KirkçEŞme tesisleri

KUŞADALI TEKKESİ

134

135

KUŞATMALAR

Darphane'nin iç avlusunda bir kuş evi. istanbul, S. l (1992)

niteleri detayları ile işlenmiş örnekler, düz çatı, kırma çatı, tonoz, kubbe vb değişik örtü sistemleri ile taçlandırılmışım Genellikle önünde kuşların konabilmesi için bir platform bulunan, saçak altlarına yapının güneş alan ünitelerine oturtulmuş örnekler arasında karışık teknikle yapılmış, yer yer ajur işçiliğiyle bezenmiş parçalar da bulunmaktadır. Çok katlı tasarlanmış yapılar a-rasında saraylar ve ikişer minareli cami formları, üst düzeyde taş işçiliğinin yanısı-ra estetikte ulaşılan düzeyi belirler.

istanbul'un semtlerine dağılmış bellibaş-lı kuş evleri kısaca şöyle sıralanabilir. Kuş evlerinin en erken tarihli örnekleri İstanbul Büyükçekmece Köprüsü(-») üzerindedir.

Benzer düzenlenmiş yuvalar 17. yy'da Yeni Cami duvarlarında görülmektedir. Bu camide aynı zamanda kıble duvarının bulunduğu yöndeki ayağın biri üzerinde ve deniz cephesinde küfeki taşından yapılmış tek katlı, önünde bir platform bulunan, iki gözlü kuş evleri vardır. Kuş evleri ile dikkati çeken bir başka cami 1708-1710 tarihli Üsküdar Yeni Valide Camii'dir. Üç cephesinde de ya küfeki taşına oyulmuş ya da küfeki taşından yapılmış kuş evleri bulunan bu yapıda, günümüze çok iyi durumda ulaşmış bir ev ve ikişer minareli, kubbeli, cami biçiminde tasarlamış iki kuş evi yer almaktadır. Plastik özellikleri bulunan cami formundaki kuş evleri aynı zamanda ajur işçiliğiyle çalışılmış pen-cereleriyle dikkati çekmektedir. Aynı caminin deniz yönündeki portali üzerinde tuğla ile oluşturulmuş bir kuş evi farklı teknikle yapılmış bir örnek oluşturmaktadır.

Kuşkusuz istanbul'un en zengin kuş evleri koleksiyonuna sahip olan eseri 1760 tarihli Üsküdar'daki, Ayazma Camü'dir(->). Burada tek katlı ev, köşk, çok katlı köşk, saray gibi çeşitlemeler dikkati çekmektedir. Caminin üç cephesi değişik sayıda kub-

be ya da tonozla örtülü iki katlı serçesa-raylarla göz kamaştırmaktadır. Küfeki taşından oyulmuş yapıların bazı pencerelerinde ajur işçiliği gözlenmektedir. Demir kelepçelerle beden duvarlarına monte e-dilmiş kuş evleri yüksek kabartma niteliğindedir. Karşılıklı iki portal çok sayıda tek katlı ev, iki kadı köşklerle donatılmış sanki bir kuş cenneti, bir açık hava müzesi niteliğindedir. Portali kuş evleri ile süslü bir başka yapı Eyüb Sultan Camii'nin 1800'de inşa edilmiş kapısıdır. Burada küfeki taşından oyulmuş iki katlı köşk biçimindeki kuş evi bir konsol üzerine oturtulmuştur. Kuş evleri ile ilgi çeken bir başka cami Üskadar'daki 1801 tarihli Selimiye Camii'dir. Caminin iki ayağının üzerinde küfeki taşından yapılmış iki katlı köşkler olarak birbirinden ayrı tasarlanmış kuş evleri vardır. Pencereleri ajur işçiliği ile bezenmiş bu evler plastik özellikler arz eden bir örtü sistemi ile taçlandırılmıştır.

Mimari türleri arasında Laleli'deki III. Mustafa ile III. Selim'in türbesi mezar anıtı olarak özgün bir örnektir. Yapı küfeki taşından oyulmuş birbirinden ayrı tasarlanmış iki kuş evi ile bezenmiştir, îki katlı inşa edilmiş kuş evleri yüksek kabartma niteliğindedir. Birinin birinci katında malakâ-ri tekniği ile çalışılmış gözler fark edilmektedir. Pahlanmış köşelere oturtulmuş bu yapılar örtü sistemleriyle ilgi çekmektedir, istanbul'da bazı medreselerde de kuş evlerine rastlanmaktadır. 1745 tarihli Beyazıt'taki Seyyid Hasan Paşa Medresesi diğerlerinden farklı malakâri tekniğiyle almaşık duvar üzerine tasarlanmış kuş eviyle dikkati çekmektedir. Burada iki minareli, çok katlı inşa edilmiş cami formundaki kuş e-vinin pencerelerinde ajur işçiliği gözlenmektedir. Bir başka medrese Bereketzade Medresesi'dir. Burada küfeki taşından yapılmış iki katlı tonozla örtülü bir köşk bulunmaktadır.

Sivil yapılar arasında portali karşılıklı i-ki kuş evi ile bezenmiş 1732 tarihli Taksim Maksemi su yapılarında da kuş evlerinin varlığını ortaya koymaktadır. Küfeki taşından yapılmış tek katlı köşk biçimindeki bu evler hem üç üniteli konut mimarisi hem de örtü sistemleri ve örtüye geçiş elemanlarıyla belge niteliğindedir.

Eğitime yönelik yapılara gelince I. Mah-mud döneminde (1730-1754) inşa edilmiş Fatih Camii Kütüphanesi taşıntılı tasarlanmamış, almaşık duvar üzerine açılmış altı yuva ile değişik bir uygulama örneğine sahiptir. Buradaki kuş evi iki katlıdır. Bir başka eser Eyüp'te 1800 tarihli Şah Sultan Mektebi'dir. Mektebin önündeki Şah Sultan Sebili üzerinde yer alan kuş evi, küfeki taşından oyulmuş iki katlı bir köşk olarak tasarlanmıştır. Bir konsol üzerine oturtulmuş yapı örtü sistemiyle ilgi çekmektedir. Bir başka kütüphane Laleli'deki Ragıb Paşa Kütüphanesi'dir. Burada bazı üniteleri yıkılmış bir kuş evi özellikle tuğla işçiliğiyle ve duvar içine oyulmuş mimari bölümleriyle bu yapıların iç mekânı konusunda bilgi vermektedir. Her üç örnek değişik yaştaki gruplara kuş sevgisini aşılaması açısından önemlidir.

Kuş evlerinin sevilerek uygulandığı bir tür de hanlardır. Laleli'deki Taş Han bu konuda güzel bir örnek oluşturmaktadır. Yapı almaşık duvar yüzeyince, küfeki taşından bir hatıla monte edilmiş ve üç üniteli, tek ve çok kadı kuş evleri, kuş köşkle-riyle bezenmiştir. Mısır Çarşısı ise küfeki taşına monte edilmiş tek gözlü küfeki taşından yapılmış kuş evleriyle ticaret amaçlı yapılarda da bu tür uygulamaların varlığını ortaya koymaktadır. Almaşık duvar yüzeyine oturtulmuş kuş evleri, deniz cephesinde, saçak altında yer almaktadır. Esnafın her sabah dükkân açmadan yem serptiği kuşların barındığı bu evler İstanbul kültürünün ilginç uzantılarıdır.

20. yy'da yeni teknolojik olanaklarla yapılmış modern yapılarda, örneğin Bağdat Caddesi'ndeki 228 no'lu bir ev ve 423 no' lu bir dükkân üzerinde yer alan kuş evleri hâlâ kuş sevgisinin ve bazı geleneklerin süregeldiğini göstermektedir. Bibi. L. Ş. Merey, "Kuşevleri-Serçesaraylan", V. Uluslararası Türk Sanatı Kongresi, Budapeşte, 1978, s. 606; M. Aksel, "Kuşevleri ve Kuşlar", Sanat ve Folklor, ist., 1971, s. 187-197; ay, "istanbul Mimarisinde Kuş Evleri", istanbul Enstitüsü Mecmuası, S. 5 (1959), s. 33-55; Y. Ön-ge, "Mimar Gözü ile Kuşevleri", Kültür ve Sanat, S. 5 (1977), s. 86-91; H. A. Göksoy, "Osmanlılarda Kuş Sevgisi, Kuş Evleri", ilgi, S. 24 (1976), s. 13-15; C. Bektaş, "Kuşevleri", istanbul, S. l (1992), s. 133-143; H. Ö. Barışta, "Kuşevleri", Thema Larousse, c. VI, ist., 1994, s. 292-293

H. ORCUN BARIŞTA