Kirish. Asosiy qism I xalq maqollarining janr xususiyatlari I xalq iboralarining janr xususiyatlari

I.3.Xalq matallarining janr xususiyatlari
Matal – u yoki bu hayotiy voqelikka emotsionallik ekspressiv tus beruvchi, xalq orasida tarqalgan ifodalar, XOI janrlaridan biri. Matal xalq maqoli bilan ba’zi o’xshashliklarga ega bo’lsa-da, lekin o’ziga xos jihatlari bilan undan farqlanib turadi
Matallarning paydo bo’lishi nutqda turg’un obrazli iboralarning yuzaga kelishi bilan bog’liqdir. Matallar so’zning ko’p ma’noliligiga tayanganligi uchun nutqiy frazeologik iboralarga qarama-qarshi holda ifodadagi o’xshatish va qiyoslashlarni kuchaytiradi. Shuning uchun ham ularda qiyoslanuvchi elementlarning tafovuti yaxshi saqlanadi. Matallar hamma vaqt tarkibi qanday bo’lishidan qat’iy nazar, grammatik jihatdan gapning bir bo’lagi bo’lib keladi. “Qil uchida turibman”, “Semizlikni qo’y ko’taradi”, “Tuyaga yantoq kerak bo’lsa, bo’ynini cho’zar”, “Bekorga mushuk oftobga chiqmaydi”.(Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o’zbekcha lug’ati)
Matal – ko’chma ma’noda ishlatiluvchi xalq majoziy iboralarining bir turi. Matal o’z ma’nosidan boshqa ma’noga ko’chirilgan so’z birikmalaridan iborat bo’ladi, unda o’xshatish, kinoya, qochirma so’z va boshqa til vositalari qo’llaniladi. Matalda majoziy iboraning o’z asl ma’nosi bilan ko’chirilgan ma’nosi o’rtasida yaqin munosabat, mantiqiy bog’lanish bo’lishi shart. Masalan: o’rinsiz aytilgan gap ma’nosi “tomdan tarasha tushganday”, har bir ishni ustasi qilsa – yaxshi mazmuni “chumchuq so’ysa ham qassob so’ysin”, har bir ishni o’z vaqtida bajarish afzalligi “temirni qizig’ida bos” iboralari orqali bayon etilgan. Ana shunday iboralar matallardir. (adabiyotshunoslik terminlari lug’ati)
Matal, odatda, notiq nutqi tarkibiy qismini tashkil etadi, ammo mustaqil qo’llanganda tugal fikr anglatmaydi. Masalan, xalqimizda “Yaxshi gap bilan ilon inidan, yomon gap bilan qilich qinidan chiqar” degan maqol bor. Agar maqolning yarim matnini “Falonchi ilon inidan chiqadigan qilib gapirdi” tarzida qo’llasak, biz matal aytgan bo’lamiz. Chunki “ilon inidan chiqadigan” so’z birikmasi alohida aytilsa, mustaqil ma’no anglatmaydi. Ma’lum bo’ladiki, matal shaxs nutqini go’zallashtirish uchun xizmat qiladi xolos.(O. Madayev)
“Matal” terminining topishmoq ma’nolari haqida Z.Husainova fikr yuritib, etimologiyasi to’g’risida yozadi: “Matal bilan masal o’rtasida lingvistik birlik bormi, ya’ni bu ikkala so’zdagi t bilan s tovushlari o’rtasida fonetik hodisa ro’y berib, s t ga ko’chganmi- yo’qmi, bu haqda biz qat’iy fikr ayta olmaymiz” (Zubayda Husainova, topishmoq terminlari, “O’zbek tili va adabiyoti masalalari” , 1960, N 3 , 32-bet)
Matal so’zini masaldagi s (ﺜ) ning t (ت)ga o’tishi natijasida kelib chiqqan deb aytish mumkin. Arab tilidan boshqa tillarga o’tgan ba’zi so’zlarda tovush almashinishning yuqoridagi hodisasini ko’rish mumkin. Jumladan, hozirgi zamon o’zbek tilidagi xizmat so’zi arabcha xidmat
( ) so’zidagi d ning z ga o’tishidan; mahsum so’zi arabcha mahdum ( ) so’zidagi d ning s ga o’tishidan hosil bo’lgan.
Shunday qilib, matal masaldan o’zgarib, mustaqil so’z holiga kelib bir necha tillarga kirib ketgan. Matal afg’on tilida maqol uchun yetakchi termin hisoblanadi. Matal ko’pchilik turkiy tillarda uchratilmaydi. Matal o’zbek mumtoz adabiyotida uchramaydi. Keyingi davr yozuvchilarining asarlarida kam ko’rinadi. Jumladan, Mirzakalon Ismoiliyning “Farg’ona tong otguncha” romanida uch marta termin sifatida keltirilgan.
Matal termini, yuqorida aytib o’tilganidek amaliyotda maqolning boshqa terminlari bilan aralash ishlatilaveradi.
Matal termini o’zbek tilining Surxondaryo, Samarqand va Farg’ona viloyatidagi ba’zi shevalarida ertak ma’nosini ham beradi (M. Afzalov, ertak janri, “O’zbek tili va adabiyoti masalalari”, 1961, 6-bet)
Ko’pgina olimlar maqoldan matalning farqini ko’rsatishga, ularning chegaralarini belgilashga uringanlar. Shulardan biri XIX asrning ulkan tadqiqotchisi V, Daldir. U o’zining mashhur “Пословицы русского народа” to’plamining kirish qismida shunday yozgan edi: “Matal, xalqning ta’rificha, g’uncha, maqol esa, meva; bu ta’rif juda ham to’g’ri”. Uning fikricha, maqol to’liq, tugal mazmun, hukm anglatuvchi gap bo’lsa, matal ko’chma ma’no ifodalovchi ibora; u maqolning yarmidir. M. A Ribnikova ham matalga nutq parchasi, ibora, hukm elementi sifatida qaraydi. Bizningcha , maqol va matallar o’zaro farqlanuvchi jihatlarga asoslangan ikki mustaqil, lekin bir-biriga o’tib turuvchi janrlar hisoblanadi.
“Matal” so’zi turkiy xalqlar orasida turlicha ma’nolarda qo’llaniladi. U topishmoq, hikmatli so’z, ertak, umuman, hikoya qilish, naql qilish, hikmat aytish ma’nolarida ishlatiladi. U termin sifatida o’zbek folklorshunosligida paremalarning bir turini ifodalaydi. Shuning uchun ham u turli lug’atlarda turlicha izohlangan. Jumladan, “O’zbek tilining izohli lug’ati”da bu atamaning ikki ma’no anglatishi va u arab tiliga mansub so’z ekanligi ko’rsatiladi. Lug’atlarda izohlanishicha, matal “tugal ma’no ifodalaydigan obrazli ibora, hikmatli so’z”dan iborat. Bu izoh xalq matallarining ham poetik, ham semantik, ham struktural tabiatini nisbatan aniq ifodalab beradi. Ammo lug’atda ko’rsatilganidek, “matal” so’zi aynan shu shaklda arab tiliga oid lug’atlarda uchramaydi.
Matalning janr xususiyatlari quyidagilar:
1.Matal aniq, tugal fikr anglatmaydi. Ular obrazli birikma yoki ibratli gapdir.
2. Matal asosida chiroyli, obrazli, ammo tugal bo’lmagan ifoda yotadi. Binobarin, matal ixcham, bir tarkibli kompozitsiyaga ega bo’ladi.
3. Matallar lokal qo’llanish chegarasiga ega bo’lib, ular hech qachon millatlararo iste’mol doirasida uchramaydi
4. Matal nutqda ko’rsatish vositasi sifatida qo’llaniladi.


Xulosa
Xulosa qilib aytganda, xalq maqol, matal va iboralarining o’rni xalqimiz ma’naviy olami, kamoloti va farzandlar tarbiyasida beqiyos o’ringa egadir. Yuqorida sanab o’tilgan paremik janrlar og’zaki ijodning qadimiy va ommaviy janrlaridan bo’lib, xalqimizning dunyoqarashini aks ettirgan. Ular jamiyatda ro’y berayotgan voqelikni o’zida aks ettiradi. Maqol, matal va iboralar so’z tartibi rang-barang mavzularni aks ettirishi bilan xarakterlidir. Xalq maqollari va iboralari inson hayotining har bir jabhasini qamrab oladi. Ularda qayg’uli kunlar ham, shodlikka to’la lahzalar ham aks etadi. Biz bitiruv malakaviy ishimizning so’ngida maqol, matal hamda iboralarni qiyosiy o’rganib quyidagi xulosalarni aytib o’tishimiz mumkin.
1.Xalq maqollarida doimo tugal mazmun ifodalanadi. Kafil bo’lma, kafansiz ketasan – kafil bo’lmoq - birovni mudofaa qilmoq, o’z himoyasiga olmoq. Masalan, bir odam bir odamdan qarz so’rasa, boshqa bir odam oraga tushib, qarz beruvchiga: “Hech ikkilanmay beravering, falon paytda qaytaradi, bunga mana men kafil” deydi. Qarz beriladi. Bordi-yu shundan keyin biror kor-hol ro’y berib qolsa (qarz olgan odam to’lab ulgurmasdan o’lib qolsa) taomilga ko’ra kafil bo’lgan odam o’sha qarzni o’z yonidan to’lashga majbur bo’ladi. Yuqoridagi maqolda “zinhor kafil bo’la ko’rma!” deb uqtirilishining boisi ana shunda. “kafansiz ketasan” deyish bilan – Kafil bo’lsang bor-yo’g’ingdan ajrab, hatta kafan sotib olishga qurbing yetmay qoladi – qabilidagi qat’iy hukm ifodalanyapti.
2. Maqollar yolg’iz holda yaxlit bir gapga teng keladi. Ular tarkibidagi har bir so’z vsintaktik jihatdan alohida-alohida shakllangan bo’ladi.
3. Ko’pchilik maqollar qo’shma gap holida bo’ladi. Bunday holatda bo’lishiga sabab, ularning birinchi qismida aytilmoqchi bo’lgan mazmun haqida sabab ko’rsatilib, ikkkinchi qismda ma’qullanadi.
4. Xalq maqollarida fikr yuritilayotgan mazmun o’z asl ma’nosida yoki ko’chgan ma’noda qo’llanilib, undan to’g’ri xulosa chiqariladi.