KiMYƏVİ elementləRİn döVRİ qanunu və DÖVRİ Sİstem

II. GECƏNİN KEÇİRİLMƏSİ

Gecə elementlərin dövri qanunu və dövri sistemin kəşfi tarixinə həsr edilmiş məruzə ilə başlanır. Məruzədən sonra şagirdlərdən viktorinanın suallarına yazılı şəkildə olan cavablarını münsiflər heyətinə təhvil vermələri xahiş olunur. Bundan sonra isə aktiv şagirdlərin iştirakı ilə kimyaya dair maraqlı və əyləncəli təcrübələr göstərilir¹. Təcrübələrdəki hadisələrin səbəbinin izah edilməsi şagirdlərdən xahiş edilir. Təcrübələr aparıldıqdan sonra maraqlı hekayə-tapmacalardan biri oxunur və şagirdlərdən oradakı hadisələrin izahı tələb olunur. Məs., Y.V.Xodakovun “Tilsimlənmiş almazlar”, “Qara maqneziya”, V.İ.Levaşovun “Qalay taunu”, “Kim haqlıdır?”, “Kimyəvi xameleon” hekayələrini göstərmək olar. Belə hekayələr şagirdlərin müəyyən elementlər və onların birləşmələri haqda biliklərini möhkəmləndirir və dərinləşdirir. Aparıcı şagird hekayəni axıra qədər ucadan oxuyur. Onun əhəmiyyətli cümlələrini isə vurğu ilə iki dəfə ucadan təkrar edir. Belə hekayələrdən biri olan “Kimyəvi xameleon” aşağıdakı kimidir:

- Bir dəfə dostum bizə qonaq gəlmişdi. Anam, kiçik bacım, qardaşım, atam, nənəm evdə idilər. Dostum gələn anda atam almazla pəncərə üçün şüşə kəsirdi. Anam kitab oxuyurdu. Bacım karandaşla şəkil çəkməklə məşğul idi. Qardaşım əlindəki əleyhqazı sökür, təzədən yığır, sabahkı mülki-müdafiə dərsinə hazırlaşırdı. Nənəm isə corab toxuyurdu. O, tez samovara kömür ataraq, onu qaynatmağa çalışdı. Mən dostumun darıxmaması üçün onunla söhbətə başladım:

“Bəzi adamlar müxtəlif situasiyalarda öz mənliklərini gizlətməyə və müxtəlif cildlərə girməyə çalışırlar. Lakin onlar hansı cildə girsələr də həmişə eyni adamdırlar. Kimyəvi elementlər arasında da elələri vardır. Onlar öz-özlüyündə həmişə olduqları kimi qalmaqla sərbəst halda müxtəlif bəsit maddələr əmələ gətirirlər”. Evdə hamı maraqla məni dinləməyə başlamışdı. “Bəli” – deyə mən davam etdim. “Nümunə üçün uzağa qaçmaq lazım deyil. Sizin hər birinizdə hal-hazırda elə elementlərdən biri var və hər birinizdə o, müəyyən maddə adı altında maskalanıb gizlənmişdir”. Bu sözləri eşidəndə atam işini dayandırdı və təəccüblə mənə baxdı. Anam kitabı kənara qoyanda barmağının üzüyündəki brilyant bərq vurdu. Şəkil çəkən balaca bacım da heç nə başa düşməsə də, karandaşını kənara atdı və əllərini bir-birinə vuraraq dedi: “Oy, necə də maraqlıdır. Məndə də ondan varmı?”.

- Bəli, səndə də var. Nənə də indi həmin elementlə iş aparır. Bu anda nənəm də səsləndi: Oy, tamam yadımdan çıxmışdı. Peçdə odunlar tamam yanıb, təkcə kömürləri qalıb.

Qardaşım isə inamsız baxışlarla mənə baxıb, çiyinlərini çəkdi.

- Bəli, bəli – dedim. Bu elementin əleyhqazda rolu çox böyükdür.

Bu, hansı elementdir və o, sərbəst halda hansı bəsit maddələr şəklində mövcuddur? Bundan başqa sərbəst halda bir neçə bəsit maddə şəklində mövcud olan hansı elementləri tanıyırsınız. Elementlərin bu qabiliyyətləri necə adlanır?

Şagirdlər cavablarını münsiflər heyətinə təqdim etdikdən sonra aparıcının təqdimatı ilə aşağıdakı krossvordu həll edirlər:

				H 1.İlk dəfə Günəşdə sonra Yerdə tapılan element (Helium) 2. Yerin latınca adını bildirən VI qrup elementi (Tellur) 3. Qızdırıldıqda ərimədən buxara çevrilən qeyri-metal (Yod) 4. P.Küri tərəfindən kəşf edilən radioaktiv metal (Radium) 5. Tərkibi SiO2·nH2O-dan ibarət mineralın adı (Əqiq) 6. Qitənin adı ilə adlandırılan element (Amerisium) 7. Tərkibi SiO2-dən ibarət mineralın adı (Yəşəm) 8. Planetin adı ilə adlandırılan element (Plutonium) 9. Sıra nömrəsi 49 olan element (İndium) 10. Qitənin adı ilə adlandırılan element (Yevropium) 11. Ölkə adı ilə adlandırılan element (Germanium) 12. Ən çətin əriyən metal (Volfram)
				E
				Y
				D
				Ə
				R
				Ə
				L
				İ
				Y
				E
				V

Hər bir şagird nəticəsini münsiflər heyətinə təqdim edir.

Çox hallarda şagirdlər, hətta kimyanı yaxşı bilən şagirdlər, məişətdə rast gəldikləri kimyəvi proseslərin və hadisələrin mahiyyətini izah etməkdə çətinlik çəkirlər. Ona görə də hər hansı kimya gecəsinə “Məişətdə kimya” mövzusunun daxil edilməsi maraqlı və məqsədəuyğun olar.

Krossvord həll edildikdən sonra şagirdlərə “Məişətdə kimya” mövzusuna aid suallardan ibarət kartlar paylanır. Kartlara aşağıdakı suallar daxil edilir:

1. 
   Nə üçün çaydanda ərp əmələ gəlir və onu necə təmizləmək olar?
   
2. 
   Niyə xörək bişirən qazanlarda ərp çaydandakına nisbətən az əmələ gəlir?
   
3. 
   Nə üçün mis qab-qacağın səthində uzun müddət işlətdikdən sonra yaşıl rəng əmələ gəlir? Yaşıl rəngli maddə nədən ibarətdir?
   
4. 
   Nə üçün çatlamış yumurtanı duzlu suda bişirəndə zülal yumurtadan suya axmır, duzsuz suda isə axır?
   
5. 
   Əgər tavada yağ alışıbsa, onu necə söndürmək olar?
   
6. 
   Necə etmək lazımdır ki, təzə bişirilmiş süd isti yay günündə turşumasın və soyuq qalsın (əgər soyuducu yoxdursa)?
   
7. 
   Kərə yağını uzun müddət saxladıqda, onda hansı turşu əmələ gəlir?
   
8. 
   Sındırmadan yumurtanı qabığından necə təmizləmək olar?
   
9. 
   Qida üçün işlədilən yağdan hansı məişət əşyaları hazırlamaq olar?
   
10. 
    Məsəl var ki, hər hansı bir adamı tanımaq üçün onunla birlikdə 1 pud duz yemək lazımdır (Pud – qədim rus kütlə vahididir (1 pud = 16 kq). Görəsən buna nə qədər vaxt lazımdır?
    
11. 
    Hansı “şəkər” zəhərli olduğuna görə yeyilmir?
    
12. 
    Hansı “süd” içilmir?
    
13. 
    Hansı “kələm” yeyilmir?
    
14. 
    Hansı “yağı” suya tökdükdə onu qaynamasına qədər qızdırır?
    

“Məişətdə kimya” mövzusuna aid sualların cavabları:

1. Çaydandakı ərp suyun qaynaması nəticəsində çökən CaCO₃ və MgCO₃-dır. Çaydanı onlardan təmizləmək üçün üzərinə xlorid turşusu tökmək lazımdır:

Ca(HCO₃)₂ CaCO₃+H₂O+CO_2;

CaCO₃+2HCl CaCl₂+H₂O+CO₂
2. Qazanlar çaydanlara nisbətən tez-tez yuyulduğuna görə onlarda ərp az olur.

3. Mis məmulatın üzərində aşağıdakı reaksiya nəticəsində yaşıl rəngdə əsasi mis (II) karbonat əmələ gəlir:

2Cu+O₂+CO₂+H₂O (CuOH)₂CO₃
4. Ona görə ki, NaCl yumurta ağına koaqulyant kolloid məhlula göstərdiyi kimi təsir edir. Nəticədə yumurta ağı dəliklərdə bərkiyir.

5. Əgər tavada yağ alışıbsa, tez onun ağzını qapağı ilə kip bağlamaq lazımdır ki, yağın hava ilə əlaqəsi kəsilsin.

6. İsti yay günündə təzə bişmiş südün soyuq qalması və turşumaması üçün onu içərisində su olan ləyənə qoymaq və süd olan qabı salfetka ilə örtmək lazımdır. Çalışmaq lazımdır ki, salfetkanın ucları suya dəysin. Su plitə ilə qalxdığı kimi, salfetka ilə də yuxarı qalxacaq və buxarlanaraq ətrafını soyudacaqdır. Çünki, suyun buxarlanması üçün lazım olan istilik ətraf mühitdən alınır. Su nə qədər çox buxarlansa, südün temperaturu o qədər aşağı olacaqdır.

7. Yağ turşusu.

8. Qabığını sındırmadan bişmiş yumurtanı təmizləmək üçün onu qısa müddət ərzində duru xlorid turşusu məhlulu içərisində saxlamaq lazımdır. Qabıq CaCO₃-dən ibarət olduğuna görə asanlıqla xlorid turşusu ilə reaksiyaya daxil olaraq yoxa çıxır.

9. Yağdan şam, sabun, qliserin hazırlamaq olar.

10. İki adamın birlikdə 16 kq duzu qəbul etməsi üçün bir ildən çox vaxt lazımdır. Çünki bir adam gündə 17-20 q, bir ildə isə 7 kq duz (qida ilə) qəbul edir.

11. Yeyilməyən şəkər “qurğuşun şəkəri”dir ((CH₃COO)₂Pb).

12. İçilməyən süd “əhəng südü”dür. O, sönmüş əhəngin (Ca(OH)₂) suda asılqanından ibarətdir.

13. “Yeyilməyən kələm” laminariya adlanan “dəniz kələminə” deyilir. Onun külündən yod istehsal edilir.

14. “Kuporos yağını”. Bu, sulfat turşusunun köhnə adıdır. O, əvvəllər dəmir kuporosunun (FeSO₄·7H₂O) qızdırılmasından alınan yağlıtəhər maye olduğuna görə “kuporos yağı” adlanırdı Onun suda həll olmasından külli miqdarda istilik ayrılır. Bəzən hətta su qaynayır.

Şagirdlər “Məişətdə kimya” mövzusuna aid cavablarını da münsiflər heyətinə təqdim edirlər.

Gecənin sonunda münsiflər heyəti tərəfindən şagirdlərin hər bir bölmə üçün (cəmi 5 bölmə) cavabları müzakirə edilir və qiymətləndirilir. Bütün bölmələr üçün sualların düzgün cavablarının ətraflı izahı verilir. Cavablar 50 bal sistemi üzrə qiymətləndirilir. Hər bir bölmə üçün düzgün, ətraflı cavaba 10 bal, düzgün, ancaq o qədər də hərtərəfli olmayan cavab üçün 9 bal və s. bu qayda ilə cavablar qiymətləndirilir. Bütün bölmələrdən ən çox bal toplayan şagird qalib hesab edilir. Sonda qaliblər (1-ci; 2-ci və 3-cü yer tutanlar) yüngülvarı hədiyyələrlə (kitabla, məktəb ləvazimatı ilə) mükafatlandırılır.