KirkçEŞme tesisleri

MEHTERHANE KASRI

372

373

MEKTEB-İ HARBİYE

Mekteb-i Harbiye binası

Salâhattin Giz/Eser Tutef koleksiyonu

mak üzere toplam üç orta avlu etrafında gelişmiştir. Binanın dört yönünden gelen kapılar orta avluya açılmaktadır. Yapının asıl girişi Cumhuriyet Caddesi'ne paralel olan duvarın oıtasındaydı. Bu bölüm 1950' lerin sonlarında yıktırılmış ve 1936'da re-vağın üstüne konulan Atatürk heykeli de yıkımdan bir müddet sonra binanın güney girişine getirilmiştir. Yapı 1936'ya kadar okul olarak kullanılmıştır. Okulun Ankara'ya taşınmasından sonra önce Yedek Subay Hazırlık Okulu, daha sonra I. Ordu karargâhı olmuştur. 1964'te ordu karargâhı Selimiye Kışlası'na taşınınca 3. Kolordu karargâhı, kolordu 1973'te Maslak'a taşınınca boşalan kısma merkez komutanlığı yerleştirilmiştir. Bu arada güney bölümü Harbiye Orduevi inşa edilene kadar orduevi olarak kullanılmıştır. 1978'de merkez komutanlığı da Orhaniye Kışlası'na taşınınca bina tamamen boşaltılmıştır. 1964'te asıl binanın Askeri Müze(->) o-

dan beş tane bulunduğu anlaşılır. Mehterler genellikle 3, 5, 7, 9 katlı kurulurdu. 9 katlı mehter padişahlara özgüydü, imparatorluğun parlak dönemlerinde bu sayı 12'ye çıkarılmıştır.

Sancakları koruyan "alemdar'lar ile musikiyi temsil eden tabi mehterler, "Tabi ü Alem Mehterleri"ni teşkil eden resmi devlet memuru idiler. Mehter teşkilatının başında "emir-i alem" demlen bir memuriyet makamı vardı. Mehterhane ve ondan sorumlu olan mehterbaşı, emir-i aleme bağlıydı. Emir-i alem, Osmanlılarda saray teşkilatında "birun ağalarından sayılırdı. Bu ağalar padişahın atının yanında yürüme ayrıcalığı taşıdıklarından bunlara "üzengi ağası" da denirdi. Emir-i alem, mehter bölüklerine tayin işlerini yapar, elçilerin kabulü törenlerinde hazır bulunur, sancak beyliklerine tayin edilen kimseye sancağı iletir ve mehter takımı gönderirdi. Mehter bölüklere ayrılmıştı, aynı sazı çalanlar, a-lemdaıiar birer bölük teşkil ederlerdi. Her bölüğün başına "ağa" denirdi. Mehterleri yöneten musikişinaslara "mehterbaşı ağa" denirdi. Bu kişi aynı zamanda mehterlerin yetişmesi ile musiki icrasından sorumluydu.

Mehter teşkilatına bağlı iki türlü mehterhane vardı. Bunlar resmi teşkilata dahil olan calici mehterler ile esnaf mehterleriydi. En başta gelen resmi mehter padişah mehteriydi. Bu mehtere "Tabi ü Alem-i Hassa Mehterleri" denirdi. Evliya Çelebi padişah mehterlerinin 12 kat olduğunu yazar. Padişah sefere çıkacağı zaman, Tabi ü AlemMehterleri'ne, esnaf mehterleri de eklenerek, mehterin sayısı iki katına çıkardı.

Tabi ü Alem Mehterleri'nin bölüklerinde Mehterhane'de aynı sazları çalanlar, a-lemdaıiar ve Mehterhane'ye giren şakirtler (mehter öğrencileri) birer bölük teşkil ederlerdi.

II. Bayezid döneminde (1481-1512) bölükler şöyleydi: Nakkarenzenân bölüğü (nakkare çalanlar bölüğü), surnazenân bölüğü (zurnacılar bölüğü), tabbâlin bölüğü (davulcular bölüğü), alemdârân bölüğü (alemdarlar bölüğü), zeçciyân bölüğü (zil çalanlar bölüğü), nefîriyan bölüğü (boru çalanlar bölüğü), şâkirdan bölüğü (mehter talebeleri).

Esnaf mehterleri ise çarşı esnafından kurulu olup maaşlı ve kadrolu değillerdi.

Yüzyıl başından bir kartpostalda mehter takımı. Arifi Paşa, Mecmua-i Tesavir/ Nuri Akbayar koleksiyonu

Mehterbaşıları vasıtası ile Mehterhane'ye bağlıydılar. Esnaf mehterlerinin, resmi yerlerin dışında kalan nevbethanelerde günde üç kez "nevbet" vurmaları "Fatih yasaları" ile belirlenmiştir. Esnaf mehterleri eğlence musikisini de iyi bilirlerdi.

II. Mahmud 1826'da Yeniçeri Ocağı'nı kaldırınca ona bağlı olan Mehterhane'yi de eski düzenin bir parçası sayarak kapattı. Yerine Batı'daki bandoları örnek alan Mu-zıka-i Hümayun(->) kuruldu. 19l4'te Askeri Müze Müdürü Ahmed Muhtar Paşa(->) tarafından Askeri Müze bünyesinde yeniden mehter kurulmuş, müzenin açık bulunduğu günlerde nevbet vurmaya başlamıştır. Askeri Müze mehter takımı, Milli Müdafaa Vekili Zekâi Apaydın tarafından, aslına göre yetersiz görülerek 1935'te tekrar ortadan kaldırılmıştır.

Tarihe karışmaya yüz tuttuğu bir sırada, 1952'de zamanın genelkurmay başkam Nuri Yamut'un ingiltere'de îskoç gayda takımını görmesi tarihi mehterin hatırlanmasına vesile olmuş, böylece mehter takımı üçüncü kez, 6 katlı olarak kurulmuş ve İstanbul'un fethinin 500. yıldönümü olan 29 Mayıs 1953'te düzenlenen kutlama törenine katılması sağlanmıştır. 19ö8'de dönemin Askeri Müze müdürü Albay Sabahattin Doras'ın teklifi ve Genelkurmay Başkan-lığı'nın onayıyla 9 katlı mehter aslına tam uygun kıyafetiyle kurulmuştur. Kültür Ba-kanlığı'na bağlı olarak yeni kurulan istanbul Tarihi Türk Müziği Topluluğu'nun, mehter bölümü de bu kültür mirasını yaşatmak için çalışmalarını sürdürmektedir.

Bibi. Evliya, Seyahatname, I; H. N. Orkun, Eski Türk Yazıtları, ist., 1936; Konyalı, istanbul Sarayları; Uzunçarşılı, Saray; Ç. Uluçay, "Mehterhane ve Sazendelere Dair Birkaç Vesika", Musiki Mecmuası, S. 41 (1951); M. R. Ga-zimihal, Türk Askeri Muzikalan Tarihi, İst., 1955; E. B. Şapolyo, Osmanlı Sultanları Tarihi, İst., 1961; H. Sanal, Mehter Musikisi, İst., 1964; O. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ankara, 1965; E. Üngör, Türk Marşları, Ankara, 1965; K. Signell, "Mozart and the Mehter", The Consort, XXIV, 1907; Pakalın, Tarih Deyimleri, II; S. Doras (yay. haz.), Mehterhane, İst., 1971; P. Tuğlacı, Mehterhane'den Bando'ya, İst., 1986.

HAŞMET ALTINÖLÇEK