Kafedrasinin
YANĞIN, PARTLAYIŞ YANĞIN VƏ PARTLAYIŞ TƏHLÜKƏSİNƏ
Yüklə 1,07 Mb.
|
YANĞIN, PARTLAYIŞ YANĞIN VƏ PARTLAYIŞ TƏHLÜKƏSİNƏGÖRƏ İSTEHSALATIN KATEQORİYALARI Yanğın, partlayış yanğın və partlayış təhlükəsinə görə bütün istehsalat sahələri TN və Q-II-90-81 müvafiq olaraq altı kateqoriyaya bölünür və A; B; C; D; E; F ilə işarə olunurlar: A kateqoriyası su və havadakı oksigenin təsirindən alovlanan, yaxud partlayış verə bilən, o cümlədən buxarının alışma temperaturu +280S və aşağı olan mayelərin işlədildiyi sahələr aiddir. Məsələn bu kateqoriyaya spirt istehsal olunan, akkumlyator doldurulan sexlər, benzin və sıxılmış qaz balonları saxlanılan anbarlar və s. B kateqoriyasına buxarının alışma temperaturu +280S –dən +610S-yə qədər olan mayelərin tətbiq olunduğu istehsalat sahələri, o cümlədən havanın oksigeni ilə birləşərək partlayıcı qarışıq əmələ gətirə bilən, havada kifayət qədər toz və ya lif qırıntıları olan istehsalat sahələri (məs: yem sexləri, ot unu və adi un hazırlayan dəyirmanlar, neft anbarları, mazut təsərrüfatları və s). C kateqoriyasına bərk və yumşaq yanıcı maddə və materiallar, habelə buxarının alışma temperaturu +1200S-dən yuxarı olan mayelərin işlədildiyi istehsalat sahələri (məs: pambıq qəbulu və ilk emalı müəssisələri, yağlama materialı istilik şüalanması, qığılcım ayrılması və alovla müşayət olunan maddə və materialların emalı ilə, habelə qaz, maye və bərk yanacaq anbarları, elevatorlar, taxıl anbarları və s). D kateqoriyasına qızdırılmış və əridilmiş vəziyyətdə yanmayıb fasiləsiz yandırılması ilə əlaqədar istehsalat sahələri daxildir. Mis. Dəmirçi, qaynaq, tökmə, Mühərrikin sınağı, materialların termiki emalı sexləri, qarajlar, qazanxanalar, istixanalar və s. E kateqoriyası soyuq halda yanmayan maddə və materialların emalı, eləcə də bu maddə və materialların saxlandığı anbarlar. Kənd təsərrüfatında bu kateqoriyaya mexaniki sex və alət sexi, ehtiyat hissə anbarları, maşınların saxlandığı binalar, südxanalar, şərab zavodları və s. aiddir. F kateqoriyası su və hava ilə qarşılıqlı təsirdə olduqda partlayış verə bilən maddələrin işlədildiyi sahələr (məsələn sıxılmış və ya mayeləşdirilmiş qazların işlədildiyi sahələr). TİKİNTİ MATERİALLARININ, BİNALARIN VƏ ONLARIN KONSTRUKSİYALARININ ALIŞMASI VƏ ODADAVAMLILIĞI Bütün tikinti materialları oda həssaslıq dərəcəsinə (odtutma qabiliyyətinə) görə üç əsas qrupa bölünür TN və Q –II-A.5-79 və (Tikinti normaları və qaydaları, II hissə, A bölməsi 5-ci başlıq, 1979-ci il) TN və Q II-2-80-ə müvafiq olaraq: YANMAYAN, ÇƏTINYANAN, YANAN VƏ HƏMİN QRUPLAR BEYNƏLXALQ ALƏMDƏ 5 DƏRƏCƏYƏ BÖLÜNÜRLƏR. I, II, III, IV VƏ V İŞARƏ OLUNURLAR. I və II dərəcə istehsalat binaları odadavamlılıq dərəcəsinə görə binaların əsas hissələri yanmayan materiallardandır. I və II dərəcələr arasında çox az fərq vardır. III dərəcədən olan istehsalat binaları yanmayan, çətin yanan və yanan materiallardan ibarətdir ki, bunlar da müxtəlif yanma hüdudunda olurlar. IV dərəcədən olan istehslat binaları çətin yanan və yanan materiallardan olur. V dərəcədən olan istehsalat binaları yana bilən materiallardan ibarət olur. KÖÇÜRMƏ YOLLARININ VƏ ÇIXIŞLARIN HESABATI İstehsalat və mədəni-məişət binalarında yanğın baş verən zaman yanğının söndürülməsində əsas vacib məsələ insanların və qiymətli əşyaların yanğın sahəsindən köçürməkdir. Köçürmə vaxtının davametmə müddəti insanlar üçün kritik şəraitdən, temperatura (600S) binadakı havada oksigen qarışığının azalmasından, tüstüdən görmə məsafəsinin çətinləşməsindən, zəhərləyici maddələrin yaranması və s. asılıdır. Köçürmə lazım gəldikdə insanların hərəkət sürəti 16 m/dəq, pilləkənlə aşağıya 10 m/dəq, yuxarıya 8 m/dəq, qəbul edilir.
Köçürmə yollarının miqdarı aşağıdakı düsturla təyin olunur: 
N - insanların sayı (binada olan) δ - köçürmə yolun eni, m (delta). Köçürmə çıxışlarının sayı minimum iki olmalıdır. İş yerindən köçürmə çıxışına qədər məsafə 50-dən 100 m-ə qədər qəbul edilir, bu binanın odadavamlılıq dərəcəsindən, mərtəbədən istehsalatın kateqoriyasından asılıdır. Köçürmə qapılarının eni 0,8...2, m keçidlər 1,15...2,4m karidorlar 1,4 m-dən az olmayaraq qəbul edilir. Qapı və pilləkanların xüsusi buraxma qabiliyyəti eni 1,5 m-ə qədər olduqda 50 adam/m.dəq; eni 1,5...2,4m olduqda 60 adam/m.dəq qəbul edilir. Heyvanların binadan köçürmə yollarının sayı aşağıdakı düsturla hesablanır.
Yanğına qarşı lazımi tələbatları məzərə almaqla tikintilər arasındakı məsafə və sıxlığı aşağıdakı kimi tapmaq olar: 
burada, Ka – tikintilərin normal sıxlığı 18...35% qəbul olunub. ΣFT – tikinti binalarının ümumi sahəsi, m2. Fc – bütün meydançaların sahəsi, m2. Eyni növlü heyvandarlıq fermalarında binalar arası məsafə 30 m, müxtəlif növlü heyvandarlıq binalarında 60m, heyvandarlıq binası ilə peyin saxlama anbarları arasındakı məsafə 75...100 m olmalıdır. Baytar müalicə binası, yanacaq anbarı, mineral kübrə və başaqa təhlükəli tikintilər heyvandarlıq binalarından 300 m məsafədə olmalıdır. İstehsalat sahələrində yollar. Yanğın və piyadalar üçün keçidlər və s. olmalıdır. a) birtərəfli yolda, yolun eni aşağıdakı kimi götürülür:
b) ikitərəfli yolda yolun eni aşağıdakı kimi götürülür. 
Burada Bkt.m – kənd təsərrüfatı maşınının ən böyük eni götürülür 1,8 və 2,7 isə ehtiyat məsafəsidir. MÜHAZİRƏ 15. YANĞIN SÖNDÜRÜCÜ MADDƏLƏR, YANĞIN TEXNİKASI VƏ YANĞINLARIN SÖNDÜRÜLMƏSİ Plan:
Tez alışan maye yanacaqları söndürmək üçün qaz-maye qarışığından ibarət köpükdən istifadə olunur. Köpük dispers fazası qaz olan sistemdən ibarətdir. Köpüyün davamlılığı hava qabarcıqları diametrinin və mayenin səthi gərilməsinin azalması ilə yüksəlir. Hazırda kimyəvi və hava-mexaniki halında olan yanğın söndürən kopüklərdən geniş istifadə olunur. Kimyəvi köpük yaradıcı karbon, yaxud bikarbonat turşusu ilə qarşılıqlı təsiri şəraitində əmələ gəlir. Kimyəvi köpük su ilə birləşməyən və ya qarışmayan yanan maddələrin söndürülməsində tətbiq edilir. Son zamanlar kimyəvi köpüklərin əvəzinə hava-mexaniki köpükdən geniş istifadə olunur. Hava mexaniki köpük hava, su və səthi gərilməni azaldan səthi aktiv maddələrin mexaniki qarışığından ibarətdir. Belə köpüklərin davamlılığı kimyəvi köpükdən zəifdir: Hava-mexaniki köpük almaq üçün köpük yaradıcını suya nasosun sorma, yaxud vurma xəttinə daxil edirlər. Hava-mexaniki köpüyün müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki, istifadə olunan köpük karroziya yaratmır, avadanlıqlara mənfi təsir göstərmir, adamlar üçün zərərsizdir və bərk maddələrin söndürülməsində istifadə olunur və s. İnert qazlar (CO2, N2) və cu buxarları, yanacaq buxarları və qazlarla tez qarışaraq oksigenin konsentrasiyasını azaldır və yanmanın kəsilməsini təmin edir. Karbon qazı yanğını tez söndürməkdə daha əlverişli hesab olunur. Karbon qazı kiçik səthli maye yanacaqları, elektrik və daxili yanacaq mühərriklərinin elektrik qurğularının və s. yanğının söndürülməsində geniş tətbiq olunur. Yanğını söndürmək üçün sudan əlavə müxtəlif duzların (potoş, ammonium xlor, xörək duzu və s) məhlullardan istifadə olunur. NH4 NO3; NH4 Cℓ, Na Cℓ.
Kənd yerlərində yanğınları su ilə söndürmək üçün geniş sürətdə yayıl-mış aşağıdakı markalı maşın və motonompalardan istifadə olunur. AЦ-30 (66), АЦ-40 (131), AЦ-40 (130Е) və МП-600, МП-900, БМП-1600 (bunların texniki göstəriciləri 4.4 səh 335 Kaparyov F.M. 1988 göstərilmişdir).
Kənd təsərrüfatı müəssisələrində OP-5 və OXP-10 OP-M və OP-9 MM markalı kimyəvi köpüklü odsöndürənlər geniş tətbiq olunur. Bu odsöndürənlər bərk və maye maddələr yandıqda söndürmək üçün istifadə olunur. Təsir müddəti 60 san-dir. Sənayedə eyni zamanda havalı köpüklü, əl ilə işlədilən OVP-5, OVP-10 və stasionar vəziyyətdə tətbiq olunan OVP-100 və OVPU-250 markalı bir neçə qat artırılmış köpüklü odsöndürənlərdən istifadə edilir. Karbon qazlı odsöndürənlərdən elektrik qurğularının söndürülməsi üçün istifadə olunur. OU-5, OU-8-əl ilə istifadə edilir. OU-25, OU-80, OU-400 nəqliyyat vasitələri ilə OUB-3A və OUB-7A karbon qazlı brometileynli odsöndürən. İstehsalat sahəsi üçün tələb olunan odsöndürənlərin sayı aşağıdakı düsturla müəyyən edilir: 
S – istehsalat sahəsi (ümumi istehsalat sahəsi) m0 – odsöndürənlərin sayını normallaşdıran əmsal (material saxlanan ambarlarda,qarajlarda, heyvandarlıq binalarında, dəyirmanlarda, maqazin və yeməkxanalarda 100 m2 sahəyə bir ədəd, dəmirçixanalarda elektrik qaynağı şöbələrində, laboratoriyalarda 50 m2 sahəyə iki odsöndürən o cümlədən bir ədəd OXP-10 markalı bir ədəd OU-2 və ya OU-5 markalı odsöndürən olmalıdır.  ədəd
Sum – ümumi sahə; m2. Sod.sön – odsöndürənin söndürmə sahəsi; m2. YANĞINA QARŞI SU TƏCHİZATI Yanğına qarşı su təchizatı dedikdə yanğını söndürmək üçün yanğın yerinə su verilməsini təmin edən qurğular kompleksi başa düşülür. Su ən yaxşı yanğınsöndürmə vasitəsi olmaqla yanğının söndürülməsində geniş istifadə olunur. Lakin aşağıdakı hallarda yanğın baş verdikdə sudan istifadə etmək olmaz:
Təsərrüfatlarda yanğına qarşı təbii su mənbələrindən (axar çaylardan, göllərdən kanallardan və s.) və süni su hövuzlarından istifadə olunur. Süni su hövuzları yanğın təhlükəli obyektlərin yaxınlığında I və II dərəcəli odadavamlı binalar üçün 10m-dən artıq məsafədə III, IV və V dərəcəli odavamlı binalarda isə 30-m-dən artıq məsafədə yerləşdirilməlidir. Onların sayı ikidən az olmamalıdır. Hər bir hövuzun həcmi 100 m3 olmaqla ikidən az olmayaraq su götürmək üçün qurğu olmalıdır. Xarici və daxili yanğınların söndürülməsi üçün yanğına qarşı su hövuzu tutumunun təyin edilməsi aşağıdakı düsturla hesablanır.
Xarici sahələrdəki yanğınları söndürmək üçün su sərfi norması əhalinin sayından asılı olaraq (500 nəfərə qədər 5 ℓ/san; 500...10000 qədər 10 l/san; 10000 nəfərdən çox olduqda 20 l/san) götürülür. T – yanğının davametmə müddəti 2...3 saat götürülür. n – eyni vaxtda baş vermiş yanğınların sayı olub sahədən asılı olaraq (1...3 qəbul edilir) 150 ha sahə üçün 2 qəbul edilir. C – daxili sahələrdə baş vermiş yanğınları söndürmək üçün şırpaqların sayıdır. Təsərrüfatda yanğın baş verdikdə suyun ehtiyat su mənbəyindən yanğın olan yerə verdikdə yanğınsöndürənin lüləsində olan suyun cürəti aşağıdakı düsturla təyin edilir.  
Burada H – yanğın lüləsindəki suyun basqısı m. d – sərbəst düşmə təcili 9,8 m/san2. Havanın müqaviməti nəzərə alınmadan su şırnağının nəzəri verma uzaqlığı aşağıdakı düsturla təyin edilir. 
burada Bir yanğın lüləsindəki su sərfiyatı
burada: S – yanğın lüləsinin en kəsik sahəsidir; m2. SPRİNKLER VƏ DRENÇER QURĞULAR Sprinkler və drençer qurğular yanğını avtomatik səpələnmiş su ilə söndürən vasitələrdir. Su, Su-hava və hava ilə işləyən sprunkler qurğuları vardır. Qızdırılmayan binalarda hava sistemli sprinkler qurğulardan istifadə olunur. Bu sistemli sprinkler qurğuların hər biri 9...12m2 sahəyə suvuran bir neçə sprinklerdən ibarət olur. Adi vaxtlarda sprinkler başlıqlarının ucları tezəriyən ərinti ilə bağlıdır. Tem-peratur yüksəldikdə ərinti əriyir və suyun çıxışı açılır. Şəraitdən asılı olaraq ərimə temperaturu 72, 93, 141 və 1820S olan ərintilərdən istifadə olunur. Uzun müddətli yanğın söndürmə təcrübəsi sprinkler qurğularının yüksək səmərəliliyini sübut edir. Ancaq sprinkler qurğularının uclarının açılıb işə düşməsi müəyyən ətalətə malik olur, yanğının başlanmasından 2-3 dəq sonra işə düşür. Bu isə bir sıra hallarda yanğınla mübarizəni mürəkkəbləşdirir. Ona görə suyun dərhal verilməsini təminetmək üçün qrup təsirli drençer qurğulardan istifadə etmək daha əlverişlidir. Qrup təsirli drençer qurğuları tavan altında su boru xətlərində quraşdırılır. Drençer ucları qıfılsız açıq vəziyyətdə sprinklerdir. Adi vəziyyətdə suyun qarşısı qurup təsirli klapanla saxlanır. Qrup təsirli qurğular həm avtomatik həm əl vasitəsilə həm də kombinəedilmiş tərzdə idarə oluna bilər. Qrup təsirli drençer qurğuları müəyyən məsafədən və əl ilə idarə olunur.
Azərbaycan Respublikasının yanğından mühafizə sistemi aşağıdakı növlərdən ibarətdir. 1. Dövlət yanğından mühafizə idarəsi.
Azərbaycan Respublikasının yanğından mühafizə sisteminin əsas vəzifələri. 1) Yanğının qarşısının alınmasının və profilaktikasının təşkili. 2) İnsanların xilas edilməsi və yanğının söndürülməsi. DÖVLƏT YANĞINDAN MÜHAFİZƏ Azərbaycan Respublikasının müvafiq icra hakimiyyəti orqanları: 1. Yanğın təhlükəsizliyi sahəsində dövlət tədbirlərinin işləyib hazırlanmasını və həyata keçirilməsini təşkil edir. 2. Azərbaycan Respublikasının dövlət yanğın nəzarətini aparır. 3. Şəhərlərin, rayonların və digər yaşayış məntəqələrinin və müəssisələrinin yanğından mühafizəsini və yanğın təhlükəsizliyi sahəsində digər işləri Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulmuş qaydada təşkil edir və yerinə yetirir. 4. Yanğınların söndürülməsini təmin edir. 5. Yanğın təhlükəsizliyi sahəsində vahid elmi-texniki siyasəti işləyib hazırlayır və onun tətbiqini təşkil edir. 6. Yanğından mühafizə üçün kadrların hazırlanmasını, yenidən hazırlıq, keçməsini və ixtisasının artırmasını təmin edir. Azərbaycan Respublikasının müvafiq icra hakimiyyəti orqanı Azərbaycan Respublikasının yanğından mühafizə sisteminə başçılıq edir. Azərbaycan Respublikası Fövqələdə Hallar Nazirliyinin strukturuna daxil olan Dövlət Yanğın Nəzarəti Xidmətidir.
Azərbaycan Respublikasının müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarında, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq digər müəssisə, idarə və təşkilatlarda Azərbaycan Respublikasının müvafiq icra hakimiyyəti orqanında qeydiyyatdan keçməklə yanğından mühafizə işlərini həyata keçirən xüsusi bölmələr yaradıla bilər. Onların təşkilat strukturu və maliyyələşdirilməsi qaydaları təsisçi tərəfindən müəyyən edilir. Könüllü yanğından mühafizə Yaşayış məntəqələrində müəssisələrdə, idarələrdə və təşkilatlarda yanğınların qarşısının alınması və söndürülməsinin təşkili tədbirlərini həyata keçirmək məqsədilə fəhlələr, qulluqçular, mühəndis-texniki işçilər və başqa vətəndaşlar sırasından könüllü yanğınsöndürmə dəstələri (komandaları) yaradıla bilər. Onlar haqqında Əsasnaməni Azərbaycan Respublikasının müvafiq icra hakimiyyəti orqanı təsdiq edir. Könüllü yanğınsöndürmə dəstələri üzvülərinin yanğının və ya qəzanın nəticələrinin aradan qaldırılmasında, yanğınsöndürmə üzrə profilaktika tədbirlərinin keçirilməsində işrak etmələri, habelə tədris hazırlığı və növbə çəkmələri üçün haqq iş yeri üzrə orta aylıq qazanc hesabı ilə ödənilir.
Bəzən bulud layı uzun müddət başqa bulud laylarına yaxınlaşmadan hərəkət edir və onda çox böyük miqdarda elektrik yukü toplanır, hərəkət zamanı belə buludlar yer səthinə elə yaxınlaşa bilər ki, oradakı hava layının qalınlığı bir neçə metr azalarsa onun elektrik yukü hava layını deşmək üçün kifayət edir. Bu halda yer səthindəki dağlara, hündür binalara, ağaclara, elektrik xətlərinə, tüstü borularına su qüllələrinə və s rast gəlirsə, həmin yüksək nöqtələrlə bulud arasındakı hava layı deşilərək güclü elektrik boşalması yaranır. Belə boşalma 300...400 m-dən baş verə bilir, ani olaraq, yəni 0,1-1,5 san davam edir. Buna insanlar ildırım düşməsi adı vermişlər. Təbii elektrik boşalmalarında buludun potensialı 100 milyondan bir neçə milyar V-a qədər olub, ildırım kanalında (parıltı alınan xətdə) boşalma cərəyanı 200000 A-ə temperatur 15000...20000 0S-yə çatır və kanal ətrafında güclü hava dalğası yarandığından çox şiddətli səs alınır. Bu amillər insan və heyvanlarla, ictimai məişət binalarına, heyvandarlıq və başqa təsərrüfat binalarına, mühəndis qurğularına və s. bir başa (birinci təsir) və dolayısı ilə (ikinci) təsir göstərə bilər. Bir başa təsir dedikdə, ildırımın həmin təsərrüfat qurğusunun üzərinə düşməsi nəzərdə tutulur.
Bəzi hallarda isə ildırım boşalması zamanı atmosferdə yaranan güclü maqnit sahəsi yer səthindəki metal konstruksiyalarda təhlükəli elektrik hərəkət qüvvəsi indiksiya yarada bilir. Bu isə ildırımın ikinci təsirinə aid olmaqla yerdəki kontur qapalı olmadıqda onunaçıq sahələri, arasında qığılcım alınaraq güclü yanğına səbəb ola bilər. Qapalı olduqda isə qurğulara başqa güc təsir göstərər. İ l d ı r ı m d a n m ü h a f i z ə v a s i t ə l ə r i: Təbii elektrik boşalması insanların və heyvanların zədələnməsinə, yanğına, bina və qurğuların mexaniki zədələnməsinə, elektrik qurğuları izolyasiyasının sıradan çıxmasına və s. səbəb olan bilər. Buna görə də insanlar hələ qədim dövrlərdən ildırımdan mühafizə vasitəsi kimi ildırım ötürən quruluşlardan istifadə etməyə başlamışlar. İldırımdan zədələnmə dərəcəsinə görə istehsalat binaları üç kateqoriyaya bölünür. (Bu kateqoriyaların hər birinə daxil olan binalarda qurulacaq ildırım ötürən quruluşlar üçün də ayrıca tələblər müəyyən edilmişdir). Əsasən üçüncü kateqoriyaya daxil olan kənd təsərrüfatı istehsalat binalarında qurulacaq ildırımötürən quruluşların özü də müəyyən tələb və şərtlərə cavab verməlidir. Bundan başqa, odadavamlılıq dərəcəsi III, IV, V və ya həcmcə çox böyük olan bina və qurğularda, 1000 tondan çox taxıl tutan anbarlarda, 100 başdan çox qaramal 500-dən artıq qoyun saxlanan yataqlarda, 1000 başdan artıq quş saxlanan fermalarda, 10...15 m hündürlüyündə su və silosqüllələrində və s. mütləq ildırımötürən quruluş qoyulmalıdır. Kiçik binalarda qüllələrdə və s. təknaqilli; böyük və ya bir neçə binadan, yaxud qurğudan ibarət komplekslərdə isə antenna tipli ildırımötürənlərdən istifadə olunması məsləhətdir. Ümumiyyətlə, ildırımötürən quruluş üç əsas hissədən ibarətdir: İldrım qəbul edən, cərəyankeçirən və yerləbirləşdirici. İldrımı qəbul edən hissə antena tipli quruluşlarda üfüqi vəziyyətdə tarım çəkilən məftil və ya tor, təknaqilli ildrımötürənlərdə isə dayağa şaquli vəziyyətdə bağlanan metal çubuq (uc hissəsi düz və ya armudvarı əyilərək bağlanmış vəziyyətdə) ola bilər. Onun yuxarı ucu dayaqdan 0,4...0,6 m hündür olmalıdır. Bu hissəni yerləbirləşdiriciyə birləşdirən naqilə cərəyankeçirən hissə deyilir. Bu hissə mis olduqda enkəsik sahəsi 5·10-5 m2, polad məftil olduqda isə 10-4 m2 –dan az olmamalıdır. Bütün hallarda dayaq binadan 4...10 m, aralı olmalıdır ki, addım gərginliyinin qorxusu olmasın. İldrımötürənin mühafizə zonasını müəyyən miqdarla quraraq. Mühafizə zonasının radiusunu (buna ildrımötürənin mühafizə radiusu deyilir) qrafiki təyin etmək olar. Mövzuya aid test sualları
i Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
qəbul edilir.
-yanğın söndürənin lüləsindən verilən su şırnağının diametrindən ası-lı olaraq məsrəf əmsalıdır (0,5...0,9 götürülür).