KirkçEŞme tesisleri

Mihrişah Valide Sultan Çeşmesi, Yeniköy

Arzu îyianlar

MİHRİŞAH VALİDE SULTAN KÜLLİYESİ

Eyüp semtinde, Bostan İskelesi yakınında yer almaktadır. Türbe, imaret (aşhane), sebil, çeşme ve mektepten oluşan bu grubu kuzey ve doğuda sahil yolu, güneyde Bostan İskelesi Sokağı ve batıda Türbe Çıkmazı Sokağı çevrelemektedir.

18. yy'ın sonlarında Arif Ağa'nın hassa mimarbaşılığı sırasında inşa edilen külliye, III. Selim'in annesi Mihrişah Valide Sultan (ö. 1805) tarafından yaptırılmıştır.

İki ayrı avluyu çeviren yapılardan meydana gelen külliye, III. Selim döneminin ilk karakteristik eseri olarak kabul edilmektedir, inşasına 1207/1792'de başlanmış 1210/1795'te tamamlanmıştır. Külliyenin ikisi güney, biri batı, diğeri doğu cephelerinde olmak üzere toplam dört girişi vardır. Bostan İskelesi Sokağı'na parelel olan güney cephesi, güneybatıda Mihrişah Valide Sultan'ın türbesi, güneydoğuda ise, sebil ve çeşme grubu ile sınırlandırılmıştır. Tamamıyla barok üslubun özelliklerini bünyesinde taşıyan cephedeki anıtsal giriş, avlu duvarından yüksek olup üç tarafı kubbeli revaklarla çevrili olan, içinde imaretin de (aşhane) bulunduğu birinci avluya açılır. Türbenin hemen yanında bulunan ve birinci avluya açılan anıtsal girişi büyük ölçüde tekrarlayan, bu cephedeki bir diğer anıtsal giriş ise türbe ve hazire-yi içine alan, birinciye oranla daha küçük şekilsiz ikinci avluya açılmaktadır. Kapı, iki yanında demet sütunlarla ve aralarında içbükey alanlara yerleştirilmiş olan kitabesiz süs çeşmeleri ile sınırlandırılmıştır. Külliyenin batı cephesinde yer alan ve ikinci avluya girişi sağlayan kapısı oldukça gösterişsiz ve küçük ölçülerdedir. Doğu cephesindeki giriş ise cepheyi oluşturan demir parmaklıklı yirmi üç pencere açıklığının ortasında yine demir parmaklıklı çok küçük bir kapı ile sağlanmıştır.

Bazı kaynaklarda Eyüp'te Mihrişah Sultan Kütüphanesinden söz edilmektedir. Sözü geçen bu kütüphane külliyeyi oluşturan yapılar topluluğundan biri değildir. Mihrişah Valide Sultan, Eyüb Sultan Camii içinde, sol taraftaki iki dolaba bir miktar kitap vakfederek adım taşıyan kütüphaneyi 1210/1796'da kurmuştur, içlerinde muhtelif şahısların vakfettiği kitapların da bulunduğu 447'si yazma, 93'ü basma toplam 540 adet kitap kütüphanenin Maarif Vekâleti'ne devrinden sonra 1924'te Mihrişah Valide Sultan Sebili'nin yanında bulunan Hüsrev Paşa Kütüphanesi'ne, 1957'de de Süleymaniye Kütüphanesi'ne nakledilmiştir.

Türbe: Külliyenin güneybatı ucunda, ikinci avlunun güney cephesi ortasında, dışa taşkın iki katlı, beyaz mermer türbe en erken tarihli yapıdır. Türbenin yapımına 1207/1792'de başlanmış ve 12097 1794'te tamamlanmıştır.

Osmanlı barok mimarisinin en önemli örneklerinden biri olan on iki köşeli, türbe her kenarına dışbükey şekil verilerek dilimli, dairesel bir form elde edilmiştir. İki basamaklı mermer bir kaide üzerine oturtulan yapı, süslemesiz bir kornişle başlamaktadır. Birinci ve ikinci katlar gerek mimari gerekse süsleme açısından birbirini tekrarlamaktadır. Duvarlara gömülü sütunların çerçevelediği dikdörtgen pencereler dönemin özelliğim yansıtan "S" profilli kemerlerle nihayetlenir. Kemerlerin kilit taşlarında stilize istiridye kabuğu motifleri yer almaktadır. Alt kat pencereleri dökme demir şebekeli, üst kattakilerse filgözü dışlıklara sahiptir ki bunlar son onarım sırasında beton ile kaplanmıştır. Katları birbirinden ayıran süslemesiz korniş ya-

460

Türbenin içinde Mihrişah Valide Sul-tan'a, Hatice Sultan'a (1821, III. Mustafa' nın kızı), Beyhan Sultan'a (1824, III. Mustafa kızı), Refet Kadın'a (1867, III. Selim'in dördüncü kadını) ve Rahime Perestu Kadın'a (1904, Abdülmecid'in kadını, II. Ab-dülhamid'in analığı) ait olan beş sanduka bulunmaktadır. Etraflarını sedef kakmalı bir parmaklığın çevirdiği sandukalar zeminden iki kademeli bir platform üzerinde oturmaktadır. Bu sandukaların içinde en gösterişlisi girişte sağda bulunan Mihrişah Valide Sultan'a ait olanıdır. Sandukasının etrafını rumî, palmet ve kıvrık dalların süslediği ahşap, sedef kakmalı bir korkuluk çevirmektedir.

Türbenin içinde bulunduğu ikinci avlunun doğu cephesinde türbedar odaları yer almaktadır. Bu odaların önünde ise sekiz kemerli, kubbeli revak kısmı uzanır ki bu bölümün başlangıcında anıtsal avlu kapısı, sonunda ise kitabesiz küçük bir çeşme bulunmaktadır. I. avlu ile II. avlu arasındaki, her iki avlu revakların başlangıcında açılan küçük bir kapı ile bağlantı sağlanmıştır. Türbenin önündeki revaklı bö-