KirkçEŞme tesisleri

Murad Paşa Camii

Ertan Uca, 1994 / TETTVArşivi

planlı ve kubbeli beş birimden oluşur. Pandantifli olan kubbeler, sekiz köşeli, alçak kasnaklar üzerine oturtulmuş, ortadaki kubbe diğerlerinden bir miktar yüksek tutulmak ve kare bir kasnakla donatılmak suretiyle giriş cephesinde mihrap-taç kapı ekseni vurgulanmıştır, iki yandaki sütunlar granit, diğerleri yeşil Eğriboz taşın-dandır. Farklı yapılardan devşirildiği anlaşılan bu sütunların boyları eşit olmadığından bazılarına ilaveler yapılmış, ayrıca farklı türde ve yükseklikte başlıklar kullanılarak bu sakınca giderilmiştir. Granit sütunların başlıkları baklavalı, diğerleri mukarnaslıdır. Yapının kuzey duvarında, eksende taç kapı, biri harime, diğeri tabhane odalarına ait ikişer pencere, pencerelerin arasında da yaşmağı mukarnaslı iki adet küçük mihrap yer alır. Taç kapının, cepheden hafifçe taşan kitlesi bir silme ile çerçevelenmiş, basık kemerli giriş, Bursa kemerli bir eyvanın içine alınmış, girişin üzerine, 876/1471-72 tarihini veren, sülüs hatlı Arapça manzum kitabe yerleştirilmiştir.

Tabhaneli camilerin önemlerini yitirmeye başladığı bir dönemin ürünü olan Murad Paşa Camii'nde, özellikle harim bölümünde birtakım yeniliklerin denendiği gözlenir. Taç kapıyı izleyen ve erken tarihli örneklerde kapalı avlu özelliğini yansıtan sofa bölümü burada, aydınlık feneri ve havuz gibi belirleyici öğelerinden soyutlanarak, kıble yönündeki asıl cami ile kay-naştırılmıştır. Buna rağmen, mihrabın ve minberin yer aldığı asıl cami ile bir dağılım merkezi niteliğindeki sofa arasında kot farkı görülmektedir. Ancak burada söz konusu iki birim arasındaki seki mümkün olduğunca (kıble yönündeki tabhane biriminin kapısına kadar) kuzeye doğru kaydırılmak suretiyle mihrap önündeki ibadet alanı genişletilmiştir. Murad Paşa Camii'ni diğer tabhaneli camilerden farklı kılan diğer bir özellik de mihrap ekseninde gelişen sofa-harim ikilisi ile tabhane kanatları arasında alışılmadık bir yükseklik farkının bulunmasıdır. Böylece bir yandan ha-

reketli bir kitle elde edilmiş, diğer taraftan, sofanın, tabhane kubbelerinden sonra devam eden beden duvarlarında pencereler açmak ve iç mekâna bol ışık sağlamak mümkün olabilmiştir.

Taç kapının yanlarındaki pencereler gibi sofanın batı ve doğu duvarlarında yer alan ikişer adet tabhane girişi de sivri kemerli nişlerin içine alınmıştır. Basık kemerli tabhane girişlerinin arasında, zemini yerden bir miktar yükseltilmiş, mihrap görünümünde, yaşmağı mukarnas dizileri ile dolgulu, ince uzun bir niş bulunmaktadır. Herhangi bir inşai fonksiyonu olmayan bu niş, bulunduğu duvarın arkasındaki tabha-nelerden dolayı, tabhane girişleri ile tepe pencereleri arasında ortaya çıkan büyük boşluğu bir miktar doldurmak için tasarlanmış olmalıdır. Sofanın ve asıl caminin kubbeleri,on iki köşeli, basık kasnaklar üzerine alınmış, içeriden on altı dilimli olan sofa kubbesinde geçiş öğesi olarak prizmatik üçgenler kuşağı, diğer kubbede ise mukarnas dolgulu pandantifler kullanılmıştır. Kasnaklarda sivri kemerli dörder pencere vardır. Sofanın batı ve doğu duvarlarında üçer adet aynı türde tepe penceresi açılmıştır.

Asıl cami bölümünde pencereler üç sıralı bir yerleşim gösterir. Batı, doğu ve güney duvarlarının alt kesimlerinde, dikdörtgen açıklıklı, söveli, demir parmaklıklı ve sivri hafifletme kemerli ikişer pencere, üst kesimlerinde de alt sırada üçer, üstte birer tane olmak üzere dörder tane tepe penceresi görülür. Ayverdi gibi bazı araştırmacılar sofa bölümündeki tepe pencereleri ile bunların farklı yüksekliklerde bulunmalarını olumsuz yönde eleştirmişlerdir. Minberin sadeliğine karşılık mihrap, mukarnaslı bir yaşmakla donatılmıştır. Kubbelerin göbeklerinde ve eteklerinde, ayrıca duvarların ve kemerlerin yüzeyinde, Fatih döneminden kalma kalem işleri bulunmaktadır.

Sivri kemerli geniş bir açıklıkla birbirine bağlanan tabhane mekânlarım örten kubbeler içeriden pandantiflere, dışarıdan

sekizgen kasnaklara oturur. Kuzey yönündeki tabhane birimleri birer ocakla donatılmış, biri son cemaat yerine (kuzeye), ikisi yanlara açılan, toplam üç pencere ile aydınlatılmış, bunlardan biri sonradan kapıya dönüştürülmüştür. Kuzeybatı köşesindeki tabhane biriminde, batı duvarındaki pencerelerden birisi, bu köşedeki minarenin kaidesinden dolayı iptal edilerek yerine bir niş konmuştur. Kıble yönündeki tabhane mekânlarında ise, ikisi yanlara, ikisi güneye bakan dörder pencere bulunmaktadır.

Yapının kuzeybatı köşesinde yükselen minarenin kare tabanlı kaidesi cephede çıkıntı oluşturur. Kesme küfeki taşı ile örülmüş olan gövdesi ve mukarnas dolgulu şerefesi ile minare Fatih döneminden kalma olduğunu belli eder. Caminin kuzeyindeki şadırvan ise 17. yy'da Kara Davud Paşa tarafından yaptırılmıştır.

Medrese ve imaret: Mimari özellikleri bilinmeyen ancak açık avlulu ve revaklı olduğu tahmin edilebilen medresenin kitabesi Türk ve islam Eserleri Müzesi'nde muhafaza edilmektedir. Üç satır halinde düz-lenmiş olan, sülüs hatlı Arapça manzum kitabede medresenin, Has Murad Paşa'nın şehadetinden sonra Sadrazam Mesih Paşa tarafından tamamlandığı belirtilir. Adı geçen paşa, vefatında Murad Paşa Camii' nin haziresine gömülmüştür, imaretin ise ne konumu ne de mimarisi hakkında bir bilgi bulunmaktadır.

Hamam: İstanbul'un en eski, en büyük ve en güzel hamamlarından olan bu yapı, çifte hamam olarak tasarlanmıştır. Erkeklere ait olan kısmın girişi, Osmanlı hamam mimarisinde pek görülmeyen bir biçimde, sivri kemerli büyük bir eyvanla donatılmıştır. Her iki bölümün de soyun-malık (soğukluk/camekân) mekânları kare planlıdır. Erkeklere ve kadınlara ayrılan soyunmalık bölümleri yapının farklı cephelerine alınmak suretiyle birbirinden uzaklaştırılmış, ılıklık ve sıcaklık bölümleri bitişik olarak tasarlanmıştır. Sıcaklık bö-

Murad Paşa Külliyesi'nin vaziyet planı. Müller-Wiener, Bildlexikon

lümlerinde, Türk hamam mimarisinin en eski ve en yaygın tasarım şeması olan, merkezi kubbeli ve dört eyvanlı planın üç ey-vanlı bir varyantı uygulanmış, eyvanlardan birisi, göbek taşının yer aldığı merkezi mekândan duvarla soyutlanarak ılıklığa tahsis edilmiştir. Düzgün olmayan sekizgen planlı merkezi mekânlar, dikdörtgen planlı eyvanlar ve kare planlı köşe halvetleri kubbelerle örtülmüş, eyvanların kubbeleri tonoz birimleri ile yanlardan takviye edilmiştir.

Bibi. Barkan-Ayverdi, Tahrir Defteri, 307-308, no. 1795; Ayvansarayî, Hadîka, l, 204; Osman Bey, Mecmua-i Cevâmi, I, 98-99, no. 398; Gur-litt, Konstantinopels, l, 63, levha 15.B; Glück, Bâder, 94-96; Gabriel, Constantinople, 365; Halil Edhem, NosMosquees de Stamboul, ist., 1934, s. 55-56; F. J. Ayanoğlu, "Vakıflar İdaresince Tanzim Ettirilen Tarihi Makbereler", VD, II (1942), 401-402; A. S. Ünver, "İstanbul'un Yedinci Tepe Hamamlarına Dair Bazı Notlar", VD, II (1942), 249; N. Poroy, istanbul'da Gömülü Paşalar, İst., 1947, s. 29-30; E. Mamboury, istanbul Touristique, İst., 1951, s. 400; Öz, İstanbul Camileri, I, 108; Cezar, Yangınlar, 336; A. Kuran, The Mosque in Early Ottoman Architecture, Chicago, 1968, s. 94-95; C. E. Arseven, Türk Sanatı, İst., 1970, s. 150; Goodwin, Ottoman Architecture, 114; Ayverdi, Fatih III, 466-474; Müller-Wiener, Bildlexi-kon, 444-446; O. Aslanapa, Türk Sanatı, İst., 1984, s. 239; ay, Osmanlı Devri Mimarisi, İst., 1986, s. 87; Fatih Anıtları, 57-58; Fatih Camileri, 177-179, 239, 306.

M. BAHA TANMAN