KirkçEŞme tesisleri

Cami-Tevhidhane ve Kütüphane: Birbiri ile bağlantılı bu iki bölümden cami-tevhidhane, ayin mekânı ile maksureleri barındıran 14x10,5 m çaplarında bir elips ile bunun güneyine eklenmiş, mihrabın yer aldığı 6x3,5 m'lik bir çıkıntı, kuzey yönünde bulunan kapalı son cemaat yeri niteliğinde 5,5x3 m'lik diğer bir çıkıntı ile muhtelif yerlerde yapı kitlesinden taşan beş adet halvethane ve minareden oluşur. Son cemaat yeri 20 cm kalınlığında, ahşap karkaslı, içeriden bağdadi sıvalı, dışarıdan ahşap kaplamalı duvarlara sahiptir. Yangını izleyen onarımda bu duvarlar kâgir-leştirilmiştir. Cami-tevhidhanenin ve hal-vethanelerin almaşık duvarları alternatif

olarak bir sıra kaba yontulu küfeki taşı ve ikili tuğla sıraları ile örülmüş, içeriden ve dışarıdan sıvanmıştır. Ahşap çatı halen Marsilya tipi kiremitlerle kaplıdır.

Kapalı son cemaat yerinin girişi iki ahşap sütuna oturan bir sundurma ile göl-gelendirilmiştir. Üst katı hünkâr mahfiline ait olan bu mekân altı adet dikdörtgen pencere ile aydınlanır. Harime açılan kapının sağında ve solunda da birer pencere ile üst kattaki hünkâr mahfili ile kadınlar mahfiline çıkan, simetrik konumda birer merdiven vardır.

Merkezde ayinlere tahsis edilmiş olan 9x6 m çaplarında elips planlı alan yer a-lır. Zemini bir seki ile yükseltilmiş olan 1,5 m derinliğinde maksureler kuzeyde, ha-rim kapısı hizasında kesintiye uğramak kaydıyla, ayin alanını çepeçevre kuşatırlar. Ayin alanı ile maksurelerin sınırını teşkil eden elips üzerinde on adet kare kesitli ahşap sütun sıralanır.

Mihrabı barındıran çıkıntı ile harimin eliptik kitlesinin köşelerine, simetrik konumda birer halvethane yerleştirilmiş, yine bu köşelere birer kürsü ile minber o-turtulmuştur. Ahşap sütunlara tespit edilmiş "S" biçiminde konsollara oturan, daire tabanlı, ufak boyutlu kürsülerin çevresi yine "S" kıvrımlı korkuluklar ile kuşatılmıştır. Bunların mevlit ve miraciye kürsüleri olduğu tahmin edilebilir. Mihrap önü bölümünde, karşılıklı yer alan minberler ise herhalde Türk İslam sanatında başka bir benzeri olmayan örneklerdir.

Cami-tevhidhanenin kısmi üst katında kadınlar mahfili ile hünkâr mahfili bulunur. Hünkâr mahfili harim girişinin üstüne isabet eden ve kavisli bir çıkma ile genişletilmiş olan sütun açıklığı ile son cemaat yerinin üst katını işgal eder. Kadınlara tahsis edilmiş olan mahfil iki yarım ay şeklinde ayin mekânını kuşatır.

Son cemaat yerinde, zemin kattaki maksurelerde ve üst kattaki mahfillerde tavanlar çubukludur. Mihrap önü bölümünde tavana çıtalarla kareli bir taksimat yapılmıştır. İki kat yüksekliğindeki ayin mekânını ise çok basık bir beyzi kubbe örter. Çatı altında gizlenen bu ahşap kubbenin ortasına barok üslupta, oymalı büyükçe bir beyzi göbek oturtulmuş, geriye kalan yüzey çıtalarla "Sultan Mahmud güneşi" tabir edilen biçimde taksim edilmiştir. Bu a-rada maksure ve mahfil tavanlarının da bu ışınsal düzene uygun şekilde dilimlere ayrılmış olduğu göze çarpar.

Cami-tevhidhane ile kütüphane kitleleri arasına sıkıştırılmış olan minare, silindir biçiminde gövdesi ve peteği, kaval silme-li kürsüsü ve şerefe altı, demirden mamul gösterişsiz şerefe korkulukları, soğan kubbe biçiminde, kurşun kaplı ahşap külahı ile oldukça iddiasız bir kuruluştur.

Dikdörtgen (10x6 m) bir alanı kaplayan kütüphanenin zemini, kitapları nemden korumak amacıyla yükseltilmiştir. Duvarlar 60 cm kalmlığındadır. Yan duvarlar cami-tevhidhane duvarları ile aynı almaşık örgüye sahiptir. Girişin bulunduğu kuzeybatı cephesi ise kesme küfeki taşı ile örülmüştür. Bu kanatta da ahşap çatıyı Marsil-

Küçük Efendi Külliyesi'nin vaziyet planı. 1. Su haznesi. 2. hazire, 3. halvethane, 4. cami-tevhidhane. 5. çilehane. 6. kütüphane. 7. avlu,

8. selamlık ve
derviş hücreleri,

9. II, Mahmud

Çeşmesi. Goodwin, Ottoman Archüecture

ya tipi kiremitler örter. Sepet kulpu kemerli girişin önünde, iki yandan basamaklarla çıkılan bir sahanlık, kapının yanlarında dikdörtgen açıklıklı, kesme küfeki söve-li, demir parmaklıklı birer pencere yer alır. Bunlar gibi diğer pencereler de içeriden basık kemerlerle donatılmıştır. 4,75x2,25 m boyutlarında bir giriş bölümünden sonra 5,5x4,73 m boyutlarında esas kütüphaneye geçilir. İkisi arasındaki duvar, ortada kapısı, yanlarda birer penceresi ile, giriş cephesinin aynıdır. Bu bölümün güneybatı köşesi, minareden dolayı pahlı olarak inşa edilmiştir. Gerek giriş holünde gerekse de esas kütüphanede yan duvarlara birer pencere açılmıştır.

Selamhk ve Derviş Hücreleri: Kuzey-güney doğrultusunda uzananı 10 m, do-ğu-batı doğrultusunda uzananı 6 m olan iki kanattan müteşekkil, "L" planlı ve iki katlı bir yapıdır. Zemin kat duvarlarının bir kısmı kagir, bir kısmı ahşap, üst kattakile-rin ise tamamı ahşaptır.

Tekkenin kapatılmasını müteakip büyük ölçüde tadil edilerek zamanımızda özgün planını bütünüyle kaybetmiş olan yapının zemin katında üçü büyük, üçü de küçük olmak üzere toplam altı adet mekân ile bunların arasındaki bağlantıyı sağlayan "L" planlı bir koridor bulunur. Şadırvan avlusuna açılan bir kapı ve bir dizi pencere ile donatılmış olan koridor âdeta bir kapalı revak niteliğindedir. Bunun gerisinde yan yana yer alan üç adet ufak mekânın derviş hücreleri olduğu muhakkaktır. Koridora açılan birer kapı ve penceresi, doğu duvarında da birer ocağı olan bu hücrelerin güneyinde, koridorla olduğu gibi avlu ile de irtibatlı, kare planlı, şeyh odası türünden bir mekân olması muhtemel geniş bir birim, hücrelerin kuzeyinde, Hacı Evhat Sokağı üzerinde, aynı şekilde gerek koridor gerekse de avludan geçilebilen iç içe dikdörtgen planlı iki büyük mekân yer almaktadır. Söz konusu mekânlardan arsanın köşesinde yer alanı sokağa açılan iki pencere ile, diğeri avluya açılan iki pencere ile aydınlanır. Bunların mutfak-taam-hane ikilisi olması muhtemeldir.

Derviş hücreleri ile mutfak olması düşünülen mekân arasındaki koridorda üst kata çıkan merdiven yer alır. Bir kısmı yı-

kılmış, geriye kalan kısmı da çok harap olan üst katta birçok dikdörtgen pencerenin sıralandığı çıkmalı odalar tespit edilebilmektedir.

Şadırvan, Abdest Muslukları ve Kuyular: Mermerden yontulmuş olan şadırvan, kenarları 80 cm'lik minyatür bir tekneden ibarettir. Prizmanın köşeleri çeyrek daireler ile yumuşatılmıştır. Her yüzde birer musluk, üstünde yassı bir kapak vardır. Süsleme olarak herhangi bir şey görülmez. Cami-tevhidhaneye bakan yüzünde, içi boş bırakılmış iki kartuş mevcuttur. Kuzeydeki çevre duvarının şadırvan avlusuna bakan iç yüzünde pencerelerin arasına üç tane abdest musluğu yerleştirilmiştir. Bu kesimin üstü, kare kesitli dört ahşap sütuna oturan, kiremit kaplı bir saçakla örtülmüştür. Mermerden yontulmuş alelade bileziklerle donatılmış olan kuyular günümüzde kullanılmamaktadır. Bileziklerde ne süsleme ne de kitabe yer alır.

Hatice Hanım Çeşmesi ve Çilehane: Aslında Bizans dönemine ait bir alt yapının girişleri olduğu anlaşılan üstü beşik tonozlu bu üç mekâna merdivenli dehlizlerden inilmektedir. Hatice Hanım Çeşmesi olarak kullanılan mekân duvarla kapatılarak çeşmenin haznesi haline getirilmiştir. Mermerden mamul dikdörtgen ay-nataşı dalgalı bir şerit kabartması ile çerçevelenmiş, köşelere rozetler kondurulmuş-tur. Aynataşının üstündeki duvar yüzeyinde küfeki taşından bir levhaya "Feyzüd-din" ibaresi yazılmıştır. Dikdörtgen planlı, beşik tonozlu bir birim olan çilehanede kayda değer bir şey görülmez. Bu çileha-nenin bizzat Küçük Efendi tarafından kullanıldığı rivayet edilmektedir.

Su Haznesi: Bir kenarı yaklaşık 6 m o-lan bir küp biçimindedir. Almaşık örgüsü bir sıra kaba yontulu küfeki taşı ve iki sıra tuğladan meydana gelmiştir. Kuzey duvarının dışında haznenin üstüne çıkan bir merdiven mevcuttur.

Bibi. Aynur, Saliha Sultan, 35 no. 67; Âsitâne, 4; 1301 istatistik Cedveli, 55; Osman Bey, Mecmua-i Cevâmi, I, 78-79, no. 124; Münib, Mecmua-i Tekâyâ, 4; Halil Edhem (Eldem), Nos mosquees de Stamboul, İst., 1934, s. 128-129; Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, I, 250-256; Öz, İstanbul Camileri, I, 94; A. Kuran, "Türk Barok Mimarisinde Batı Anlamında Bir Teşebbüs: Küçük Efendi Manzumesi", Belleten, XXVII/