Kirish I bob

1.3. Disfunksional oila tuzilmalarining ayrim turlari.
Oilani tashkil etishga e’tibor qaratgan holda, tizimli oilaviy terapevt oila a’zolarining individual muammolari bo‘lgan funktsional bo‘lmagan oilaviy tuzilmalarni tashxislashi kerak. Ushbu bo‘limda biz tizimli muammolarning umumlashtirilgan tasnifini tasvirlaymiz. Muayyan tuzilmalarning muammoli sifatida tavsiflanishi oilaning strukturaviy nazariyasini terapiyaga qo‘llash natijasidir.
1) Olson modelida oila tuzilmalarining disfunktsional turlari orqali tavsiflangan yaqinlik va moslashuvchanlik (ierarxiya) bo‘yicha butun oila tizimining nomutanosibligi.
2) Autsayderlarni o‘z ichiga olgan tuzilmalar, ya’ni past sotsiometrik tanlovga ega odamlar. Misol uchun, bolalardan biri ota-onalar tomonidan sevilmagan deb hisoblanadi yoki oilaning qolgan a’zolari urushda bo‘lgan oilada buvisi yashaydi. Bunday tuzilmalar ko‘pincha “do‘stlar va dushmanlar” tamoyiliga ko‘ra polarizatsiya qilinadi. Oila a’zolaridan biriga “yomon”, boshqalarga esa “yaxshi” sifatlarni yuklash orqali oila bir guruh sifatida o‘z butunligini saqlab qolishi mumkin.
3) Avlodlararo koalitsiya. O‘rganishga qodir barcha tirik mavjudotlar ierarxiyani tartibga solish va qurishga majbur. Turli funktsiyalar tufayli guruhlar bir nechta ierarxiyaga ega bo‘lishi mumkin. (Manevr tizimlari bo‘yicha 2.1.5-bo‘limga qarang.) Lekin ierarxiyaning mavjudligi muqarrar, chunki u tashkilotning tabiatiga xosdir. Bundan tashqari, ierarxik tartib tashkilotning barcha a’zolari tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi. Eng oddiy ierarxiya modeli avlodlar tomonidan chizilgan chiziqlarga asoslanadi. Odatda oilalar uch yoki to‘rtdan ortiq avlodni o‘z ichiga olmaydi. An’anaviy oilalar, masalan, Osiyoda, qoida tariqasida, uchta alohida maqomga ega. G‘arb dunyosida, tez ijtimoiy o‘zgarishlar davrida, bobo va buvilarning maqomi pasaygan, ular odatda maslahatchi ovozga ega. “Agar ijtimoiy tashkilotning asosiy qoidasi mavjud bo‘lsa, unda shunday deyiladi: Koalitsiyalar ierarxiya darajalari bo‘ylab tuzilganida, ayniqsa, bu koalitsiyalar maxfiy bo‘lsa, tashkilot muammoga duch keladi” [Haley, 1976]. Rahbar o‘z qo‘l ostidagilar orasidan sevimlilarni tanlaganida, xodim o‘zining bevosita rahbariga qarshi yuqori rahbar bilan birlashganda va bunday holatlar qoidaga aylanganda tashkiliy muammo yuzaga keladi va uning ishtirokchilari stressni boshdan kechiradilar.
a) Ota-onalardan biri boshqa, uzoq ota-onaga qarshi bola bilan barqaror koalitsiya tuzadi. Bunday holda, bola ikkinchisining talablarini bajarmaslik imkoniyatiga ega, chunki boshqa ota-ona uni doimo qo‘llab-quvvatlaydi. Odatiy holatda, onasi bola bilan koalitsiya tuzadi va otasi uzoqda.
b) buvisi (bobosi) ota-onaga qarshi bola bilan koalitsiya tuzadi. Ajrashgan oilalarda, ona va bola onasining uyida yashasa, keng tarqalgan variant - onaning ota-ona choralariga qarshi buvisi va bolaning koalitsiyasi.
v) Ota-ona suyukli farzandi bilan birlashib, unga boshqa bolalardan ko‘ra ko‘proq ruxsat berib, ularning hasadini keltirib chiqaradi.
d) Er-xotinlardan biri ota-onasi bilan boshqa turmush o‘rtog‘iga qarshi birlashadi va hokazo.
Koalitsiyalar o‘zini zaif his qiladigan va o‘zlariga kuchliroq bo‘lib ko‘rinadiganlar bilan kurashishga qodir bo‘lmaganlarga yordam beradi. Ular oila a’zolariga o‘zini past baho bilan yengish, tashvishlarni kamaytirish va uchinchi tomonni nazorat qilish imkonini beradi.
4) Yashirin koalitsiya. Bunday holda, ishtirokchilar o‘rtasida koalitsiya mavjudligi oila a’zolari sifatida tan olinmasligi mumkin. Odatda bu ikki oila a’zosini aniqlash orqali umumiy sir asosida paydo bo‘ladi va ko‘pincha simptomatik xatti-harakatlarning kuchayishi sifatida namoyon bo‘ladi. Masalan, bola maktabga borishdan bosh tortadi. Ikkala ota-ona ham uning o‘qishi kerakligiga rozi bo‘lishadi. Ular birgalikda ushbu muammoni muhokama qiladilar va birgalikdagi harakatlarni rejalashtirishadi. Otasi ertalab bolani maktabga olib boradi, lekin yarim soatdan keyin uyga yuguradi. Bolaga yashirincha hamdard bo‘lib, uni juda qo‘rqoq deb hisoblagan ona, xuddi bolaligida bo‘lgani kabi, unga uyda qolishga ruxsat beradi, bosh og‘rig‘idan shikoyatlarini jiddiy qabul qiladi, uni yotqizadi va unga mazali taom beradi. Kechqurun otasi kelganida, u bolaga dosh berolmasligini aytadi va bolani maktabga ko‘ndirishni so‘raydi. Bu yerda koalitsiya yashirin, chunki ona tashqaridan ota bilan birdam va hatto uning talablarini qo‘llab-quvvatlashi mumkin. Va agar ota o‘zini yo‘qotmasa va bolani kaltaklamasa, unda koalitsiya o‘zini namoyon qilmasdan qolishi mumkin. Haley (1967) maxfiy koalitsiya bilan uchburchakni “buzilgan triada” sifatida tavsiflaydi. Birinchi qarashda aksincha ko‘rinadigan narsa: g‘ayrioddiy kuchli bog‘lanish va bir-biri bilan o‘zaro ta’sirning g‘ayrioddiy past darajasi. Kuchli bog‘lanish og‘zaki bo‘lmagan muloqotda sezilarli bo‘ladi. Simbiotik sohadagi oila a’zolari bir-biridan uzoqda o‘tirishlari mumkin, bir-biriga murojaat qilmasliklari mumkin, lekin kiyimning turi va rangi, soch turmagi, xulq-atvori va yuz ifodasi bilan bir-biriga juda o‘xshash bo‘lishi mumkin. Sheflen uni xor yoki raqs guruhi bilan taqqoslaydi, bu erda guruh a’zolari ko‘zga tashlanadigan va sinxron harakat qiladigan ba’zi umumiy xususiyatlarni o‘rtoqlashadi. Oilaviy terapiya mashg‘uloti paytida bitta lager qo‘llarini pastga tushirgan holda rangsiz, harakatsiz o‘tiradi. Boshqa oila a’zolari butunlay boshqacha yo‘l tutishlari mumkin. Agar simbiotik maydon ichidagi kimdir o‘zgarsa, maydonning boshqa a’zolari ham o‘zgaradi. Bunday patologik vaziyatda avtonomiya, shaxsiy farqlash yoki “ego-massa” yo‘qligi haqida gapirish mumkin.
5) Teskari ierarxiya. Ushbu kontseptsiya, ba’zi sabablarga ko‘ra, bolaning oiladagi mavqei bir yoki ikkala ota-onaning mavqeidan yuqori bo‘lgan vaziyatni tavsiflaydi. Misol uchun, ota va qiz o‘zlarini turmush o‘rtoqlar kabi tutishlari va ona va boshqa bolalarga oiladagi eng kichigidek munosabatda bo‘lishlari mumkin. Yana bir holat: ota-onalardan biri kasal bo‘lib, mehnat qobiliyatini yo‘qotsa, bola kasal va boshqa bolalarga nisbatan ota-ona rolini o‘ynaydi, o‘z his-tuyg‘ularini va istaklarini chetga surib qo‘yadi. Bolaning adabiyotdagi bu pozitsiyasi “ota-onalik” deb nomlanadi. Ba’zida, simptomatik xatti-harakatlar tufayli, bola oilada noto‘g‘ri ta’sirga ega bo‘lishi va nikoh munosabatlarini tartibga solishi mumkin. Masalan, ota-onasi janjallashganda qizida tics bor. Qiz uchun xotirjam muhit yaratishga intilib,
6) Bolalar o‘rtasida maqomda farq yo‘q. Bolalar quyi tizimidagi ierarxiyaning nomutanosibligi uning haddan tashqari ierarxiyasi sifatida ko‘rinishi mumkin, agar bolalardan biri alohida maqomga ega bo‘lsa, masalan, boshqa bolalar uchun haddan tashqari mas'uliyatli bo‘lib, ota-onaning unga chidab bo‘lmaydigan funktsiyalarini oladi yoki yo‘qligi sababli u ierarxik tuzilishga ega. Oxirgi variantni g‘ildirak sifatida ko‘rsatish mumkin, bu erda spikerlar bolalar, o‘qi esa bolalar bilan sodir bo‘ladigan har bir kichik narsa uchun mas’ul bo‘lgan ona bo‘lib, o‘z vakolatlarining bir qismini ularga o‘tkazmaydi. Bunday ona o‘zlarining doimiy talablaridan to‘lib-toshgan ko‘rinadi. Ushbu tuzilmani terapevt ona bilan gaplashayotganda bolalarga qandaydir topshiriqlar berishini ko‘rish oson. Bolalar doimo suhbatlarini to‘xtatadilar, onalaridan nimadir so‘raydilar, nima qilganlarini ko‘rsatadilar, undan nizolarni hal qilishni so‘rash va biror narsa qilishdan oldin u bilan tekshirishga harakat qilish. Ushbu tuzilma ma’mur o‘z vakolatlarini topshira olmaydigan va shuning uchun mas’ul bo‘lib qoladigan tashkilotga xosdir.
O‘zaro ta’sir ketma-ketligini kuzatish. Oila tiqilib qolgan dumaloq halqalarni o‘rganishga qaratilgan tizimli terapevt oilaviy so‘rovni ma’lum bir tarzda tuzadi. S. Minuxin (1974) terapevtik suhbatlar uchun maxsus texnikani taklif qiladi, u buni Tracking texnikasi deb ataydi.
Kuzatuv texnikasi tizimli kontekstda o‘zini tutish, fikrlash yoki his qilishning o‘ziga xos naqshini aniqlash uchun ishlatiladi. Terapevt ketma-ketlikning boshidan oxirigacha nima sodir bo‘lishini aniq o‘rganishni xohlaydi.
Minuxin (1974) ta’kidlaydi: Terapevt oilaviy muloqot va xatti-harakatlarning mazmunini kuzatib boradi va ularni davom ettirishga undaydi. Bu magnitafondagi truba ortidagi ignaga o‘xshaydi. Eng oddiy shaklda, keyingi ishlar aniqlovchi savollar berish, sharhlarni tasdiqlash yoki tafsilotlarni so‘rashdir. Terapevt aytilgan narsaga qarshi chiqmaydi. U o‘z pozitsiyasini manfaatdor deb belgilaydi. Keyingi operatsiya o‘z fikrini yuklamaydigan terapevtga xosdir. O‘rtacha “um”;suhbatni davom ettirishga undaydigan bayonotlar; suhbatdoshning aytganlarini takrorlash; qiziqish ko‘rsatish va kontent so‘rash - bu psixodinamik va yo‘naltirilmagan terapevtlarning aloqa yo‘nalishi va oqimini boshqarishning barcha usullari.