KirkçEŞme tesisleri

MAHALLELER

242

243

MAHALLELER

caret hayatını kontrol etmiş, yapı işleri ise kadınlardan çok, Divan-ı Hümayun'un örfe dayalı, fakat şeriatın evrensel uygulamalarım da anımsayan kararları ve mimar-başının kontrolleriyle gerçekleşmiştir.

İstanbul'un II. Mehmed (Fatih) dönemi (1451-1481) sonundaki mahalleleri üzerinde E. H. Ayverdi'nin titiz çalışmaları Osmanlı tarihinin erken dönemlerinde Anadolu'da da gördüğümüz mahalle olgusunun devam ettiğini gösterir. Savaşla alınan kentte fetih mülkiyeti kurallarına göre sultan fethe katılanlara tahsisler yapmıştır. 1470'ten sonra arazi "mukataa" olarak ve-

caya ödediği ücretle ayakta durmaya çalışırdı. Yoksul ailelerin çocuklarına mahalle mekteplerine ücretsiz devam etme hakkı tanınmıştı. İstanbul'un bazı semtlerinde erkek ve kız çocuklarının erkek ve kadın hocalardan ders aldığı karma olmayan mektepler de vardı.

Ahmed Rasim(-»), Gecelerim (1898, yb 1987) ve Falaka(l927, yb 1987) adlı eserlerinde İstanbul'un çeşitli semtlerindeki mahalle mekteplerinden söz eder. Ahmed Rasim'in anıları, bu mekteplerin hocası, kalfası, bevvabı, dershanesi, falakası, dayaklan, öğrencilerive oyunlarıyla, 19. yy'ın ikinci yarısında ne durumda olduğunu gözler önüne sermesi bakımından belge değeri taşır.

Mahalle mekteplerinin ıslahı zamanla bir zorunluluk olarak kendim hissettirmiş, Meclis-i Umur-ı Nafia tarafından hazırlanan 1254/1838 tarihli bir ıslahat projesinde mahalle (sıbyan) mektepleri için yeniden düzenleme önerilerinde bulunulmuştu. Projede hocaların her bakımdan denetlenmesi, öğrencilerin sınıflara ayrılması, yoksul çocuklar için yatılı okullar açılması, mahalle aralarındaki küçük okulların daha çok Kuran okumayı öğretmeye ayrılması ve kulak dolgunluğu olmak üzere bazı basit dersler okutulması, devam mecburiyeti konulması, mahalle mekteplerinde bir iki kez hatim indirmiş çocukların "sımf-ı sâni" de denilen büyük sınıflara geçirilmesi öngörülüyordu. Bu öneriler Tanzimat'ın ilanıyla (1839) birlikte büyük ölçüde resmiyet kazanmış ve uygulamaya konulmuştur.

19. yy'ın son çeyreğinden itibaren mahalle mektepleri fonksiyonunu yitirmeye başlamış, yerini zamanla iptidailere(-0 bırakmıştır.

Bibi. Nafi Atuf (Kansu), Türkiye Maarif Tarihi, I, İst., 1931, 27-32; A. Berker, Türkiye'de tik Öğretim, Ankara, 1945, s. 8-12; F. R. Unat, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Ankara, 1964; Aksoy, Sıbyan Mektepleri; Ergin, Maarif Tarihi, I-II (1977), 82-96.

İSTANBUL