Kaşgar Artuş Şehrindeki Su I tan Satuk Bugiahan'ın Türbesi Kaşgarlı Mahmut'un Resmi

146

MAHMUT KAŞGARLI

UYGUR TÜRKLERİ

147

Kaşgara geldim ve oradaki akrabalarımla görüştükten ve Kaşgar hazretteki anamın mezarını ziyaret ettikten sonra 15.08 1998 tarihinde Kaşgar Tokkuzak ilçesinin Opal köyündeki büyük Türk bilgini, ünlü dilci Kaşgarlı Mahmut'un mezarını ziyaret etmek için akrabalarımla birlikte yola çıktım. Kaşgarlı Mahmut'un türbesi Kaşgar şehir merkezinden Taşkurgan yönüne doğru 45 km uzaklıktaki Opal köyünde idi. Arabamız Opal'a yaklaştıkça beni heyecan duygulan sarıyordu.

Türbe alanının kapısında bizi türbe yetkilisi Abdurusul Kirem karşıladı. Hal-hatıra sorulduktan sonra, bizi Kaşgarlı Mahmut'un hayatlığında kendi eliyle diktiği hay-hay direk yanına götürdü. Hay-hay direk o kadar büyük idi ki hacmi 3 metreden fazla olup dibindeki çeşmeye gölge salıp duruyordu. Abdurusul Kirem bize bakıp şunları anlattı:

— Bu gördüğünüz direk Kaşgarlı Mahmut'un kendi eliyle diktiği hay-hay direktir. Kaşgarlı Mahmut bu direği diktikten üç sene sonra bu çeşmenin kenarına geldiğinde, direğin iyice büyüdüğünü görmüş ve sevinçten "çok iyi büyümüşsün hay-hay direk" diye seslenmiş, bu hadiseden sonra direğin adı hay-hay direk olmuştur.

Oradan kirfişli merdivenleri basarak töpelik üzerindeki Kaşgarlı Mahmut türbesine doğru yol aldık, merdivenleri aşıp tüpeliğe yükselirken Abdurusul Kirem bize: "Bu merdivenin 97 basamağı vardır. Çünkü Kaşgarlı Mahmut 97 yaşında hayata gözlerini yummuştur, merdiven basamağı sayısı da ona göre düzenlenmiştir." dedi.

Merdiven bitiminde bakımlı, tertemiz, bir düzlük, biraz ileride yüksekçe bir duvar vardı. Duvarın ortasındaki büyük, yeşil kapıdan içeri girdik. Burası Kaşgarlı Mahmut'un türbesi idi. Sanduka mahmal kumaştan yapılmış, güzel, işlemeli bir örtüyle örtülmüştü. Örtünün üstünde altın renginde eski yazıyla "Ulug Alim Mahmut Kaşgari Kebrisi" yazılıydı. Türbenin yan tarafındaki pencere oyuğunda Kaşgarlı Mahmut'un 1984 yılında Uygur Türkçesi'ne aktarılmış 3 cilt kitabı konulmuştu. Türbenin başında Kaşgarlı Mahmut'un ruhuna fatiha okuduk. Bu, büyük Türk bilgini gözümüzde canlanmış gibi oldu. Gözlerimiz heyecan yaşlan ile doldu.

Türbe yetkilisinin isteği üzerine Türbe anıt defterine Uygur Türkçesi'yle eski yazıyı kullanarak şunları yazdım: Uygur Türk-leri'nin büyük alimi ve ustazi, merifet dünyasının öçmes yultuzı

ve iftiharı, süyümlük tilşunasımız Mahmut Keşkiri, bugün senin mübarek kebrinni ziyaret İçilip, hürmet-ihtiram bilen eğildim. Senin "Divani-lugat-it Türk" namlık eserin arkılık yaratkan ulug töhpefi neticesinde mubareklengen ulug namın ve sanlık obrazın helkimiznin kelbide ebedil-ebed öçmeydu.

Biz sening körsetken parlak hizmetlerindin ölge ve ilham elip cahalet ve nadanhkka karşı mücadeleni şiddet bilen kanat yaydurup, helkimiznin kelbini ilim-merifet nurı bilen nurlandurup parlak keleçek yarıtış yolıda ömür boyı köreş kilimiz!

Nur içinde yat süyümlük ustaz!

Türkiye Cumhuriyeti İstanbul Üniversitesi Okutkuçusı Doçent Sultan Mahmut Keşkiri. 15.08.1998 Keşker.

Türkiye Türkçesi'ne Aktarılması:

Uygur Türkleri'nin büyük bilgini ve üstadı, marifet dünyasının sönmez yıldızı ve onuru, sevgili dilcimiz Kaşgarlı Mahmut. Bugün senin mübarek türbeni ziyaret ederek karşında saygıyla, sevgiyle eğildim. Ulu üstad "Divanı-lugat'it Türk" adlı eserinle yarattığın büyük töhpen neticesinde yüceleşen adın ve ışıklı sımayın halkımızın kalbinde ebediyyen sönmeyecektir.

Biz senin yaptığın yüce hizmetlerinden örnek ve ilham alarak cehalete, bilgisizliğe karşı savaşımızı sürdürüp halkımızın kalbini ilim-marifet ışığıyla ışıklandırıp parlak, güzel bir gelecek yaratma yolunda ömrümüz boyunca mücadelemizi sürdüreceğiz.

Nur içinde yat sevgili üstad.

Türkiye Cumhuriyeti İstanbul Üniversitesi Öğretim Görevlisi

Doçent Sultan Mahmut Kaşgarlı.

15.08.1998

Kaşgarlı Mahmut türbesinin sağ tarafında tepenin biraz aşağısında Kaşgarlı Mahmut adındaki mescit yer almıştı. Mescit restorasyon edilmemişti, harap halde duruyordu.

Türkiye'ye döndükten sonra Ekim 1998 tarihinde Abdurusul Kirem'in isteği üzerine Kaşgarlı Mahmut'un Besim Atalay tarafından Türkiye Türkçesi'ne aktarılmış 3 ciltlik "Türk Dilinin Büyük Sözlüğünü" ve Robert Dankoff ve James Mckelly tarafından 1982-1985 yılları arasında İngilizce hazırlanarak ABD Harvard üniversitesinde yayımlanan "Dîvânü Lügati't-Türk" kitabını posta kanalıyla gönderdim. İnşallah ulaşmıştır.

148

MAHMUT KAŞGARLI

BÜYÜK ALİM VE DİLCİ KAŞGARLI MAHMUT GÖNÜLLERİMİZDE EBEDİYYEN YAŞAYACAKTIR

İstanbul Eğitim ve Kültür Vakfı'nın çok değerli yöneticileri, sayın basın mensupları, sayın öğretim üyeleri ve öğretmenler, geleceğimizin umudu saygıdeğer öğrenciler ve aziz misafirler hepinizi merkezi İstanbul'da bulunan Doğu Türkistan Vakfı ve Türkiye'deki Doğu Türkistanlı kardeşleriniz adına sevgi ve saygıyla selamlıyorum.

İstanbul Eğitim ve Kültür Vakfı'nın çok değerli yöneticileri, kurduğunuz okullara tarihten günümüze kadar geçen Türk Dünyası büyüklerinin adını vermek suretiyle onları ebedi yaşatmak için giriştiğiniz girişimlerinizden dolayı sizleri kutluyorum ve can u gönülden teşekkür ediyorum. Gazi Osman Paşa İlçesi'nin yeni lisesine, Türk kültür tarihinin mümtaz ve müstesna bir simasının adını vermekle bizleri mesut ve bahtiyar ettiniz.

Bizler Türkiye'ye yerleşen Doğu Türkistanlılar olarak halen Doğu Türkistan topraklarında ebedi uykusunu uyuyan Türk dünyasının ünlü bilgini Kaşgarh Mahmut'un İstanbul'daki bu lisede yaşatılmasından hem büyük bir mutluluk, hem de sonsuz gurur duymaktayız.

Bugün burada üzülerek şu hususu hatırlatmak istiyorum: bugün Çin esareti altında bulunan Kaşgarh Mahmut'un ana vatanı Doğu Türkistan'da, Kaşgarh Mahmut adının verildiği ne bir okul, ne bir sokak, ne de bir araştırma müessesesi bulunmamaktadır. Doğu Türkistanlılar kendi topraklarında birer yere, birer müesseseye tarihte geçen büyük insanlarının adlarını vermek ve onları ebedileştirmek için bir girişimde bulunmak hak-hukukuna sahip değildir.

Türkiyemizin İstanbul şehrinde ise Kaşgarh Mahmut Sokağı, Kaşgarh Mahmut Dil Araştırma Merkezi, Kaşgarh Mahmut adında lise bulunmaktadır. Bunlar bizim için büyük teselli ve gurur kaynağıdır. İnşallah vatanımız Doğu Türkistan'da da bir çok kuruluş ve yerlere Kaşgarh Mahmut, Yusuf Has Hacib adlarının verileceği günler mutlaka gelecektir.

Büyük bilgin ve dil alimi Kaşgarh Mahmut, 1008 tarihinde Kaşgar'da doğmuştur. Türk Dünyasının muhtelif bölgelerinde

UYGUR TÜRKLERİ

149

muhtelif Türk boyları arasında yıllarca araştırmalar yaparak 1075 yıllarında "Divan-ı Lügat -it Türk" (Türk Dilinin Büyük Sözlüğü) eserinin yazımını Bağdat'ta tamamlamıştır. Eseri Abbasilerin 27. halifesi Ebul Kasım Abdullah Muktedi bin Emrullah'a takdim etmiştir. Kaşgarh Mahmut bu ünlü eseriyle Türk dilinin yüceliğini, zenginliğini, kuvvetli ligini bütün cihana isbat etmiştir. Kaşgarh Mahmut, bu eseriyle mukayeseli dil bilgisinin temelini atmıştır. Kaşgarh Mahmut'un bu eseri yalnız dil ile ilgili bir eser olmayıp Türk tarihi, Türk etnografyası, Türk kültürü, Türk edebiyatı, Türk Tıbbiyatı, Türk coğrafyası, Türk folkloru gibi pek çok konularda aydınlatıcı bilgilerle dolu ansiklopedi karakterindeki büyük abide eserdir.

Kaşgarh Mahmut, 1080 tarihinde Bağdat'tan Kaşgar'a dönerek, Kaşgar Opal'da "Medrese Mahmutiye" okulunu açarak pek çok bilginler yetiştirmiştir ve 1105 tarihinde 97 yaşında Kaşgar Opal'da vefat etmiştir. Alimin mezarı Kaşgar'ın Tokkuzak İlçesi Opal'da bulunmaktadır.

Doğu Türkistan Türkleri Kaşgarh Mahmut'un mezarını her zaman ziyarette bulunarak bu büyük bilgine olan saygı ve sevgilerini eksiksiz halde ifade etmektedirler. Kaşgarh Mahmut gönüllerimizde sonsuza kadar yaşayacaktır.

Ben bu törene gelmeden önce yazdığım bir şiirimi izin verirseniz huzurlarınızda okumak istiyorum.

MAHMUT KEŞKERİGE MEDHİYE

Uygur Türkçesiyle:

Süritinge köz tiksem Bastı hayacan meni Eslidim uluğ ustaz Mahmut Keşkeri seni

Kaldurdun büyük töhfe İlim söygen insanğa. Köyligenge sığmaydu Teripin min dastanda

tstanbulda mektepke Koyduk senin naminni. Yayımız ken cahanğa Şerifinni-şanınni

150 .' ¦¦'¦: MAHMUT KAŞGARLI

" ¦'.! ,'.;,.¦ ¦;', Uluğ pirim-ustazım ; : Büyük Türk Bilgini Eslidim çon hürmette Mahmut Keşkeri seni.

Türkiye Türkçesi'ne Aktarılması:

KAŞGARLI MAHMUT'A ARMAĞAN

Resmine baktığım zaman Heyecanlar sardı beni Şuurumun derinliklerinde 1 Hissettim, andım seni.

Bir eser bıraktın insanlığa armağan

İlmini, irfanını takdir etti cihan. :

Töhfen sayısızdır hiçbir zaman bitmez

Yazılsa bile bin gazel, destan. '":'.] v..

Unutulmaz adını İstanbul'da ;>

Ebedileştirdik bir okulda. '\:-:-.;'

' ' ; <¦¦¦ İlmi-irfan zirvesine ulaşacağız , ¦! ,

Yürüyüp senin yürüdüğün yolda 'r \?

Hayatın örnektir, ilmin bir deniz, .:;¦ . ,

; Dünyaya yayacağız namını biz. , ^ı:;

Kaşgarlı Mahmut... ünlü üstadımız, pirimiz : ¦..¦,.,.¦¦

Heyecanla, saygıyla anıyoruz seni hepimiz. , - V

Sözlerimin sonunda onun adıyla şereflendirilen bu liseden, onun gibi büyük âlimlerin yetişmesini temenni ediyor, hepinize sevgi ve şükranlarımı sunuyorum.

Sağ olun, var olun:

(İstanbul Eğitim ve Kültür Vakfı tarafından yaptırılan Gazi Osman Paşa İlçesi'nin yeni lisesine "Kaşgarlı Mahmut" Lisesi adını verme töreni 24.05.1989 tarihinde adı geçen lisede düzenlenmiş olup törende Doğu Türkistan Vakfı Başkan vekili olarak tarafımdan sunulan konuşma metnidir.)

"Doğu Türkistan'ın Sesi Sayı: 23, Cilt:6, Sayfa: 22-23, Ekim 1989, İstanbul."

UYGUR TÜRKLERİ >,.

151

KARAHANLI DEVRİ TÜRK-İSLAM EDEBİYATININ

ÜNLÜ TEMSİLCİSİ YUSUF HAS HÂCİB VE ONUN

KUTADGU BİLİG ADLI ESERİ

I.

Milattan sonraki 840 yılları Türk tarihi bakımından çok mühim hadiselerin meydana geldiği yıllar olmuştur. Hunlardan beri büyük Türk kağanlığının merkezi Orhun bölgesi iken bu tarihte Kırgız Türklerinin Orhun Uygur hanedanına son vermesiyle devletin merkezi Doğu Türkistan'a kaymıştır. Uygur Türkleri Kensu'da (Kansu) ve Doğu Türkistan'ın orta ve doğu kısımlarında yeni bir Uygur hanedanlığı (İdikut Uygur devleti) kurarken, Uygur, Yağma, Karluk, Çığıl, Tohsı, Argu, Kıpçak, Oğuzlar gibi Türk boylarına dayanan Karahanh hanedanı da Doğu Türkistan'ın güneybatısında ve Batı Türkistan'ın bir kısım bölgelerim (Balasagun. Maveraünnehir) içine alarak büyük Türk kağanlığını devam ettirir.

İdikut ve Kefisu Uygur Türkleri mani ve buda dinleri etrafında yeni bir kültür devrine girer ve yeni bir edebiyat meydana getirirken, Karahanlılar da Türklüğe yepyeni ufuklar açacak olan yeni bir dine, yeni bir kültüre yönelirler. Karahanh hanedanının üçüncü hükümdarı Satuk Buğra Han 930 tarihinde İslam dinini kabul edip Müslüman olarak İslam dinini Karahanh devletinin dini haline getirir. Satuk Buğra Han adını Abdülkerim Satuk Buğra Han olarak değiştirir, neticede ilk İslam-Türk devleti (930-1212) kurulmuş olur. Coğrafi yönden Doğu Türkistan'la Maveraünnehir sahasını içine alan bu devlet çeşitli ve kalabalık Türk uruğ ve boylarını içersine almış olsa da devletin asıl bünyesini Uygurlar ile Kartuklar teşkil etmişlerdir.

Karahanh devleti Seyhun ve Ceyhun ırmakları arasındaki yüksek kültüre sahip bölgeyi de kendi idaresi altına almakla İslamiyet'i kabullenen bir takım yüksek medeni milletlerin kültüründen de faydalanmayı başarmışlardır. Bu yüzden Karahanh

11

152

MAHMUT KAŞGARLI

UYGUR TÜRKLERİ

153

devleti, bu çağ orta ve doğu Türklüğünün en yüksek ve olgun medeni bir devleti olma selahiyetini kazanmıştır.

Uygur yazısı daha uzun bir müddet Türklerin ortak yazısı olarak devam etmekle birlikte Arap harflerine dayalı Türk alfabesi de Karahanlı devletinde kullanılmaya başlamıştır. İslam dinine ait kavramlar Türk diline ve dille birlikte Türk düşünce ve edebiyat hayatına girmeye devam etmiştir. Neticede düşünce, karakter, dil ve üslup bakımından eskisinden farklı olan yeni bir kültür, yeni bir edebiyat, Karahanlı Türk-İslam kültürü ve edebiyatı doğmuştur. Türk tarihinde ilk Müslüman Türk devleti olarak bilinen Karahanlılar döneminde Türk kültürü açısından çok mühim iki şahsiyet yetişmiştir ki herkese malum olduğu gibi bunlardan biri Kaşgarlı Mahmut, öbürü de Yusuf Hâs Hacib'tir. Kaşgarlı Mahmut nasıl "dilci, etnograf, tarihçi, gramerci, diyelektolog, coğrafyacı, haritacı, folklorcu, şair ve Arabist"69 ise Yusuf Has Hacib de "din, mitoloji ve dinler tarihi, felsefe, ruh bilimi, bilim kuramı, eğitim- öğretim, aile düzeni, ahlak, kadın, içki, atasözü bilimi, yasa ve töre bilgisi, devlet ve saray örgütü, siyaset ve diplomasiye, ordu ve sü sülemek (strateji ve taktik), tarih, coğrafya, budun bilgisi, aşçılık, tarım, hayvancılık ve ürünler, tecim, mal, el sanatları, maliye, para, ulaşım"70 gibi geniş alanda bilgi sahibi mükemmel bir ansiklopedici idi.

Karahanlılar devresinde meydana gelen Türk İslâm edebiyatının, Türk İslâm nazmının yeni asrını müjdeleyen ilk büyük eser Yusuf Has Hacib tarafından 1069 yılında yazımı tamamlanan Kutadgu Bilig'dir.

Eserin şimdi belli olan üç nüshası vardır. Eserin birinci nüshası Timurîlerin neslinden olan Şahruh'un hüküm sürdüğü 1439-1440 yıllarında bir Uygur hattatı tarafından eski Uygur Alfabesiyle Hırat'ta istinsah edilmiş olup bu nüsha 1475-1476 yıllarında Tukat şehrine getirilmiştir. Bu nüsha Timurîler padişahlarından biri tarafından Osmanlı padişahına hediye olarak gönderilmiş olması muhtemeldir. Çünkü şu devirde Osmanlı imparatorluğunun değerli hazine ve eşyaları Tukat şehrinde muhafaza ediliyordu.

Bunüsha 1491-1492yıllarındaAbdürrezzakBahşı için Tukat'tan İstanbul'a getirilmiştir. 19. yüzyılın başlarında Almanya'nın

69. A. Dilaçar, Kutadgu Bilig İncelenmesi, Türk Dili Kurumu Yayınları 1972, Ankara, s. 145.

70. a.g.e.

İstanbul'daki elçiliğinde kâtip olarak çalışan ünlü Doğuşinas Barood Hon Hammer bu nüshayı satın alarak Viyana şehrindeki devlet kitaplığına takdim etmiştir.

Bu nüshada Baskılar tarafından yazılan neşrî ve şiiri mukaddeme var olup nesir kısmı 46 satır, şiirî kısmı 76 beyitten müteşekkildir. O toplam 73 bab olup 6521-6604. Beyitlerini ihtiva eden kısım eksiktir.

İkinci nüshası Kahire veya Mısır nüshasıdır Bu nüsha 1896 yılında Kahire'de Hidiv (bu günkü Kral) kütüphanesinin o zamanki müdürü Alman alimlerinden Morietez tarafından bulunmuştur. Bu nüsha, Arap asıllı Uygur alfabesiyle güzel bir şekilde istinsah edilmiştir. Bu nüsha 392 sayfa 73 bab olup, başka nüshalara göre nispeten eksiksiz nüshadır. Bu nüshada 6632-6645. sayfalardan sonra gelen kısımlar eksiktir. Bu nüsha akademik Radloff tarafından ilim alemine tanıtılmıştır.

Üçüncüsü: Fergana nüshası. Bu nüsha 1914 yılında Ahmet Zeki Velidî Togan tarafından Fergane vilayetinin Namengan şehrinde bulunmuştur. Aradan on yıl geçtikten sonra 1924 yılı Buharalı öğretmen Fikret "muarıf ve okutkuçi" (Eğitim ve öğretmen) dergisinde bir makale ilan ederek bu nüshanı tanıtmıştır. Bu nüsha 445 sayfa olup baş tarafından birkaç sayfa eksiktir. Viyana ve Kahire nüshalarındaki mukaddimeden yarım sayfa eksik olup, bütün nüshada 6005 beyit vardır. Bu nüshada 445. Sayft:,dan sonra 6006-6645'e kadar olan beyitleri ihtiva eden yaklaşık 30 sayfalık bir kısım eksiktir. Bu nüsha şimdi Özbekistan Fenler Akademisinin Şark Elyazmaları Enstitüsünde muhafaza

edilmektedir.

Yusuf Has Hacib büyük vatanseverlik ile kendi devletini felaketten muhafaza etmek, milletin refahını yükseltmek ve saadete kavuşturmak yollarını arayarak bu eseri yazmıştır. Bu eserin merkezi idealini üç noktada merkezleştirmek mümkündür:

1. Devletin ekonomik gücünü çeşitli tedbirlerle güçlendirmek.

2. Ekonomik gelişmeye paralel olarak devletin askeri gücünü

arttırmak.

3. Akıla uygun kanunlar çıkarmak suretiyle padişahtan normal insanların hepsinin uymasını sağlamak. Şair devletin iç kısmındaki halk ile devlet arasındaki anlaşmazlıkları çözmeyi, dolayısıyla memlekette adalet ve istikrar sağlamayı hedeflemiştir.

154

MAHMUT KAŞGARLI

UYGUR TÜRKLERİ >.¦:'

155

i

II

Yusuf Has Hacib 1018 yılında Karahanlı Devletinin ikinci başkenti Balasagun şehrinde doğmuştur. Yusuf Balasagunlu asil bir aileye mensup olup, babası ve annesi onun eğitimine çok önem vermiştir. Akıllı ve çalışkanlığı ile bilinen Yusuf, küçük yaştan itibaren iyi bir tahsil görmüştür. Kendi anadilinden başka Arapça ve Farsça'yı çok iyi öğrenmiş, bu dillerin edebiyatlarına, zamanın ilim ve medeniyetlerine vakıf bir insan olarak yetişmiştir.

Yusuf Firdevsi'nin "Şahnamesi"ni Abunasır Farabi'nin, Abu Ali Sinan'ın Arap dilinde yazılmış felsefe eserleriyle Eski Yunan filozoflarının eserlerini iyice öğrenmiş ve incelemiştir. İslam ahlakı akidelerine ilgili bilimleri, ecdadımızdan miras kalan ahlakı tavsiyeleri, devlet yapısı ve yasaları hakkındaki bilgileri, sözlü ve yazılı edebiyatımızı, efsane- rivayetlerimizi, Budizm, Manihaizm felsefeleri, matematik, astronomi, tababetle ilgili bilgileri, avcılık, kuşçuluk gibi hüner ve sanatları titizlikle öğrenmiştir. Dolayısıyla Karahanlılar devresindeki alimler içinde çok yönlü bilgiye sahip, saygıdeğer bir alim, bir şair olarak ortaya çıkmıştır.

Karahanlı İslami devir Türk edebiyatının ilk büyük eseri o-lan Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacib tarafından Balasagun'da yazılmaya başlamış, 1069-1070'te Kaşgar'da tamamlanmış ve Doğu Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Karahan Abu Ali Has an'a takdim edilmiştir.

Balasagun'da değerini gösterme fırsatını bulmayan Yusuf elli yaşını geçince Kaşgar'a gelmiş, hükümdara sunduğu ve o-nun huzurunda okuduğu Kutadgu Bilig sayesinde Uluğ Has Hacib (baş mabeyincilik)makamina getirilmiştir. Yani Has Hacib rütbesine sahip olmuştur. Bundan sonraki ömrünü devlet hizmetinde geçiren Yusuf Has Hacib 1085 yılında 67 yaşında Kaşgar'da vefat etmiştir. Onun naaşım önce Kaşgar Tümen nehri kenarında yer alan "Barigah" köyünde toprağa verilmiştir. Uygur Yarkent Saidiye Hanlığının Hanı Sultan Abdu Reşit Han devrinde (1533-1556) Tümen nehrine büyük sel geldiğinde Sultan Abdu Reşit Han'ın emriyle Yusuf Has Hacib'in Naaşı buradan alınarak şimiki "Paynap" köyüne nakil edilmiştir.

Kaşgar şehrinin genişlemesi sonucu bu köy bu gün şehir merkezine yakın bir yerdedir. 1987-1988 yıllarında restorasyonu yapılan Yusuf Has Hacib'in mezarı ve türbesi Kaşgar şehrinde bulunmaktadır. Doğu Türkistan Türkleri her zaman onun mezarını ziyaret edip, bu büyük alimi saygı ve sevgi ile anmaktadır.

III

Yusuf Has Hacib akıllı, bilgili, fazilet ve takva sahibi bir zat olduğu için halk içinde çok itibar ve hürmet görmüştür. Onun eseri Türkistan'da, Türk dünyasında her zaman sevgiyle okunmuştur.

Yusuf Has Hacib'in "Kutadgu Bilig" Destanı insan ve devlet hayatı bilgisinin bütün çeşitlerini içine alan ve onu edebi şekilde ifade eden "Kamusname" (Bilimler Çeşmesi) sayılabilir. Başka bir deyişle "Kutadgu Bilig" destanı "tavsiyename" "temsilname" ve "siyasetname" ve "devletname"den ibaret büyük bir abide

eserdir.

Kutadgu Bilig, mesnevi tarzında kaleme alınmış 6645 be) itlik bir destan olup içeriği bakımından bir siyaset namedir. Kutadgu Bilig İslam Türk klasik edebiyatını müjdeleyen ilk Türk edebi eseridir. XI. yüzyılın Türk yazılı edebiyatının en büyük mahsulü olan bu eser, sade ve ahenkli bir üslupla yazıldığından geniş 1 ürk illerinde ve bozkırlarında okunmakla kalmayıp Türk milleliııin ortak edebi yazı dilinin gelişmesinde çok önemli rol oynamıştır. Eserin giriş kısmında işaret edildiği gibi mümtaz Buğra Han tilince yani Hakaniye Türkçesiyle yazılmış olduğundan çağın Türkistan illerinin en mükemmel bir edebi abidesi olmuştur. Bu eserin şöhreti birçok illere yayılmış, Çinliler bu eseri "Edebi'1-mülük" (edebiyat hazinesi), Maçinler de "Aynü'l-memleket" (ülkenin aynası), maşrıklılar (Araplar) ise "Zinetü'l-ümera" (emirler zinneti), İranlılar da "Şahname-i Türki", Turanlılar "Kutadgu Bilig", bazılarında ise "Pendname-i Mülük" diye adlandırılmıştır.

Kutadgu Bilig zarif dili ve ahlaki konusu ile uzun müddet Türkistan'ın edebi Türkçesi'nin üzerinde büyük etki yapmıştır. Hatta Türk edebiyatına gerçek bir çığır açmıştır. Türk edebiyatı ilk defa Kutadgu Bilig ile İslami Türk nazım edebiyatının temelini

kurmuştur.

Eser bütün klasik Doğu eserleri gibi Tanrı'ya hamd, peygambere ve dört halifeye övgü ile başlar. Baharın güzelliklerinin tasviri ile eser devam eder. Şair ustalıklı bir şekilde bahar tasvirinden hükümdarın methine geçer. Yusuf Has Hacib kitabın adı ve manası hakkında bilgi verdikten sonra "bilgi, dil ve iyilik" konuları üzerinde durur. Bunlar bir nevi mukaddimedir. Asıl hikaye bundan sonra başlar. Yusuf Has Hacib hikayesini dört kavramı temsil eden dört şahsın karşılıklı konuşmaları üzerine kurar.

156

MAHMUT KAŞGARLI

UYGUR TÜRKLERİ

157

Eser, dört timsali şahsiyet arasındaki bir münazara (münakaşa) temsilidir. Bu dört şahsiyet, yazarca aynı zamanda dört unsuru kendi bünyesinde canlandırmışlardır. Bunlar:

1. Kün-toğdı: Hükümdar, ilig, adalet, doğru yol, koni törü.

2. Ay-toldı: Vezir, kut,baht, saadet, devlet, ikbal.

3. Ögdülmüş: Vezirin oğlu, akıl, mantık.

4. Odgurmış: Vezirin kardeşi, kanaat ve akıbet. Kavramlarını temsil etmektedirler.

Eser dört Türk kahramanının adlarıyla değerlendirilmek istenmiştir. Bu bakımdan eserin yapısı son derece dikkat çekicidir. Eser, yapı bakımından manzum hikaye şeklinde olmakla beraber şahısların karşılıklı konuşmaları esere tiyatro havası katmaktadır. Kutadgu Bilig'in ilimi neşrini ve aktarmasını yapan Reşid Rahmeti Arat bu konuda şöyle diyor: "Eser, şairin seçmiş olduğu yarı hikaye ve yarı temsil tarzında orada hareketi hazırlayıcı ve izah edici monologlar ve canlı tabiat tasvirleri ile süslenmiş olan sahneleri ile bütün olarak, öyle mükemmel bir üslup ve mimari içine yerleştirmiştir ki bu malzemeye başka ne gibi bir şekil verilebileceğini düşünmek bile güçtür." Bütün bu hususiyetlerine göre Kutadgu Bilig yarı hikaye, yarı tiyatro tarzında kurulmuş manzum bir eserdir.

Yine Reşit Rahmeti Arat'in dediği gibi "Mahmut'un eseri Türk dünyasının dış cephesini tespit ederken, Kutadgu Bilig, Türklerin manevi tarafını, siyasi ve idari görüşünü ortaya koymakta. Böylece bu iki kitap İslam medeniyeti çerçevesindeki Türk topluluklarının dil ve edebiyatı ile Türk devletinin siyasi-içtimai bünyesini tanımamız için gerekli hemen bütün malzemeyi ihtiva etmektedir."71

Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu'nun işaret ettiği gibi "Kutadgu Bilig, Türk kültürünün eksik taraflarından olduğu adeta bir fikir birliği halinde ileri sürüle gelen adalet ve kanun konularını aydınlatmak bakımından elimizde mevcut belki en kıymetli kaynak durumundadır."72

Kutadgu Bilig'de işlenen esas tema "ideal insan"dır. Yusuf Has Hacib kendi devresindeki ideal bir insanda bulunması gere-

71. Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig, 1. Metin İkinci baskı, TDK, Ankara 1979, s.XXI

72. İbrahim Kafesoğlu, Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri, Kültür Bakanlığı Yayınları No: 368, İstanbul, 1980, s.4-5.

ken vasıflar üzerinde durur. Bu insan bütün kötü vasıflardan arınmış ve iyi huylarla bezenmiş bir insandır. Allah'a sıkı sıkıya bağlı, takva sahibi bir mümindir. Zamanının bütün ilim ve hünerlerini öğrenmiş bir alim ve hakimdir. Şairin eserde yaratmak istediği bu insan adaletten ve doğruluktan yana, adaletsizlik ve haksızlıklara karşı mücadele eden cesur ve son derece erdemli insandır ki hırsızlık yapmaz, yalan söylemez, içki içmez, dedikodu etmez, son derece cömert ve iyilikseverdir. Etrafındaki insanlara merhametli, insancıl davranır, gelenek ve göreneklere uygun hareket eder. Yusuf Has Hacib bu ideal insan tipini mücerret olarak ortaya koymaz. Onu cemiyet içine yerleştirerek fertlerin diğer fertlerle ve devletle olan münasebetlerini inceler. Böylece Kutadgu Bilig hem sosyoloji hem de siyaset ilimi ile ilgili bir eser haline gelir. Bundan dolayı kelime kelime "mesut olma bilgisi" "devlet kurma bilgisi" manasına gelen Kutadgu Bilig terim olarak siyaset name manasını kazanmıştır. Dolayısıyla Arap dünyasında bu kitap "Nizamü'l-mülük" "devletin nizamı" olarak yorumlanmıştır.

Eserde hükümdarın, vezirlerin, ordu kumandanlarının, elçilerin, sarayda çalışan insanların vasıfları tek tek sayılır, temel vazifeleri gösterilir. Çeşitli görev ve meslekteki insanların birbirlerine nasıl davranmaları gerektiği üzerinde durulur.