Kamil insan Müəllif: Ustad Şəhid Mürtəza Mütəhhəri

Təne adəmi şərifəst becane adəmiyyət

Nə həmin libas zibast neşane adəmiyyət.
İnsan vücudu onun insanlıq ruhuna malik olması səbəbindən əziz və şərəflidir. Gözəl paltar adamlıq və insanlıq nişanəsi deyildir.

Ümumiyyətlə mə᾽lumdur ki, müəyyən bir varlığı insan adlandırdığımız üçün onun müəyyən bioloji quruluş və sistemə malik olması kifayət deyildir. Adamlıq və insanlıq başqa bir şeydir. Anadan doğulan hər bir şəxs bu mə᾽nanı daşıyan insan deyil. Hətta deyiblər: «Molla olmaq çox asan, adam olmaq çətindir.»

İnsan dünyaya alim deyil, alim olmaq iste᾽dadlarına malik olan bir varlıq gəldiyi kimi, adam deyil, adam olmaq imkan və iste᾽dadına malik bir varlıq kimi gəlir. Belə olan surətdə, bu sual ortaya çıxır ki, hər bir şəxsin olmalı olduğu adamlıq və insanlıq nədir? Həkim və bioloq bu insanlığı bizə göstərə və ya tanıtdıra bilməz. İnsanlıq elə bir şeydir ki, dünyanın ən materialist məktəbləri belə, onu inkar etmirlər. Amma bu elə bir şeydir ki, onu maddi me᾽yarlarla ölçmək mümkün deyildir. Buna görə də biz, insanın özü üçün mə᾽nəviyyat qapısı olduğunu deyirik. İnsanın öz vücudunda mə᾽na aləmini dərk etməsi və maddi məsələlərdən başqa digər şeylərin də olmasını anlaması üçün olan qapılardan biri insanlıq qapısıdır. Bu elə bir qapıdır ki, mövcud olmasına baxmayaraq, hiss və duyğu orqanları ilə hiss edilməzdir. O, labaratoriyalarda axtarılmaqla tapılmır, amma bütün dünya onun olmasını qəbul edir. Dünyanın ən materialist adamları belə, insani dəyərlər deyəndə, qeyri-maddi insani işlər və məsələləri nəzərdə tuturlar.

Biz, islam baxımından əsaslı olan insani dəyərləri tanımaq, yə᾽ni bu dinin insanın əsaslı dəyərlərini nə hesab etdiyini başa düşmək istəyirik. Müxtəlif məktəblərin nəzərlərini açıqlayaraq onları tənqid etməyincə isə, islamın nəzərlərini tanıyaraq dərk edə bilmərik. Tənqiddən məqsəd irad tutmaq deyil, həqiqi tənqiddir. Həqiqi tənqid sərrafçılıq kimidir, yə᾽ni onun qızıl pul üzərində gördüyü işi görmək istəyirik. Sərraf həmin pulun neçə faizinin təmiz qızıl, neçə faizinin gümüş və başqa şey olmasını müəyyənləşdirmək üçün onu xüsusi daşla yoxlayır və əyarını əldə edir. Buna görə də tənqid, hər şeyi rədd etmək demək deyildir. Bizim tənqid etməkdən məqsədimiz, islam me᾽yarlarının həmin pulların nədən düzəldiyini müəyyənləşdirməsidir. Biz bu araşdırmamızda filosof, arif və digər məktəblərin düzəltdikləri pulları yoxlamaq istəyirik. Buna görə də onları bir-bir irəli sürərək barələrində söz açırıq. Başqalarının pullarını dəqiq şəkildə araşdırmayınca islamın təqdim etdiyi pulun necə olmasını başa düşə bilmərik. Mən yəqinliklə bilirəm ki, bu məktəblərin nəzərlərini açıqlayaraq tənqid etmədən əsl insani dəyərlərin nələr olduğunu desəm, heç kəs e᾽tiraz edərək başqa şeylərin də olduğunu deməyəcək və ya həmin şeylərin nə üçün dəyərli, digər şeylərin isə dəyərli olmamasının səbəbini soruşmayacaq. Amma məsələ burasındadır ki, biz digər məktəblərin nəzərlərini açıqlayaraq onları həqiqi mə᾽nada tənqid etsək, yə᾽ni onları islami me᾽yarlarla ölçsək, insan barəsindəki islami dəyərlər və bu dinin həqiqətən dəyərləndirdiyi insani dəyərlərin nədən ibarət olması barəsində məntiqi və əsaslı söhbət edə bilərik. Belə olan surətdə hətta onların neçə faiz dəyərə malik olduğunu da hesablaya bilərik. Belə ki, dəyərlərin hamısını yüz hesab etsək islamın bu barədəki həssaslıqlarını nəzərə alaraq deyə bilərik ki, məsələn filan dəyər insani dəyərlərin əlli faizini, o birisi otuz faizini, üçüncüsü isə on faizini təşkil edir.

ƏQLİN BƏ᾽Zİ ARİFLƏR TƏRƏFİNDƏN TƏHQİRİ

Bizim keçən söhbətlərimizin mövzusu irfan, yə᾽ni bu məktəbdəki kamil insan nəzəriyyəsi barəsində idi. Bizim fikrimizcə irfan məktəbi hətta, digər irfanlarla çox fərqlənən, çoxlu islami cəhətlərə malik olan və ariflərinin çoxunun kamil insan nəzəriyyəsi islamın kamil insanına çox-çox yaxın olan islam irfanının kamil insanı da tənqid edilməlidir. Əlbəttə mən, irfan məktəbinin kamil insan nəzəriyyəsinin bütün qədim və müasir məktəblərin nəzəriyyələrindən zəngin olduğunu e᾽tiraf edirəm. Çünki nə klassik və nə də müasir məktəblər bu barədə onlara çata bilməyiblər. Amma bütün bununla belə, bu məktəb də bə᾽zi zəif nöqtələrə malikdir ki, onlar tənqid edilməlidir. Keçən söhbətimizdə ariflərin kamil insan nəzəriyyələrinə edilmiş üç tənqidi bəyan etdik. Bu tənqidlər şəxsi deyil, islama məxsusdur. Mən onları islami me᾽yarlarla tənqid edirəm və əslində islam onları tənqid edir. Həmin tənqidlərdən biri bu idi ki, ariflər əqli həddindən artıq çox təhqir ediblər və bə᾽zən onu e᾽tibarsız bir şey saymaq həddinə qədər irəliləyiblər.

Onların eşqin məqamını əqldən yuxarı aparmalarında heç bir şəkk-şübhə yoxdur. Hafizin sözü ilə desək: «Eşqin, əqldən daha çox uca dərgahı var.» Amma onlar əqlin təhqiri məsələsində bə᾽zən ifrata varıblar. Belə ki, təfəkkür, düşüncə, məntiq, deduksiya və bürhanı çox e᾽tibarsız bir şey kimi qələmə veririrlər və hətta onu ən böyük maniə adlandırırlar. Onlar hansısa bir filosofun müəyyən mə᾽nəvi məqama çatmasını görəndə də çox təəccübləniblər.

Bu barədə kitablarda məşhur bir hekayət nəql edilib. Məşhur və böyük filosof olmuş İbni Sina çox mühüm və böyük ariflərdən olmuş Əbu Səid Əbulxeyr ilə bir əsrdə yaşayıb. İbni Sina dünyaya göz açdığı yer, yə᾽ni Bəlx və Buxarada yaşayıb. Amma sonralar Sultan Mahmudun qorxusundan oradan qaçmağa məcbur olub. Sultan Mahmud, İbni Sinanı saraya aparmaq istəyirmiş, amma o, saraya getmək istəmədiyi üçün vətənini tərk etməli olub. İbni Sina Nişapura gəlib və orada Əbu Səid Əbulxeyr ilə görüşüb. Yazırlar ki, bu iki nəfər üç gecə-gündüz xəlvətə çəkilərək bir-birləri ilə söhbət ediblər. Onlar həmin müddətdə, olduqları yerdən yalnız camaat namazı qılmaq üçün çölə çıxıblar. Bu iki nəfər bir-birlərindən ayrıldıqdan sonra İbni Sinadan onun, Əbu Səidi necə gördüyünü soruşublar və o, belə cavab verib: «O, bizim bildiklərimizi gözü ilə görür.» Əbu Səiddən də soruşublar ki, Əbu Əlini necə gördün? Əbu Səid cavab verib: «Biz hara getdiksə bu kor da əsası ilə bizim dalımızca gəldi.»

Ariflər əqli həddindən artıq çox təhqir ediblər. Mənim bütün bunlardan məqsədim budur ki, əgər biz Qur᾽anın məntiqini bir tərəfə, ariflərin əql barəsindəki məntiqini isə onun yanına qoysaq, onların bir-birləri ilə elə də uyğun olmamalarının şahidi olarıq. Qur᾽an, əqli ariflərdən daha çox dəyərləndirib və ona hörmətlə yanaşıb; əql və təfəkkür, hətta sırf əqli deduksiyalara çox istinad edib.

Şiə və sünniliyindən asılı olmayaraq bütün ariflər öz silsilələrini Əli (ə)-da bitirirlər. Hətta ən təəssübkeş sünnilər arasında irfan silsiləsi Əli (ə)-da sona çatır. Deyirlər ki, mövcud 60-70 silsilədən yalnız biri Əbu Bəkrdə sona çatır, qalan hamısı Əli (ə)-da bitir. Ariflərin, özləri üçün qütb adlandırdıqları Əli (ə) – İbni Əbil Hədidin sözü ilə desək – bə᾽zən ariflərin bütün kitablarda dediklərini dörd sətrdə bəyan etdiyi irfan cövhəri olan Nəhcül-bəlağədə birdən elə filosof olur və elə filosofvari əqli dəlillər gətirir ki, heç bir filosof onun tozuna belə çatmaz, yə᾽ni o, əqli heç vaxt təhqir etməyib.

Buna görə də, islamın kamil insanı irfanın kamil insanından bu cəhətdən fərqlidir. İslamın kamil insanında əql inkişaf edib və ona tam hörmət bəslənilir, halbuki, irfanın kamil insanında əql dediyimiz kimi təhqir edilir. Digər məsələ isə ictimailik və cəmiyyətə meyl göstərmə məsələsidir ki, keçən söhbətlərimizdə bunu da açıqladıq.