Kimyo sanoatida suv va energiya manba’lari Tabiiy suvlarning manbalari va tavsiflari

Ichimlik suvini tayyorlash. 
Ichimlik suviga alohida talablar qo`yiladi: u toza, tiniq, rangsiz, hidsiz, kimyoviy 
va bakteriyalar bilan ifloslanmagan bo`lishi kerak, ya’ni ichimlik suvi GOST 
talablariga javob berishi kerak. GOSTga binoan ichimlik suvining 1 ml da 
bakteriyalarning umumiy soni 100 ta dan, ichak tayoqchasining miqdori 1 l suvda 
uchtadan ortiq bo`lmasligi kerak. Daryo va ko`l suvlari, odatda bu talablarga javob 
bermaydi, shuning uchun ham ichimlik suvini vodoprovod tarmog`iga berishdan 
ilgari suv tozalash stantsiyalarida tozalanadi.
Ichimlik suvini tayyorlash to`rt bosqichli: tindirish, koagulyatsiyalash, filtrlash va 
zararsizlantirish kabi jarayonlardan iboratdir. Ichimlik suvining tayyorlashning 
asosiy sxemasi 12-rasmda berilgan. Tozalash uchun suv havzadan ko`pincha oraliq 
quduq dag`al tindirgich orqali olinadi. Unga suv o`z oqimi bilna keladi. Dag`al 
tindirgichga suv sekin oqib kiradi va unda tiniq dag`al dispers zarrachalardan 
tozalanadi. Suv olish qurilmasi himoya to`ri bilan jihozlangan bo`lib, yirik 
narsalarning, shu jumladan baliqlarning qurilmagan tushishini oldini oladi.

---

Suvdagi yengil muallaq zarrachalar juda sekin cho`kadi. Kolloid zarrachalar tuproq, 
silikat kislotalari, gumin kislotalari va boshqalar esa filtrlash va cho`ktirish usullari 
bilan ajralmaydi. Shuning uchun suv havzadan yoki tindirgichdan birinchi 
ko`targich nasos yordamida aralashtirgichga koagulyatsiya ko`tarib beradi. 
Koagulyatorga eletrolitlar – Al
2
(SO
4
)
3
, FeSO
4
yoki boshqa birikmalarning eritmalari 
koagulyantlar ham quyiladi. Aralishtirgichda (koagulyator) koagulyatsiya jarayoni 
boradi. Koagulyatsiya bu – geterogen sistemalarni ajratishning eng samarali usulidir. 
Bu jarayonning fizik-kimyoviy mohiyatini soddaroq qilib quyidagicha bayon etishi 
mumkin. Elektrolit juda suyultirilgan eritmalardan musbat zaryadlangan zarrachalar 
hosil qilib gidrolizlanadi. Qaysikim bu zarrachalar manfiy zaryadli kalloid 
zarrachalarnnig yuzasiga adsorblanib uni neytrallaydi. Natijada zaryadsizlangan 
kalloid zarrachalar bir birisiga yopishib, yiriklashadi va cho`kadi. Koagulyant ioni 
zaryadi (Al
3+
.Fe
3+
) qanchalik katta bo`lsa koagulyatsiyalash uchun shunchalik ham 
Elektrolit sarflaydi. Bir vaqtning o`zida Al
2 
(SO
4
)
3 
muvaqqat qatiqligini ham ancha 
kamaytiradi. 
Aralashtirgichda quyidagi reaksiyalar boradi. 
Al
2 
(SO
4
)
3
+6H
2
O=2Al(OH)
3
+3H
2
SO
4 
Al
2
(SO
4
)
3
+3Ca(HCO
3
)=2Al(OH)
3
+3CaSO
4
+6CO
2 
koagulyatsiya jarayonida hosil bo`lgan keng yuzali iviqsimon cho`kma sekinlik 
bilan cho`ka boshlaydi va yengil muallaq zarrachalarni o`ziga yopishtirib oladi 
hamda organik bo`yoq moddalarini ham adsarbsiyalab cho`kadi, natijada suv tni 
tiniq bo`lib qoladi. 
Koagulyant sarfi suvning ifloslanganlik darajasi bilan belgilanadi: bahor paytlarida 
Al
2 
(SO
4
)
3 
dan 120 g/m
3
, yoz davrida 70 g/m
3
, 
qishda esa 20 g/m
3
, 
sarflanadi. 
Koagulyatsiya jarayonini tezlashtirish uchun ko`pincha iviqsimon cho`kinmalarning 
hosil bo`lishi va uni cho`kishini tezlatuvchi qo`shimcha reagentlar-flokulyantlar 
ishlatiladi. Flokulyant sifatida: aktivlangan silikat kislotasi, karboksimotil-
tsellyuloza, olein kislotasining natriyli tuzi, sinetik polimer materiallar 
poliakrilamid, polietilenimin va boshqalardan foydalaniladi. Ayniqsa, loyqa 
suvlarda flokulyantni qo`llash katta samara beradi. Agar suvdagi loyqa miqdoriga 
nisbatan I poliakrilamid qo`shilganda koagulyat qo`shish miqdori 2-3 marta 
kamayadi, iviqsimon cho`kmaning cho`kish tezligi 10-20 martagacha tezlashadi. 
Suv aralashtirgichdan tindirgichga 6 o`tadi, u yerda koanultsiya flokuyatsiya tugaydi 
va suvdagi aralashgan zarrachalar cho`kadi. Tindirgichlar katta 
SIG
`
IMLI 
betondan 
qilingan havuz bo`lib, suvni tindirgichda uzoqroq muddat bo`lishini ta’minlash 
uchun unda to`siqlar o`rnatilgan.ammo, suvning to`liq tiniqlashuviga ochiq tipdagi 
qum filtr 7 orqali filtrlangan erishiladi. Suv qalinligi 2 m.gacha bo`ladi/bosim 0,1 
m/s. Tezlikda filtrlanadi. Fil’trlovchi material sifatida bir qavat graviy va uning 
ustida bir qavat zarrachalarining kattaligi o,5- 1 mm.bo`lgan I m, kalinliqdagi 
qumdan/kvard kumi foydalaniladi. Suvning loyqalari qum yuzasida o`tirib qolib 
filtrlovchi yupqa parda hosil qiladi. Vaqt o`tishi bilan bu parda kalinlashadi natijada 
suvning tozalanish darajasi ortadi, ammo filtrlanish tezligi kamayadi. So`ngra u filtr 
tozalash uchun to`xtatiladi va filtrlash boshqasida davom ettiriladi. Odatda, 
filtrlardan bir nechta bo`ladi. 

---

Koagulyatsiya, cho`ktirish, fil’trlashlar nafaqat suvni begona aralashmalardan 
tozalaydi, tinik qiladi balki 70-80 % gacha mikroblardan ham tozalaydi. Ko`pchilik 
hollarda tozalangan suvda mikroblar miqdori normadan ko`p bo`ladi, shuning uchun 
filtrdan chiqqan suv zararsizlantirish uchun 8 – apparatga yuboriladi.