bulib, u nimalar idrok etsa eki tasavvur qilsa, usha narsalar haqida fikr yuritadi. Shu bois bola ularning u avval uzlashtirishga muvaffaq bulgan voqea- hodisalarga nisbatan qieslab tushuntirish maqsadga muvofiqdir.

Kichik maktab oquvchilarida ixtieriy diqqat, xotira va idrok, tafakkurli ixtieriy idora qilish, nutq, his-tuyg`u, iroda kabi ruhiy jarayonlar, rivojlanadi. Shu bois ular bilim olishga, urganishga intiluvchan buladilar. Uspirimlarning barcha intilishlari muayyan maqsad bilan bog`lanadi. Ularning uupchiligi yaxshi xulqi inson bulish vatanga, xalqqa xizmat qilishga intiladilar. Ammo ayrim uspirinlar nosog`lom muhit ta`siriga tushib qoladilar,natijada ular shaxsiy manfaatlarini hamma narsadan ustun quya boshlaydilar. Usmir shaxsning rivojlanishija jamoa muhim urin tutadi. Jamoa uspirimnni uziga jalb etar ekan, uning fikri, uspiringa nisbatan kursataetgan munasobati katta ahamiyattga ega. Shu sababli sinfdan tashqari sharoitda tashqil etilaetgan ijtimoiy mazmundagi tarbiyaviy tadbirlarni jamoa ishtiroqida tashkil etish, oquvchilarning birgalikdagi xarakatlari kuchiga tayanib, uspiringa ta`sir kursatish yaxshi natiyealar beradi.

Usmir oquvchilar urtasida ijtimoiy bilimlarni targ`ib etishda erkin muloqot, baxs tashqil etish maqsadga muvofiqdir. Chunki ular uz fikirlarini ilg`ori surish, uni himoya qilishlaekatlarini namoen etisha intiladilar.

1. Shaxs ongli faoliyat bilan shug`ullanuvchi ijtimoiy mavjudod bulib, ijtimoiy munosabotlar mahsuli sanaladi.

2. Shaxsning, shaqllanishi biologik (irsiy) ijtimoiy omillat hamda tarbiyaga bog`liqdir.

3. Shaxsning shaqllanishida faoliyat uziga xos, muhim xususiyatga egadir. Zero, shaxs faoliyat erdasidagina ijtimoiy borliq bilan buladigan munasabatni yulga quyadi, shu asosda uni bilish qobiliyati rivojlanadi.

4. Shaxs jismoniy va psixologik jixatdan kamol topib boror ekan, fiziologiya. Pedagogika va psixologiya fanlarida «yosh davrlari» deb nomlangan bosqichlarni bosib utadi. Yosh davrlari shaxsning yosh va psixologik xususiyatlariga kura quydagicha guruxlanadi. : gudalik davri, yali davri, maktabgacha tarbiya yoshi, kichik maktab yoshi, usmirlik davri va uspirinlik davri.