KirkçEŞme tesisleri

KONAKLAMA Bizans Dönemi

Konstantinopolis'te kente gelen yabancıların geçici olarak kalmalarına olanak sağlayan pek çok kuruluş vardı. Bunlar başta kilise ve manastırlar, imparatorlar ya da zenginlerce hayır için yapılmış misafirhaneler, hasta ve yaşlı yoksulların aynı zamanda tedavi gördükleri hastaneler, tüc-carevleri ve özel kişilere ait kâr amacı güden hanlardı.

Özel kişilerin sahip olduğu kâr amaçlı hanlara "pandoheion" denirdi. 4-5. yy yazarlarından İoannes Hrisostomos(->) bu hanlara özellikle ticaret yolları boyunca sık sık rastlandığından söz eder. Bu mekânlar yalnızca yolcuların ve hayvanlarının konaklamaları için değil, aynı zamanda fuhuş ve eğlence için de kullanılırdı. Bir rivayete göre Konstantinopolis'in kurucusu I. Constantinus'un(-0(hd 324-337) annesi Helena, gençliğinde, babasının işlettiği bir handa fahişe olarak çalışmıştı.

Bizans'ta tüccarlara tahsis edilen hanlar değişik anlamlan da olan "mitaton" (çadır kampı) sözcüğü ile adlandırılırdı. 536 ve 681'de, dinsel toplantılara katılmak için Konstantinopolis'e gelen din adamlarını barındırmak üzere hazırlanan bu tür misafirhanelerden söz edilir. 10. yy'a ait önemli bir kaynak olan Eparhos Kitabı hda "mitaton" deyimi, Konstantinopolis'e gelen Suriyeli tüccarların "enoikion" denen bir kira bedeli karşılığında kaldıkları yerler için

Kucağında isa'yı tutan Meryem'e adak kâsesi sunan II. İoannes Komnenos ve karısı Eirene. Tahsin Aydoğmuş

kullanılmıştır. Öte yandan dokuma tüccarlarına ayrılan "mitaton'larda söz konusu Suriyeli tüccarlardan temin edilen mallara ayrılmış depolar bulunuyordu. Yine aynı kaynaktan anlaşıldığına göre keten tüccarlarının, bu "mitaton'lardan alışveriş yapmaları yasaktı. Bazı araştırmalar söz konusu yerlerin, zamanla ticaret merkezi özelliğini yitirerek yalnızca misafirhaneye dönüştüğünü kabul ederler.

Öte yandan Bizans'ta her iyi Hıristiyan, başta yoksullar, hastalar, yetimler ve yaşlılar olmak üzere ihtiyaç sahiplerine yardımcı olmak, onları barındırmakla sevap işleyeceklerine inanırdı. Kökeni Hıristiyanlık öncesine dayanan bu yardımseverlik 4-5. yy'lardan itibaren kamu yararına bir hayırseverlik biçimine dönüştü. "Evergesia" denen bu davranış biçimi başta imparator olmak üzere, zengin kişilerce, kiliseler ve manastırlarca yaygın biçimde yürütülmüştür. Özellikle manastırların konaklama i-şinde yaygın olarak kullanıldığı bilinmektedir. Buralarda barınmanın yanısıra yemek ve giyecek dağıtılması da âdetti. Kimi manastırda ihtiyaç sahibi dilediği kadar kalabilir, kiminde konaklama süresi sınırlanabilirdi.

Halk yararına kurulmuş bu misafirhanelere "ksenodoheion" denirdi. Bunlar öncelikle hastalar, yoksullar ve yolcular için kurulmuştu. Hıristiyan hayırseverliği doğrultusunda, bu misafirhanelerde sağlanan hizmetler için hanlarda olduğu gibi bir ücret talep edilmezdi. 6. yy'a kadar "konukevi" demek olan "ksenodoheion" ile "hastane" anlamına gelen "ksenon" sözcüklerinin birbiri yerine kullanıldığı görülür. 11. yy'a ait bir yazmada hastalan tedavi eden bir "ksenodoheion"dan söz edilmesi, bu kurumların iki fonksiyonu da yerine getirdiğini düşündürmektedir.

Konstantinopolis'teki hanlara ve kervansaraylara ilişkin ayrıntılı bilgiler yoktur. I. Iustinianos(-0(hd 527-565) ve karısı Teodora tarafından yaptırılan bir "kse-non"un (hastane) varlığı bilinmektedir. Vakfiyesinden anlaşıldığına göre buradan parası olmayanlar yararlanıyordu. I. Ro-manos Lekapenos (hd 920-944) başkente, ticaret ya da mahkeme için gelen yolcuların barınması için muhtemelen Domninos Revağı'mn(->) yakınlarında bir misafirhane yaptırmıştı. Hanı anlatan yazmaya göre

burada odalar ve ahırlar bulunuyor, yolculara yemek ve giyecek veriliyordu. Aynı dönemde bugünkü Beşiktaş yöresinde olduğu sanılan Ayios Mamas Sarayı, güvenlik nedeni ile Konstantinopolis'e girmelerine izin verilmeyen Rus tüccarlara tahsis edilmişti.

"Ksenodoheion" ve "ksenon'ların ortak yöneticisine "ksenodohos" denirdi. Saray protokolünde önemli bir yeri olan bu yüksek görevli kişi, genellikle yerel ruhani reise bağlı idi. 9. yy'da Patrik Fotios(-») dönemin ksenodohos'u Damianos'a yazdığı bir mektupta buralarda kalan ihtiyaç sahiplerinin durumu ile ilgili sitemlerde bulunuyordu. 8-10. yy'lardaki Konstantino-polis ksenodohos'larına ait pek çok mühür günümüze dek ulaşmıştır.

Paleologos Hanedanı(->) döneminde (1261-1453) Konstantinopolis'te yeni yapılan misafirhanelere ve hanlara ilişkin bilgiler çok azdır. 1339 ya da 1342 tarihli bir belgede ve 1335 tarihli bir fermanda misafirhane sözcüğü nadiren zikredilmiştir. Öte yandan Osmanlı dönemine ait Balka-panı Hanı, Çuhacı Han ve Kurmalı Han'ın Bizans döneminde de han olarak kullanıldığı ya da bunların kalıntıları üzerine inşa edildiği sanılmaktadır. Bibi. D. Constantelos, Byzantine Philanth-ropby and Social Welfare, New Brunswick, 1968, s.185-221; E. Kislinger, "Kaiser Julian und die (christlichen) Xenodocheia", Byzan-tios, Viyana, 1984, s. 171-184; J. P. Thomas, Private Religious Foundations in the Byzantine Empire, Washington D.C., 1987, s. 46, 62.

AYŞE HÜR