Kelam tariHİ 10 Kelâmın Tanımı: 10

SIFATİYYE

İbn Küllab

Ebû Muhammcd Abdullah b. Said b. Muhammed b. Küllab el-Temimi, el-Kattan olarak tanınır. Bazı eserler'de İbn Küllab veya İbn Said şeklinde zikredilir.¹⁶⁵

İbn Hacer ve Subki ona İbn Küllab lakabının verilmesini şöyle izah ediyorlar. Kendisi ile münazara eden kimseyi ilmi üstünlüğü ile cezb etmesi ve aniden um­madığı anda mağlup etmesi ona İbn Küllab lakabının verilmesine sebeb olmuştur. Küllab; çizmenin arka tarafına takılan ve hayvanı süratlandırmak için kullanılan mahmuz denilen demirin ismidir.

Basra’da doğup yetişen ve orada şöhrete erişen Abdullah b. Kullab’ın doğum ta­rihi belli değildir. Ancak o Abbasi halifelerinden Emin, Me’mun Mutasım, Vasık ve Mütevekkil (198-247) dönemlerinde yaşamıştır.

İbn Küllab'ın vefat tarihi olarak 240/853 senesinden sonrası verilmektedir. Bağdat’lı İsmail Paşa Esmaü’l- Müellif’inde (1/440) İbn Hacer ve Subkiye dayanarak 241 tarihini onun ölüm tarihi olarak kaydetmektedir.

İbn Nedim İbn Kullab’ı Haşeviyye'den olmakla itham etmiş ancak bu iddiayı kimse kabul etmemiştir. İbn Küllab'ın Mu'tezzileye karşı mücadele ettiği, sıfatiyeden olduğu bilinen bir husustur. O daima ehl-i sünnet Kelâmcıları arasında zikredilmiş ehl-i sünnet Kelâmının öncülerinden sayılmıştır. İbn-i Küllab'ın eserle­rinden ancak beşinin ismi günümüze kadar gelebilmiştir. Bunlar, İbn-i Nedim ve Bağdat’lı İsmail Paşanın kaydettikleri şu isimlerdir.

1- Kitabu Halkil-Ef’al

2- Kitabu's-Sünneti ve'l-Cemaa

3- Kitabu’r Reddi ala’l-Mu’tezile

4- Kitabu'r Reddi ala’l-Haşeviyye

5- Kitabu's-Sıfat¹⁶⁶

Haris Bin Esed -El-Muhasibi:

165/781 de Basra'da doğdu. Büyük Alim ve veli idi. Hatib Bağdadi, tarihinde (8/211) onun Mu'tezileye ve Rafizilere red­diyeler yazdığını kaydetmektedir. Hemen hemen bütün kaynaklarda İbn-Küllab ile birlikte adı geçmektedir. Bunun sebebi; Kelâm görüşlerinin aynı doğrultuda olması ve Allah Teala' nın sıfatlarını inkar eden Mu'tezileye karşı Allah'ın sıfatlarını ispat ve ehl-i sünneti müdafaa etmeleridir.

İbn Hacer Sıfatıyye mezhebi mensuplarının çoğunun, Muhasibiye nisbet edil­diğini kaydetmektedir.

Muhasibi 23/857 te vefat etmiştir. Kelâm, tasavvuf ve diğer ilimlerle ilgili kıymetli eserleri vardır. Hakkında pek çok araştırma yapılmış olan Muhasibi eserle­rinden günümüze kadar ulaşanları şunlardır.

1- er-Riayet li Hukuki'1lah

2- el-Mesail fi Amali'l-Kulüb

3- el-Vesaya ve'n-Nesaih

4- Risaletü'l-Musterşidin

5- el-Akıl ve Fehmu'l-Kur'an¹⁶⁷

Ebû'l-Abbas Ahmed b. Abdurrahman b. Halid el-Kalanisi:

el-Kalanisi hakkında da kaynaklarda pek az bilgi bulunmaktadır. Onun adı da İbn Küllab ve Muhasibi ile birlikte zikredilir.

Kalanisi de İbn Küllab ve Muhasibi ile birlikte aynı Kelâmi görüşleri pay­laşmakta, Allah'ın sıfatlarını isbat edip Muattıla olan Mutezileye karşı tavır ortaya koymaktadır. Onun da Kelâma, usule dair eserleri olmakla birlikte günümüze kadar ulaşmamıştır.

Kalanisi hakkında bilinen onun İbn Küllab ve Muhasibi’nin çağdaşı olduğu gerçeğidir.¹⁶⁸

İbn Küllab ve Kelâmi Görüşleri

1- İman

İbn Küllab’a göre iman Allah'ın varlığını, birliğini, kitaplarını, Peygamberle­rini ve bildirdiklerini, kalb ile tasdik, marifetle birlikte dil ile ikrar etmektir. O, ikrar kalble bunların doğruluğu hakkında marifet, bilgi bulunmadan olursa bu, iman ol­maz, demektedir. Ona göre imanın iki rüknü vardır.

1- Kalbde tasdik ve marifetin bulunması

2- Dilde ikrarın olması

2- Allah

İbn Küllab Allah'ın zatı ve sıfatları konusunda şunları söyler: "Allah Tealanın isimleri ve sıfatları olup, bunlar Zat-ı ilahinin aynı olmadığı gibi gayrı da değildir. ¹⁶⁹

Allah Teala, ilim, Kudret, Hayat, Sem'i, Basar, Kıdem, İzzet, Azamet, Celal, Kibriya, Kerem, Beka, İrade, Rıza, Suht, Hubb, Buğd, Muvalat, Mutadat, Rahmet, Cud, Vahdaniyet, Kelâm, Rahman sıfatları ile nitelenmiştir. O'nun isimleri de, sıfatları da zatı gibi kadim ve ebedidirler. Allah Teala, Alimdir, demek, Onun ilim sıfatı vardır, demektir. O, Kadirdir, demek O'nun kudret sıfatı vardır, demektir. O'nun diğer sıfatları hakkında durum böyledir ¹⁷⁰ "Vechullah" Allah Teala’nın sıfatı olup zatının aynı olmadığı gibi gayri de değildir." Yedeyn" ve" Ayneyn" de böyledir.

Allah hakkında, yed, el; ayn, göz; vech, yüz, ıtlak olunur. Çünkü bunları kendisi Kur’anda ıtlak buyurmaktadır. Bunlar Allah'ın sıfatlarıdır.

İstiva, Allah'ın "bila mümasetin fevka'1-Arş", temas, dokunma olmaksızın arş'ın üstüne olmasıdır.

Allah Ahirette görülecektir.¹⁷¹

3- İnsan

İnsanın, ihtiyari, isteğe bağlı fiillerini yapmada gücü, kudreti vardır. Ve bu fiille birlikte bulunur. Bu kudret fiilden önce yoktur. Fiilden sonra da yok olur.

Büyük günah işleyen Müslüman, işlediği günahı helal saymadıkça küfre gir­mez.

Hayır ve Şer, Allah'ın Kaza ve Kaderi iledir.

Bir şey her ne ile vasıflanırsa o şeyin bunlarla vasıflanması ancak kendisinde bulunan ve sıfatı olan bir mana sebebi iledir. Bir şeyin kendisi ile vasıflandığı her mana o şeyin sıfatıdır: Buna göre hüsün, kubuh, güzellik-çirkinlik eşyanın sıfatlarından olmaktadır.¹⁷²

İbn Küllab bu son görüşüyle Maturidilerle aynı görüşü paylaşmakta, eşyanın vasıflarının akılla bilinebileceğini kubullenmekte, ancak vücub konusunda şeriatı esas almaktadır. Akıl mucib olamaz.¹⁷³

Sünnet ve Cemaat Ehli İkinci Dönem

Kelâm ilmini tedvin edenler, onun temel konularını belirleyenler Mu'tezile mersupları olmuştur. Ancak Mu'tezile Kelâm'ı, savunduğu görüşlerden ve takip ettiği metoddan dolayı hüsn-ü kabul görmemiş, büyük tepki toplamıştır. Kelâm'ın zemmine dair yazılan ezerler daha ziyade Mu'tezile Kelâm'ına karşı yazılmıştır. An­cak bu dönemde ortaya çıkan Cebriyye, Kaderiyye, Müşebbihe ve Mücessime men­supları da başlangıçta Kelâm'a karşı tavır alınmasında önemli rol oynamışlardır.

Kelâm'ın ehlileşmesi diyebileceğimiz hareket resmen ve açıkça İmam Ebû"l-Hasen el-Eş'ari ile Irak'ta başlamıştır. Öte yandan İmam Ebû Mansur Maturidi ile za­ten Maveraünnehir'de başlamıştı. Bu iki alim, Kelâm ilmi'nin sünni düşünce dünyasında diğer ilim dalları arasında yer almasında büyük pay sahibidirler. Aslında sünni Kelâm'ın Reisi ve babası İmam-ı azam Ebû Hanife'dir. Onunla birlikte ve on­dan sonra bilhassa Sıfatiyye mensupları olan İbn Küllab, Muhasibi ve Kalanisi gibi ilim adamları İmam Eş'ari ve Maturidi'ye zemin hazırlamışlardır. Ancak iki asır gibi bir zaman sürecinde Mu'tezile Kelâm'ı mutlak hakimiyetini tesis ettiğinden yeni bir çıkışa, daha önce var olan alt yapı üzerinde yeni bir bina tesisine ihtiyaç hasıl olmuştur. Bunu yerine getirme görevi İmam Eşari ile İmam Maturidi'ye nasib olmuştur. Her iki bilgin'in özellikle İmam Eş'ari'nin Sünni Kelâm'ı tesiste büyük güçlüklerle karşılaştığı görülür. O, Kelâm ilmiyle uğraşmanın güzel ve yerinde bir hareket olduğunu belirtmek için Risale bile kaleme almıştır. Öte yandan İmam Ma­turidi daha sakin ve elverişli bir ortamda Kelâmi eserlerini vermeye devam ediyor, kendisini İmam Azam Ebû Hanife'nin mütevazı bir talebesi olarak takdim ediyordu.

Bu iki güzide bilgin'in şekil ve muhteva olarak ortaya koydukları Kelâmcı kişilikleri, daha sonra bir Eş'ari bir Maturidi ekolü meydana getirmiştir.¹⁷⁴