KirkçEŞme tesisleri

KÜTÜPHANELER

176

177 LALA HAYREDDİN MESCİDİ

kileri", Belleten, S. 128 (1964); Ö. Soysal, "Cumhuriyet Kütüphaneciliğimiz, 1923'ten 1963'e", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanecilik Dergisi, I (1987).

HAVVA KOÇ

Mimari

Osmanlı döneminde, kütüphaneler islam ülkelerinde olduğu gibi devlet eliyle değil, vakıflarca kurulurdu. Mahalle halkı için, medreselerde müderris ve öğrencilerin yararlanması için kurulan kütüphaneler başlangıçta türbe, tekke gibi hayır kurumları içinde kurulmuş, daha sonraki dönemlerde ise yine vakıf, ancak bağımsız binalar olarak yapılmışlardır.

Osmanlı mimarlığı içinde ilk bağımsız kütüphane yapısı olan, Köprülü Kütüpha-nesi'nin yapımına kadar kütüphane ya da kitaplık anlam bakımından, o dönemin anlayışına uygun olarak, cami, medrese ve tekkelerdeki bir kitap dolabını veya kitap odasını içeriyordu.

Müstakil olarak tam anlamıyla kütüphane mimarisi 17. yy'da bağımsız ya da külliyeye bağlı olarak vakıf anlayışıyla yapılan binalarla başlar.

Behçet Unsal, mimari açıdan İstanbul kütüphanelerim 5 grupta toplar: Ayrık ve camiye bitişik gelişen bağımsız kütüphaneler; külliye içi kütüphaneleri; cami, medrese, türbe, tekke içi kütüphaneleri; mektep içi kütüphaneleri ve saray içi kütüphaneleri.

Bağımsız ancak camiye bitişik kütüphaneler kategorisindeki 1739-1740 tarihli I. Mahmud dönemi yapısı olan Ayasofya Kütüphanesi(-0 bir koridor boyunca arka arkaya dizilmiş'üç bölümden oluşur. Kütüphanenin cami içindeki tunç parmaklığı ve çinileri dikkat çekicidir. 1742 tarihli Fatih Kütüphanesi ise ortası 4 sütunlu, kare planlı, merkezi kubbeli ve kanatlardan o-luşan tipik planı ile 19. yy'ın ortalarına kadar model olarak kullanılan bir şemaya sahiptir. Bağımsız ancak ayrık olarak ge-

Yıldız

Üniversitesi'ne

bağlı Şevket

Sabana

Kütüphanesi.

Cengiz Kahravn&n

1994

lisen kütüphanelere çok sayıda örnek verilebilir. Köprülü başta olmak üzere Atıf Efendi, Aşir Efendi, Hüsrev Paşa, Hekimoğ-lu Ali Paşa, Üsküdar'daki Selim Ağa, Mu-rad Molla, Ragıb Paşa ve Şehit Ali Paşa kütüphaneleri tipik örneklerdir.

Aşir Efendi ve Atıf Efendi kütüphanelerinden Şeyhülislam Aşir Efendi tarafından yaptırılan Sultanhamam'daki kütüphane iki katlı ve kare mekânlıdır. Zaman içerisinde farklı amaçlarla kullanılan yapının salonu iki sütunla dikdörtgen hale getirilmiştir, iki sokağın birleştiği köşede yer a-lan okuma odası taş konsollar ile taşınır. Yapı bu haliyle köşeyi değerlendirme açısından ilginçtir. Türk sivil mimarisi açısından önemli bir örnek olan kütüphanede dört yöne açılan pencereler ışıklandırmayı sağlar.

Defterdar Mustafa Atıf Efendi tarafından Vefa'da yaptırılan kütüphane ise özgün planıyla dikkati çeker. Asıl kütüphane binası ve meşruta evleri olmak üzere iki bölümden oluşur. Bir çeşit lojman niteliğindeki bu yapılar üç kat halinde üç bölümlüdür ve konsollarla dışa çıkma yaparlar. Bodrum üzerinde asıl kattan oluşan kütüphanenin okuma bölümleri eyvan şeklinde olup 5 adettir ve merkezi bir biçimde düzenlenmiştir. Kitap saklama bölümünün havadar olması neme karşı da bir önlemdir. Şehit Ali Paşa tarafından yaptırılan kütüphane ise, bodrum, zemin ve birinci kattan oluşur ve havalandırılmağına önem verilmiştir. Planıyla Atıf Efendi Kütüphanesi ile benzeşir. Laleli'de aynı adı taşıyan manzume içinde yer alan Ragıb Paşa Kütüphanesi ise, bir bodrum üzerinde, yüksek kubbeli, tonozlu kare mekânıyla klasik bir şema yansıtır.

Külliye içi kütüphaneler ise Çarşıkapı' da 1709 tarihli fevkani, iki katlı, aynalı tonozla örtülü dikdörtgen mekânıyla Çorlulu Ali Paşa Kütüphanesi, Şehzadebaşı'nda 1719-1720 tarihli okuma terası olan, sağır kubbeli, çok pencereli Damat İbrahim Pa-

şa Kütüphanesi, Üsküdar'da 1722 tarihli fevkani, kare mekânlı, kubbeli, revzenli, iki katlı, pencere düzeni ile oldukça bol ı-şıklı Ahmediye Kütüphanesi, Saraçhaneba-şı'ndaki 1702 tarihli fevkani, iki katlı, kare mekânlı, kasnaklı kubbeli Amcazade Hüseyin Paşa Kütüphanesi, 1755 tarihli barok stilde ve kırık çokgen bileşimli, yonca yaprağı şeklindeki örtü sistemi ve kubbesiyle diğerlerinden farklı düzendeki Nu-ruosmaniye Kütüphanesi ve 1780 tarihli yine barok tarzda, fevkani yapısıyla ve hareketli örtü sistemiyle Hamidiye Kütüphanesi örnek olarak verilebilir.

Üçüncü gruptaki cami, medrese, türbe ve tekke içi kütüphaneler arasında ise, Fatih'te 1700 tarihli Feyzullah Efendi, Eminö-nü'ndeki 1724 tarihli, kare planlı Valide Sultan Türbesi Kütüphanesi, Tünel'de Halet Efendi Kütüphanesi (1819) sayılabilir.

Saray içi kütüphaneleri arasında bulunan Topkapı Sarayı'ndaki III. Ahmed Kütüphanesi, dikdörtgen planlı olup altı sütun ile üç bölümlü yekpare bir mekândan oluşan bir yapıdır.

Genel olarak değerlendirilecek olursa çoğunlukla kare ve dikdörtgen plan şeması kullanılmış, yerine göre kare plan, içi kolonlu veya çok mekânlı olarak tasarlanmıştır. Son dönemdeki barok etkili yapılarda değişim kendini açıkça belli etmiş ve örtü sistemine de yansıyan özel plan biçimi uygulanmıştır. Kütüphanelerde sessizlik, nemsiz ortam ve bol ışık baş koşul olduğundan yapılar avlu içine yapılmış o lup diğer yapılar tarafından kuşatılarak sokağa kapalı bir ortam yaratılmıştır. Çalışma saatleri gün ışığına bağlı olduğundan aydınlatma iki sıra halinde bol pencere boşluğu ile sağlanmıştır. Asıl okuma salonu esas katı oluşturduğundan bodrum katı tonozları üzerinde yer alır. Okuma salonunda dört sütun ile merkezi plan şeması elde edilirken, kare planlı mekânlar çoğunlukla iki sütun ile dikdörtgen şemaya dönüştürülmüştür. Revaklı bir bölüm ile sağlanan yapıya girişte ayrıca bir de pabuçluk vardır. Kitap deposu okuma salonunda yer alırken, meşrutalar avluda, sokağa cephe verecek şekilde yerleştirilmiştir. Tuğla ve taşın kullanımının karakteristik olduğu yapılarda yer yer mermer de görülür. Okuma salonlarının dışa taşkın biçimde konsollarla taşınan cumbalar şeklinde yapılmış olması, geleneksel ev şemasını anımsatır ve yapının bütününde hareketlilik yaratır. Örtü sisteminde ise aynalı tonoz ve kubbe kullanılmıştır.

Bibi. I. E. Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi, II, Ankara, 1988; S. Eyice, "İstanbul-Tarihi Eserleri", İA, V/2, 1214/112-114; Unsal, Kütüphaneler.

AYŞE YETİŞKİN KUBİLAY