KEŞF
Aklın ve duyuların yetersiz kaldığı ilâhiyyât konularında doğrudan bilgi edinme yolu anlamında bir tasavvuf terimi.
Sözlükte "perdeyi ve örtüyü kaldırmak, kapalı olan bir şeyi açığa çıkarmak, var olan fakat niteliği bilinmeyen şey hakkında bilgi edinmek" gibi anlamlara gelen keşf kelimesi 99 Kur'an'da türevleriyle birlikte "sıkıntıyı kaldırmak ve çaresizliği sona erdirmek" mânasında kullanılır.100 "Çaresiz kalana dua ettiğinde cevap veren, sıkıntısını kaldıran ve sizi yer yüzünde halifeler kılan kimdir? 101 mealindeki âyette keşf bu anlamda kullanılmış ve Allah'a "kâşif" (sıkıntıyı sona erdiren) denilmiş 102 bir âyette de, "Senin perdeni kaldırdık, artık bugün gözün keskindir" 103 buyurulmuştur. Ölümle âhirete intikal eden kişinin gözünü örten perde kalktığı için daha önce gayb olan hususları artık açıkça görür. Keşf hadislerde de bu mânalarda kullanılmış 104 gaybı ve âhiret hallerini görmeye engel olan perdenin (gitâ, hicâb) açılmasıyla kıyamet günü her şeyin görüleceğine işaret edilmiştir. Bir hadiste Allah ile yaratıkları arasında nurdan (veya nâr) perdelerin bulunduğu, bunların açılması halinde zâtından gelen ışıkların bütün yaratıkları yakıp kül edeceği bildirilmiştir.105
Sûfîler keşf terimini hem "perde arkasında ve aklın ötesinde olduğu için gâib olan bazı şeyleri bilme", hem de "Allah'ın tecellilerini temaşa etme" anlamında kullanmışlardır. Çünkü her iki durum da perdenin kalkması veya aralanması sonucunda gerçekleşir, İlksûfîlerden itibaren firâset, feth. inkişaf, müşahede, muhâ-ara, muayene, yakîn ve ilham gibi terimler de buna yakın anlamlarda kullanılmış, tasavvuf kitaplarında bu terimlerin birleştikleri ve örtüştükleri yahut ayrıldıkları ve farklı hale geldikleri noktalar üzerinde durulmuştur.
"İki şey arasındaki perdenin kalkması ve bu iki şeyin birbirine karşı açığa çıkması" anlamına gelen mükâşefe teriminin de çok defa keşf anlamında kullanıldığı görülmektedir. Tasavvufa mükâşefe ilmi, sûfîlere de ehl-i mükâşefe veya ehl-i keşf denilmesi keşfin bu alandaki önemini ifade etmesi bakımından dikkat çekicidir. Keşfi "üstü kapalı olan şeyin açılrria-sı ve gözle görülür hale gelmesi" şeklinde tarif eden Ebû Nasr es-Serrâc106 mükâşefeyi de yakîn olarak anlar.107 Nuri'ye göre kalbin mükâşe-fesi Hakk'a ermektir. Hârise'nin, "Rabbi-min arşını açıkça görür gibiyim" ifadesi kalbin mükâşefesine, "Rabbine O'nu görür gibi ibadet et" hadisi sırların müşahedesine işaret eder.108 Sehl b. Abdullah et-Tüsterî zâttan, sıfatlarından ve zatî hükümlerin tecellilerinden bahsederken zatî tecellileri mükâşefe olarak adlandırır.109
Sûfîlerin uyku ile uyanıklık arasında sâ-likin gördüğü şeye mükâşefe yahut sebat ve vakıa dediklerini bildiren Kuşeyrî'ye göre mükâşefe Allah'ı zikreden sâlikin galebe halinde kalbinde zuhur eden şeydir.110 Sâlikeaçılan perdeler neticesinde sırasıyla muhatlara, mükâşefe ve müşahede halleri ortaya çıkar. Muhâdara akla, mükâşefe ilme. müşahede marifete dayanır. Müşahede mükâşefe-den üstündür. İlme'l-yakîn, ayne'l-yakîn ve hakka'l-yakin şeklindeki sıralamada mükâşefe ayne'l-yakîn ile örtüşür. 111
Keşf ve mükâşefe kavramlarını genişçe ele alan Gazzâlî mükâşefenin müşahededen daha üstün olduğunu söyler 112Ona göre tasavvufla ilgili ilimler mükâşefe ilmi ve muamele ilmi olmak üzere ikiye ayrılır. Muamele ilminin konusu sabır, şükür, ihlâs ve bunların zıtları olan acelecilik, nankörlük ve riya gibi kalbin hallerine ilişkin bilgilerdir. Mükâşefe ilmi ise arındırılan ve temizlenen kalpte bir nurun zuhur etmesi veya ilâhiyyâtla ilgili hususlarda perdenin açılıp hak olanın gözle görülürcesine apaçık ortaya çıkmasıdır. İnsanın cevherinde böyle bir yetenek vardır. Mükâşefe ilmi kitaplara yazılmaz. Bu ilmi bilenler ancak kendi seviyesinde olanlarla bunu müzakere eder, başkalarına ifşa etmezler. Keşf ile öğrenilen gizli ilim budur. Gazzâlî, eî-Münkız'üa aklın yetersiz kaldığı metafizik bazı gerçeklerin keşf ile bilineceğini, bu yolla bir velînin meleği görebileceğini ve sesini işitebileceğini söyler. Makbul olan ve olmayan te'vilden söz ederken de bu konuda ılımlı tutumu benimseyenlerin bilgiye konu olan şeyleri işitme (sima', vahiy) olmaksızın ilâhî bir nurla idrak ettiklerini, daha sonra olayların sırları kendilerine keşf yoluyla bildirilince bu bilgiyi vahyin lafızlarıyla karşılaştırdıklarını, bunlardan yakın nuru ile müşahede ettikleriyle uyuşanları aynen benimsediklerini, uyuşmayanları ise te'vil ettiklerini belirtir ve bu konuların bilgisini sadece vahiy ifadelerinden (sem) alanların ayaklarının yere sağlam basamayacağını söyler.113
Keşf konusu üzerinde Muhyiddin İb-nü'l-Arabî de geniş olarak durmuş, hatta tasavvuf anlayışını "keşf yoluyla elde edilen bilgi" anlamına gelen marifet üzerine temeilendirmiştir. Gazzâlî gibi İbnü'l-Arabîde mükâşefenin müşahededen daha mükemmel olduğunu, müşahede ile mahiyetin, mükâşefe ile ilâhî hakikatlerin temsilî mânalarının idrak edilebileceğini söyler. Ona göre Allah'ın mahiyeti idrak edilemeyeceğinden bu konuda mükâşefenin verdiği bilgi daha önemlidir. Müşahede bilgiye ulaştıran yol. keşf bu yolun son noktasıdır. Bu da nefiste ilmin hâsıl olmasıdır. Muhyiddin İbnü'l-Arabî'-ye göre keşfin birçok çeşidi vardır. Aklî keşf ile akledilenler üzerindeki perde kalkar ve mümkin varlıkların sırları ortaya çıkar. Kalbi keşf ile müşahedeye has çeşitli nurların üzerindeki perdeler kalkar. Sırrı keşf ile yaratıklardaki sırlar ve varlıkların yaratılış hikmetleri ortaya çıkar ki buna ilham da denir. Ruhî keşf iie cennet ve cehennemin görüntüsü ile melekler görülür. Ruh tam olarak saf hale gelip zaman ve mekân perdesi kalkınca geçmiş ve gelecekle ilgili olayların bilgisine ulaşılır. Hafi keşf ile, bulunulan makam ve hallere göre Allah'ın celâl veya cemâl sıfatlarının tecellileri görülür. Bu tür keşfe sıfatî keşf de denir. Eğer Allah sâlike ilim sıfatıyla tecelli ederse dinî bilgiler ortaya çıkar, işitme sıfatıyla tecelli ederse onun kelâm ve hitabını duyar, görme sıfatıyla tecelli ederse temaşa ve müşahede hali ortaya çıkar. Aynı şekilde celâl sıfatının tecellisi sâlikte fena haline, cemâl sıfatının tecellisi şevk haline, kay-yûmiyet beka haline, vâhidiyet de vahdet haline sebep olur.114 İbnü'I-Arabi'ye göre keşf hali çeşitli haller ve makamlarda muhtelif şekillerde ortaya çıkar.
Aklî deliller gibi keşf de bazan kesin bilgi, bazan zan ifade eder ve ictihadda olduğu gibi keşflerde bazan hata olabilir. İlmî keşf, îrfânî keşf, ilâhî keşf, nazarî keşf, nûrî keşf. iyânî keşf, sûrî keşf ve manevî keşf gibi şekilleri bulunan keşfin bazı çeşitleri kesin bilgi verir.115 Kesin bilgi veren keşf ve mükâşefe aynı zamanda yakın demek olup Âmir b. Abdülkays"ın, "Perde kalksa yakinim artmaz" 116 demesi buna işarettir.
Sühreverdîel-Maktûl, İşrâkiliği esas alan hikmet felsefesini keşf ve mükâşe-fe üzerine kurmuştur. İşrak temelde keşf, İşrâki hikmet de keşfi ve zevki hikmettir. Doğulu düşünürlerin, Aristo dışındaki eski Yunan filozoflarının hikmet anlayışı da keşfe dayanır. Maddî unsurlardan soyutlanan kâmil nefisler üzerine aklî nurlar parıldar. Mükâşefe, aklî bir hususun düşünce ve isteğe ihtiyaç göstermeden birden bire ortaya çıkmasıdır. Mükâşefenin verdiği bilgi hiçbir şüpheye sebebiyet vermeyecek şekilde kesindir.117 Sadreddîn-i Şîrâzî de hakikate ilâhî bir aydınlanma ve keşf İle ulaşılacağı, akılla bunun açıklamasının yapılacağı kanaatindedir.118
İnsanın zihnindeki düşünceleri ve kalbindeki hisleri bilmeye keşf-i zamâir, ölen insanın kabirdeki halini bilmeye de keşf-i ahvâl-i kubur denir. Ankaravî, sûrî ve mânevi keşfi anlattıktan sonra kalpteki his ve fikirleri bilme, kabir hallerini haber verme ve kaybolmuş kişiler ve eşya hakkında konuşma gibi hususlara ilişkin keşfe kâmil velîlerin iltifat etmediğini, bu tür şeyleri riyazet ehli rahiplerin de bildiğini söyler.119
İbn Haldun'a göre duyulardan oluşan perde riyazet, halvet ve zikirle yavaş yavaş açılır, böylece keşf hali gerçekleşir. Keşf ile varlığın hakikati idrak edilir ve birçok olay meydana gelmeden önce bilinebilir. Velîler, himmetleri ve nefislerinde var olan kuvvetle varlıklar üzerinde tasarruf eder, eşya da onların iradelerine boyun eğer. Fakat kâmil velîler keşf ve tasarruf haline iltifat etmez, bu yolla bir şeyin hakikatini haber vermezler. Çünkü bu onların görevi değildir. Kâmiller, kendilerinde böyle bir şey zuhur etse bunu bir sınama sayıp Allah'a sığınırlar. İbn Haldun", keşfin sağlıklı ve geçerli olması için sûfîlerin takvaya ve istikamete dayanmayı şart koştuklarını ifade ettikten sonra riyazet ehli sihirbazların da keşf yoluyla bazı şeyleri haber verdiklerine dikkat çeker 120 ve perdenin kalkması, kalp gözünün açılması maksadıyla riyazet yapmayı sakıncalı bulur.
Takıyyüddin İbn Teymiyye harikulade hallerin bir kısmının fiilî olduğunu ve bunlara keramet denildiğini, diğer kısmının bilgiyle ilgili olduğunu söyler. Ona göre bir kimsenin başkalarının işitmediği bir sesi işitmesi, görmediği şeyi görmesi, bilmediği şeyleri firâset ve ilham yoluyla bilmesi gibi olaylar bilgiyle alâkalı harikulade hallerdir. Bunlara keşf denildiğini, Kur'an'da ve Sünnet'te keşfin örnekleri bulunduğunu söyleyen İbn Teymiyye, keşfin dinî veya mubah olan dünyevî bir fayda temin ederse nimet, harama vesile olursa günah olacağına dikkat çeker. Ona göre bir velînin keşf yoluyla gayba vâkıf olmaması onun Allah katındaki mertebesinin yüce oluşuna engel teşkil etmez. Hatta bu durum onun hakkında daha faydalı olabilir. Keşfin aklî, hissî, nazarî, zarurî çeşitleri üzerinde duran İbn Teymiyye bunların bir kısmının kesin, bir kısmının zannî bilgi verdiğini kaydetmiştir.121 Ancak Gazzâlî'nin vahiy, te'vil ve keşf ilişkisiyle ilgili görüşünü 122 aktarırken bu tür iddiaların bilgiye konu olan şeylerde Re-sûlullah'ın duyurduğu haberlerin istifade edilecek bir yanı bulunmadığı, zira her insanın kazandığı müşahede, nur ve mükâşefe sayesinde bunları idrak etmesinin mümkün olduğu gibi aşırı bir noktaya vardırılabileceğini ifade etmektedir.123
İslâm âlimlerinin büyük çoğunluğu gibi İbn Teymiyye de keşfi temelden reddetmemekte, aklî bilgiler gibi keşfi bilgilerin de Resûlullah'ın haber verdikleriyle uyuşması şartıyla doğru bilgiler olduğunu belirtmektedir. Hatta buna Kur'an'dan deliller göstermekte, bu ölçüye uymadığı halde aklî burhanlar veya ilâhî müşahedeler olarak ileri sürülen görüşleri ise fâsid hayaller ve bâtıl vehimler şeklinde nitelemektedir.124
İbn Kayyim el-Cevziyye keşfi, "Allah'ın kulun kalbinde meydana getirdiği bilgi olup kul bu bilgiyle başkalarına kapalı olan hususları bilir" şeklinde tanımladıktan sonra biri bilgi, diğeri görme ile ilgili iki keşften bahsetmiştir. Ona göre bilginin bilinene uygun olması bir keşf olduğu gibi bilinenin kalp ile müşahede edilmesi de bir keşftir. Allah'a O'nu görür gibi ibadet etmek kalbin apaçık Keşfidir. Bir de gayri müslimle müslüman arasında ortak olan cüz"î bir keşf vardır. Görünmeyen ve bilinmeyen bazı hususların haber verilmesi böyledir. Nitekim İbn Sayyâd, Esved el-Ansî ve Haris el-Mütenebbî gibi gayri müslimlerde böyle bir keşf görülmüştür. Mecûsîler'de, putperestlerde, hıristiyan rahiplerinde, kâhinlerde, sihirbazlarda da buna benzer bir keşf görülebilir.125
İmâm-ı Rabbânî keşfin daha çok sülük halinde ortaya çıktığını, vuslat hâsıl olunca sona erdiğini, maddî hususlara dair keşflerin oluşu ile olmayışı arasında fark bulunmadığını, bunların çoğunun hatalı çıktığını söylemiş, keşfteki hatayı müb-rem ve muallak kaza ile açıklamıştır. Muallak kaza ile ilgili keşfin hatalı çıkabileceğini, bazan muhayyiledeki temelsiz bilgilerin keşf sahibini yanıltacağını belirtmiş ve İbnü'l-Arabî'nin sünnete aykırı birçok hatalı keşfi olduğunu ileri sürmüştür.
Mutasavvıflar keşfe dayanarak Kur'an'ı tefsir ettikleri gibi bir hadisin veya hadis âlimlerine göre sahih olmayan bazı hadislerin sıhhatini keşf yoluyla tesbit ettiklerini söylemişlerdir.126 Nitekim İsmail Hakkı Bursevî, "Ben gizli bir hazine idim ..." hadisi üzerinde dururken bu hadisin rivayet açısından sabit olmasa bile keşfen sahih olduğunu söylemiş 127 Abdü-lazîz ed-Debbâğ birçok hadisin sahih olup olmadığına keşf ile hükmetmiş 128 Şah Veliyyullah Dihlevî ed-Dür-rü'ş-şemîn'de, rüyada gördüğü Hz. Peygamber'den işittiği müjdeleyici nitelikteki hadisleri rivayet etmiştir. Mutasavvıfların bu görüşü hadis âlimleri tarafın dan reddedilmiş, keşfe dayanılarak bir hadisin RgsûI-i Ekrem'e ait olup olmadığını tesbit etmenin mümkün olmadığı görüşü savunulmuştur. 129
Bibliyografya :
Râgıb el-İsfahânî. el-Müfredât, "kşf md.; et-racn"/at,"KeşP', "Muhâdara", "Müşahede"md.-lerî; Tehânevî, Keşşaf, 11, 1254; Kamus Tercümesi, III, 720; UUensinck. et-Muccem, "kşf" md.; M. Fuad Abdülbâkİ. el-Müccem, "kşf" md.; Müslim, "imân", 193; İbn Mâce, "Mukaddime", 13;Ser-râc. ei-Lüma\ s. 101-102, 422; Kelâbâzî, et-Ta'arruf, s. 78, 100, 105, 108, 121, 129-130, 135, 146, 167;Sülemî, Derecâtu'l-mu'âmelât (Tasauüufun Ana ilkeleri: Sülemt'nin Risaleleri içinde, nşr. ve trc. Süleyman Ateşi, Ankara 1981, s. 32-33;a.mlf., Mes'eletü derecâti'ş-şâdı-kin(a.e. içinde), s. 148; Kuşeyri. er-Risâte(nşr. Abdülhalîm Mahmûd), Kahire 1395/1966, 1, 179, 225, 226, 236-237, 244-246, 273, 393, 449;Hücvîrî, Keşfü'l-mahcûb (Uludağ), s. 103, 270,297,344, 370,381,436,474,478, 523, 525; Herevî, Menâzİl, s. 14, 19, 22, 25, 27, 43-44;Gazzâlî, İfyyâ*, Kahire 1387/1967,1,27,32-33, 104; III, 20, 24-25; IV, 134; a.mlf.. el-İmlâ' 'an işkâlati'l-İhyâ' (a.e. içinde), I, 79;Sühre-verdî el-Maktûl, MecmCı'a-i Muşannefât-İ Şeyh-i işrâk (nşr. H. Corbin), Tahran 1977,11, 36, 162, 298; Baklî, Şerh-i Şathiyyât (nşr. H. Corbin), Tahran 1360 hş./1981, s. 557-697; Şehâbed-din es-Sühreverdî, 'Avârifü'l-ma'ârif (Gaz-zâlî./Vıyâ' içinde], Kahire 1387/1968, V, 67, 333, 357; İbnü'l-Arabî. Fuşûş (Afîfî), s. 61-63, 81; a.mlf., İnşâ'ü'd-devâ'ir, Leiden 1336, s. 35;a.mlf.. el-Fütûhât,l, 151, 292; 11,496; IV, 68; a.mif., Tuhfetü's-sefere, İstanbul 1300, s. 13; a.mlf.. Mevâktcu'n-nücûm, Kahire 1325, s. 70; Azîz Nesefî, Tasavvufta İnsan Meselesi: in-sân-ı Kâmil (trc. Mehmet Kanar], İstanbul 1990, s. 106-109, 143-144; İbn Teymİyye, MecmCfa-tü.'r-resâ'ii.V, 154-226; a.mlf., Der'il te'âruzi'l-cakl ve'n-nakl (nşr. M. Reşâd Salim). |baskı yeri yok| 1399/1978 (Dârü'l-künûzi'l-edebiyye), V, 339-340, 348, 350,356-357; İbn Kayyım el-Cev-ziyye, Medâricü's-sâlikîn, Kahire 1403/1983, III, 230-256; Dâvûd-i Kayseri. el-Mukaddemât{nşr. ve trc. Hasan Şahin v.dğr.). Kayseri 1997, s. 48, 52; Haydar el-Âmülî, CâmiVf-esrâr(nşr. H. Corbin-Osman İsmail Yahya). Tahran 1368 hş., s. 461-472; İbn Haldun. Şifâ'ü's-sâ'il, s. 30-42; a.mlf., Mukaddime, Kahire 1957, s. 88,422, 423, 1100-1113; Taşköprizâde. Meuzûâtü'l-ulûm, II, 264; III, 14, 17; Sadreddîn-i Şîrâzî. el-Esfârü'l-erba'a, Kum 1958, I, 13; Abdülazîz ed-Debbâğ, et-İbrîz, Kahire 1961, s. 54, 64; İmâm-ı Rabbani, Mektûbât, Mekke 1317, I, 55, 112, 189-190, 311-313; ismail Hakkı Bursevî, Kenz-i Mahfi,İstanbul 1290, s. 2; Ankaravî, Minhâcü'l-fıtkarâ. Bulak 1256/1840, s. 252-253; Şah Ve-liyyullah ed-Dihlevi. Hüccetıtllâhi'l-bâliğa, Kahire 1966, s. 619; Cemâleddin el-Kâsımî. Ka-va'İdü't-tahdîş, Beyrut 1987, s. 191;Mübârek-fûri, Tuhfetu'l-ahvezî, Beyrut 1990, I, 244; İzmirli, Veni İim-i Kelam, I, 35; Ebü'l-Alâ el-Afîfî, et-TaşaVüuf seuretün rûhiyye fi'l-İslâm, Kahire 1962, s. 63; M. Asin Palacios, İbn 'Arabi: Hayâ-tüh ve mezhebülı{trc. Abdurrahman Bedevî), Kahire 1965, s. 212;Hilmi Ziya Ülken, İslâm Fel-
sefesi, istanbul 1967, s. 278-295; Ca'fer Seccâ-ûl.Ferheng, Tahran 1351, s. 290; Misfir Gur-mullah ed-Dümeynî, Mekâyîsü nakdi mütûni's-sünne, Rİyad 1984, s. 237; Abdullah Aydınlı, Doğuş Devrinde Tasavvuf ve Hadis, İstanbul 1986, s. 89-92; Ahmed Avnİ Konuk, İbn Arabi, Tedbîrât-L İiâhiyye Tercüme ve Şerhi{haz. Mustafa Tahralı). İstanbul 1992, s. 200;AIiVasfi Kurt, Endülüs'de Hadis ve İbn Arabî, İstanbul 1998, s. 468-486; Ahmed Yıldırım. Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları, Ankara 2000, s. 40-49; D. B. Macdonald, "Keşif, İA, VI, 600-601; L Gardet,"Kashf", El2 (İng.). IV, 696-698. Süleyman Uludağ
Dostları ilə paylaş: |