Kadrlar tayyorlash milliy modeli

Fuqarolik tarbiyasi.

ReJA.

1. Huquqiy tarbiya haqida tushuncha.

2. Huquqiy tarbiyaning maqsad va vazifalari.

3. Huquqiy tarbiyaning hozirgi zamon uchun zarurligi.

Adabiyatlar:

1. Munavvarov.A. Pedagogika.T-1996

2. Tursunov.I.Nishonaliev. Pedagogika kursi.T-1996j

3. Mavlanova.R Pedagogika.T-2001y

4. 
   Podlasoy I.P. Pedagogika.M-1999g 2-tom 94-134bet
   

5. .J.Bazarbaev.Milliy ideya-bizin` ideyamOz.Mon-fiya.N.Bilim 2003j

6. B.R.Djuraeva. Problema formirovanie ped-koy kul`turO uchitelya v svete

Tayanch tushunchalar.

Tarbiya, ta`lim, huquq, nizom, konstitutsiya, fuqarolik, javobgarlik, huquqiy tarbiya va hokozolar.

Tekshirish savollari

1.Huquq deganda nimani tushunasiz

2.Huquq bu javobgarlikmi

3.Huquqiy tarbiya deganimiz nima

4. Huquqiy tarbiyaning maqsad va vazifalari nimalardan iborat

1. Markaziy Osiyo xalklari, shu jumladan uzbek xalqi kup ming yillik boy huquq va huquqiy madaniyat tarixiga ega. Payg`ambarimiz vafotlaridan keyin islom olamida yangi qonun va qoidalarni paydo bulish jareni tuxtadi. Ana shu davrdan boshlab barcha huquqiy muammomalar Qur`oni Karimda va Payg`ambar alayhissalom sunnatlarida kursatilib berilgan vaqonun qoidalar hal etilib xuquqiy tarbiya beriladigan buldi.Islom huquqshunosligi asosan Qur`oni Karim va sunnati nabaviya asosida shaqllandi va sunnatning negizini tashkil etuvchi hadislarni jamlab kelajak avlodni huquqiy tarbiyalash ehtieji vujudga keldi.

Dastlabki urinishlar natijasida Zayd ibn al-Xasanning “Majma` ul-fiqh”, Malik ibn Anasning “al Muvatga” nomli vaAhmad ibn Hanbaning “al-Musnad” nomli hadislar tuplamlari vujudga keldi.Lekin ushbu hadislarning mualliflari mavjud hadislarni saralab tuplashni uzlariga vazifa qilib quymasdan, muayan huquqiy tarbiyaga javob beradigan zarur hadislarni tuplash bilan chegaralangan.keyinchalik bu hadis ilmi bilan shug`ullanadigan olimlar tomonidan davom ettirildi.Ulardan butun islom olamida e`tirof etiladigan Olti ishonchli tuplam (kutub assahih as-sitta) deb yuritiladigan tuplamlar alohida urin tutadi.Bular Imom al-Buxoriy va imom muslimlarning Jome` as-sahih (ishonchli tuplam) an Nasoiy, Abu Dovud, at-Termiziy va ibn Mohjalarning “As sunnan” nomli hadislar tuplamlaridir.

Buyuk islom olimi, faqih burhoniddin al-Marg`inoniy Qur`on va Hadisni mukammal egallab, fiqh-islom huquqshunosligi borasida benihoya chuqur bilimga ega bulgan va huquqiy tarbiya sohasida beqies durdonalar yaratgan.

U ta`limni dastlab Marg`ilonda, keyinchalik Samarqandga kuchib borib, butun islom olamida mashhur “Al hidoya” asarini 573 yili (1170) ezgan.Bu asar ovrupo xalqlari tillariga tarjima qilinib, katta qiziqish bilan urganilganligidan uning kupgina mamlakatlarda hun`un` ilmi rivojiga sezilarli ta`sir kursatganligiga shubha yuq. Jumlada “Al hidoya”ning ingliz tilidan Vishnegorskiy tarjima qilib,N.M.Grodakov tahriri ostida 1893 yili Toshkentda rus tilida nashr etilishi fikrimizning dalilidir. “Al hidoya” bir necha asrlar davomida kup musulmon mamlakatlarida, jumladan, markaziy Osieda huquqiy tarbiyaga doir eng yirik asosiy manbalardan bulib keldi. 1917 yilgi tuntarishdan keyin ham, to 1930 yillargacha shariat qonun-qoidalari bekor qilinib, shuro huquq tizimi joriy qilingunga qadar u amalda buldi.

Chor Rossiyasi tomonidan Markaziy Osieni zabt etishdan to Oktyabr tuntarishgacha mustamlakachilik zulmini utkazishda yaxshi ish bergan hujjatlar 1865 yilgi “Turkiston viloyatini boshqarish haqidagi muvaqqat Nizom”, 1867 yilgi “ettisuv va Sirdare viloyatlaridagi boshqaruv haqidagi Nizom”, 1886 yilgi “Turkiston ulkasini boshqarish haqidagi Nizom”, Chor Rossiyasi bilan Buxoro amirligi va Hiva xonligi urtasidagi tuzilgan shartnomalar, Turkiston general- gubernatori tomonidan tasdiqlanib, xonlik va amirlik hududidagi rus fuqarolarining huquqlarini, mulklarini, shaxsini 9imoya qilish haqidagi huquqiy tarbiyaga oid hujjatlarni urganish oquvchilarda katta qizig`ish uyg`otadi.

Ozbekiston- mustaqil, demokratik, huquqiy davlat, Ozbekiston insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siesiy e`tiqodlaridan qat`iy nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta`minlab beradigan davlatdir.Qonuniylik va huquq-tartibot tantana qilmasa shaxsning huquqlari va erkinliklarini amalga oshirib bulmaydi.Shu jihatdan XII chaqiriq Ozbekiston Respublikasi Oliy Kengashining un oltinchi sessiyasida qabul qilingan “Ozbekiston Respublikasining ma`muriy javobgarlik tug`risidagi kodeksi” huquqiy tarbiyada asosiy dastur bulib hizmat qiladi.Bunda voyaga etmaganlarning javobgarligi tug`risidagi moddalarni urganish sonlashtiriladi. Pedagoglarning mazkur bulimdan foydalanish imkoniyatlarini vujudga keltiradi.Jazo turlari ham qayta-qayta muhokama qilinishi natijasida oquvchilarning ongiga mukammal singib boradi.

Ozbekiston Respublikasining mustaqil bulishi munosabati bilan maktablardagi ta`lim-tarbiya ishlari tinimsizrivojlanib, takomillashib kelaetir.

Respublikadagi sog`lom vaziyat, xalqning moddiy forovonligi va madaniy saviyasining usib boraetganligi mehnatkashlarning onglilik va intizomlilik darajasi yuksalganlaigi tufayli huquqbuzarlik hollari tobora kamayib bormoqda.Kishilar ongiga jamiyat manfaatlari yulida halol mehnat qilish, sofdil, haqguy bulish, adolatsizlikka, tekinhurlikka, ta`magirlikka qarshi murosasiz bulish, qonun me`erlariga hurmat nazari bilan qarash kabi hislatlar kuproq singib bormoqda. Oquvchilar ongiga yuksak fuqarolik, ma`nviy barkamollik sifatlarin singdirishda tarbiyaning barcha omil va vositalaridan, pedagogik ishning barcha usullaridan oqilona, masadga muvofiq foydalanish, hech shubhasiz, uzinig natajalarini beradi. Har bir pedagog ta`lim bilan tarbiyaning birligiga, ya`niy ta`lim berib tarbiyalash va tarbiyalab ta`lim berishga jiddiy e`tibor berish lozim.

Xususan, oquvchi va eshlarga huquqiy tarbiya berishda, ularda yuksak fuqarolik his-tuyg`ularini, sifat va hislatlarini tarkib toptirishdatta`lim va tarbiya birligi muhim ahamiyat kasb etadi.Maktabda uqitiladigan haor bir fanning uziga xos tarbiyaviy ahamiyati va imkoniyatlari bor.Ana shu imkoniyatlardan uz urnida tug`ri foydalanish Oqituvchilarning bilim, tajriba va mahoratiga, ijodiy izlashi, izlanishga bog`liqdir.Hozirgi kunda maktab uquv dasturlarida mavjud bulgan “Jamiyatshunoslik”, “Tarix”, “Davlat va huquq asoslari”, “Geografiya” darslarida va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarda davlat ramzlaridan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Davlat ramzlaridan pedagogik maqsadlarda foydalanish, ta`lim va tarbiya jarayonid, ularning ahamiyatini oquvchilarga tushinitirish, ularning hulq-atvoriga chuqur ta`sir etadi.Haetga qadam quyuvchi har bir usmir uz respublikasining Qomusini bilishi, unga amal qilishi kerak.oquvchilarda Ozbekiston Respublikasi madhiyasi, Gerbi va bayrog`iga nisbatan chuqur hurmat-ehtirom tuyg`ularini tarbiyalash ishlarimizning uzviy qismini tashkil qiladi.

Ahloq, odob qoidalarining buzilishi “tarbiyasi qiyin” deb ataluvchi usmirlarga etarlicha pedagogik ta`sir kursatmasligimiz natijasida kelib chiqadi.Usmirning bunday noaxloqiy harakati oila, maktabda huquqiy tarbiya sohasida yul quyilgan kamchiliklar bilan izohlanadi.kucha-kuydagi muhit ham usmirning shaqllanishiga katta ahamiyatgaega.Organizmdagi fiziologik uzgarishlar bilan bog`liq ravishda usmirlarning xarakterida faollik, tashabbuskorlik kuchayadi. U uzidagi kuch-qudratni jismoniy imkoniyatlari darajasida ishlatishda ba`zan me`erni unutib quyadilar.Haddan tashqari beboshlik, tarbiyaviy ta`sirning etarli emasligi intizom va tartib buzilishiga sabab buladi, bezorilik, shumlik va shunga uxshash kungilsiz xodisalarni keltirib chiqaradi. Usmirlar odatta, turli-tuman ijobiy va salbiy ta`sirlarga tez beriluvchan bulishadi, sezgirlik va ta`sirchanlik ular xarakterining shaqllanishiga erdam beradi. Bu eshda paydo bulgan ta`surot uzaq vaqt uning haet yulini belgilab turishi mumkin. Usmirlar kupincha uz shaxsiy idealini izlaydilar. Bu ideal kupincha uzlari bilgan, tanigan odam eki adabiy qahramon qiefasida nomaen buladi. Usmirlarda uziga ortiqcha baxo berish kuchli buladi.Ular uzlarini tutish, muomala, hatti-harakatlarida kattalardek bulishga intilishadi, uz mustaqilliklarini cheklab quyishga qaratilgan har qanday urinishlarga nisbatan juda sezgir buladilar. Odatda 14-15 eshlarda iroda shaqllana boshlaydi.Bunday eshda usmirlar uzlarini ma`lum darajada shaqllangan shaxs sifatida anglab, kuchli irodali shaxslarni namuna qilib olib, uzlarida ularning fazilatlarini rivojlantirishga harakat qiladilar.

Shaxsning mavjud bulishi, rivojlanishi va uzini kursata bilishining asosiy belgisi muomala hisoblanadi.Tarbiyaviy ishlar oqsab qolgan maktablarda kucha- kuydagi guruhlvrning ta`siri usmirda sezilarli iz qoldira boshlaydi. Kuchadagi muomalani boshqarish ancha mushkuldir.U kupincha soxta urtoqchilik va yuzaki “qaxramonlik” shaqllarini olishi mumkin.Usmirlarda uyinqaroqlik mayili kuchli buladi.Haetning uzi ularga uyindek tuyuladi.Ular uchun uyin qoidalari hulq-atvor andazasi bulib hatti-harakatlarida uz aksini topadi., va bu hatti-harakatlarinini tug`ri baholay olish me`erini unutib quyadilar.Buning oqibatida bezorilik, beboshlik, hayvonlarga azob berish singari qiliqlar oddiy xolat bulib qoladi va ularda berahmlik, birovning boshiga tushgan kulfatga befarq qrash, loqaydlik hususiyatlari paydo buladi. Shaxsning voyaga etishi g`oyat murakkab davr hisoblanadi va bujaren qiyinchilik bilan kechadi.Kunikib qolgan ayrim odatlardan voz kechishga tug`ri keladi.

Oiladagi va makiabdagi nazoratning bushligi natijasida huquqiy tarbiya birmuncha susayadi.Shu davrda usmirning yangicha haet sharoitlariga kunikishga kuz-quloq bulib turilmasa huquqiy tarbiyadan chetga chiqish havfi kelib chiqadi. Huquqiy tarbiyaning etarli darajada shaqllanmaganligi, bolada ma`suliyat tug`usinining etarlicha rivojlanmaganligida, oilaga va jamiyatga nisbatan uz burchini bilmaslik eki tan olmaslik kabi urinishlarda kurinadi. Odatta un olti eshga tulgan shaxslar jinoyatga qul urishsa jinoiy javobgarlikka tortiladilar. Bu eshda usmirlar sodir etilgan jinoyatning havflilik darajasini anglab etgan buladilar va sodir etilgan jinoyat uchun javobgarlikka tortilishi mumkin ekanligini biladilar. Biroq , taqiqlangan va jamiyat uchun havfli jinoyatlarni sodir etilganlik uchun jinoiy javobgarlik un turt eshdan boshlab belgilangan. Qasddan eki extietsizlikdan odam uldirish, badanga qasddan tan jarohat etkazib, kishi sog`ligiga zarar etkazish, nomusiga tegish, bosqinchilik, talonchilik, ug`irlik, ashaddiy bezorilik, davlat mulkini eki fuqarolarning shaxsiy mulklarini qasddan nobud qilish eki zarar etkazish natijasida og`ir oqibatlar kelib chiqishi, uqotar qurollar, uq-dori eki portlovchi moddalarni qullash kabi jinoyatlar uchun 14 eshga tulganlar ham jinoiy javobgarlikka tortiladilar.

Ahloqi buzilgan oquvchilar bilan dastlabki ishlar, avvalo xalq ta`limi bulimlari, jamoalari tomonidan olib boriladi.Bunda uzlari otaliqqa olgan notinch oilalarga imkoniyatlari darajasida erdam berish kuzda tutiladi.Umumiy majburiy ta`limga jalb qilish, kuni uzaytirilgan gruppalarga joilashtirish, otaliqqa olishga tayinlash, ota-onalarning huquq va burchlari tug`risida suhbatlar utkazish, notinch oilalarni yig`ilishlarda muhokama qilish, ota-onalarning burchlari qanday bajarilaetganligi hag`qidagi ma`lumotlarni urtoqlik sudlariga junatish kabi choralar jinoyatni oldini olish tadbirlariga kiradi. Voyaga etmaganlar urtasida huquq tarbiyasini olib borishda ommaviy ahborotni barcha vositalaridan (matbuot, radio, televidenie) foydalanmoq zarurdir.

Ozbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson huquqlari va erkinliklariga eng yuqori qadriyat sifatida kafillik berib quyilgan. Ozbekiston Respublikasi hududida istiqomat qiluvchi xar- bir fuqarolar turmushning barcha javhalarida iqtisodiy, siesiy-ijtimoiy, madaniy, uuquqiy va boshqa munosabatlarda bir-biri bilan teng huquqga ega ekanligi belgilab berilgan.Shuningdek har kim yashash, bir joydan ikkinchi joyga kuchish, suz va e`tiqod erkinligi huquqiga egadirlar va davlat tomonidan muhofaza qilinishi kursatilgan.Ozbekiston Respublikasi vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar tug`risidagi nizomda fuqarolar xoxlagan dinga e`tiqod qilishlari eki hech bir dinga e`tiqod qilmaslik huquqi bilan belgilab berilgan.

Fuqarolar ijtimoiy turmushda faol qatnashib, ijtimoiy va davlat ishlarini boshqarishda, eki uz vakillari orqali boshqarishga, siesiy partiyalar va ijtimoiy qatlamga qatnashish huquqiga egadirlar.Har bir fuqaro mulk egasi bulishga, mehnat qilish, erkin kasb tanlash huquqiga ega.

Konstitutsiyamizning 70-moddasida Suveren Qoraqalpog`iston Respublikasi Ozbekiston Respublikasi tarkibiga kiradi va suvereniteti Ozbekiston Respublikasi tomondan muhofaza qilinadi deyilgan. Qoraqalpog`iston Respublikasi Juqorg`i Kengesi Uzining XII sessiyasida 1993 yili 9 aprelda Qoraqalpog`iston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul etildi.1992 yili XI sessiyada 14 dekabrda davlat bayrog`i,1993 yili Davlat Gerbi va shu yili 4 dekabrda Davlat Gimni qabul etildi.

Prezidentimizning davlat ichki va tashqi siesatini mustahkamlashda adolat qaror toptirish yullarini amalga oshirishdan iborat. Xalqni ish bilan ta`minlash, ishsizlikni yuq qilish, mehnat va inson tanholigini amalga oshirish, uning iqtisodiy, ijtimoiy vama`naviy manfaatlarini qondirishda hal etuvchi omillarni oshirish, jamiyatda eshlar, bolalar, xotin-qizlar huquqini yuksaltirishning amaliy chora tadbirlarini kurish, tibbiy erdam kursatishning hamma uchun ma`qul turlarini qullanish, jamiyatda ijtimoiy muhofaza qilishni amalga oshirishning ilojlarini kurish.

Erkin fikrlovchi fuqaro, ozod shaxsni shaqllantirish masalasi oldimizda turgan eng dolzarb masala bulib qolmoqda.Boshqacha qilib aytganimizda, biz xaq- huquqimizni taniydigan, uz imkoniyatlariga tayanadigan, atrofda paydo bulaetgan voqea-hodisalarga mustaqil ish olib boradigan, bugungi kun shaxs manfaatlaini davlat va xalq manfaatlari bilan teng kuradigan erkin, hartomonlama barkamol insonlarni tarbiyalashimiz kerak.

Ozbekistonda fuqarolik jamiyat qurish asosiy maqsadlaridan biri, lekin bu birdaniga bulmaydi, dastlab huquqiy jamiyat keyin fuqarolik jamiyat kuzda tutiladi.Bunda prezidentlik boshqarishga asoslangan Vazirlar kengashi. Osieda konstitutsio monarxiya, huquiy demokratikmahalla kengashi, demokratik abatsiyadan iborat.davlat va hokimiyat organlarining javobgarchilik zaruriyati ortib mahalliy organlarga boshqarishni beradi, sababi mahalliy ahvolni kvartkomlardan kup biladigan odam yuq.

Bolalarning huquqiy ongini oshirish, huquqiy madaniyatni oshirish uchun huquqiy bilimning yutuqlaridan, chiqarilgan qonun-qoidalarni boshqalarning ongiga etkazish uchun zarur.

Ozbekiston davlatida boshqarish tizimi quyidagichaU`a`. Qonun chiqaruvchi.g`. Baajaruvchi. 3.Mustaqil sud tizimi. (parlament, oliy majlis, vazirlar kengashi, sud organlari.Qonun oldida barcha birdek. Ozbekiston fuqaroligiga utish 16 eshdan amalga oshiriladi.Ozbekistonda prezidentlik boshqarish tizimi markaziy mahalliy ijroiya qumitalari.Prezidentnin vazifasi qonun qobul qiladi va parlament chiqaradi. Vairlar mahkamasining ishlarini nazorat qiladi.mudofaaga boshchilik qiladi, Vazirlar mahkamasining boshlig`i konstitutsiyaning 89-97 boblariga muvofiq..

1.Qonunchilikni ta`minlaydi, huquqiy inizomni belgilaydi, tashqi va ichki siesatga boshchilik qiladi.

Ozbekistonda davlat boqarish tamoyili iqtisodiy-siesiy, ilmiy, madaniy,mafkuraviy.Inson huquqlari konstitutsiya notariuslarningtasdiqlashi bilan izohlanadi. Hozirgi davrda bolalar va usmirlar urtasida olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning yangi shaqllari qullanila boshladi.eshlar urtasida huquqiy tarbiya ishlarini tashkil etish va sodir etiladigan huquqbuzarlikning oldini olish borasidagi pedagogik faoliyatni yanada kuchaytirish uchun bizningcha quyidagilarni amalga oshtrtsh kerakU`

1.Umumiy ta`lim maktablarida huquiy bilimlarni targ`ib qiladigan xonalar tashkil etishga alohida ahamiyat berish,

2.Barcha maktablarning sud, prokuratura, advokatura, birinchi navbatda esa voyaga etmaganlar inspektsiyasi va voyaga etmaganlar ishlari bilan shug`ullanuvchi komissiyalar bilan aloqalarni mustahkamlash.

3.Doimiy ravishda yaxshi tajribalarni urganish, umumlashtirish va ularni haetga tatbiq etish.

Tuplangan ilmiy bilimlardan, pedagogik tajribalardan oqilona foydalanish, usmirlarga davlatimiz qonunlari va qoidalariga muntazam rioya qilish kunikmalarini singdirish huquqiy tarbiyaning samarali amalga ooshiirish garovidir.

1. 
   Alex Moore. Teaching and learning: Pedagogi. Curriculum and culture. USA, 2012. Routledge
   
2. 
   Neil Selwyn Education and Technology: Key issues and Debates. Australia, 2011. Continuum.
   

3. Keith S. Taber. Modelling Learners and Learning in Science Education: Developing Representations of Concepts, Conceptual Structure and Conceptual Change to Inform Teaching and Research, UK, 2013 Springer.