KirkçEŞme tesisleri

Tanzimat'tan Bugüne

1839'da Tanzimat'ın ilanıyla Türkçe dışındaki dillerde baskı yapan özel basımev-lerinin hızla arttığı görülür. 1840'ta kurulan Ceridehane, yarı resmi bir gazete o-lan Ceride-i Havadis'i basmak için kurulmuştur. Basımevi kurmak Babıâli'nin iznine bağlı olduğundan, Türkçe kitap, dergi basacak matbaalara izin çıkmıyordu. Bunun yerine, Matbaa-i Âmire'de masrafım ödeyenlerin kitaplarını basması yöntemi getirildi. Böylelikle ilk elden kontrol sağlanmış oluyordu. Ama Türkçe dışı bası-mevlerinin kontrol haricinde kalması, siyasi rahatsızlık yarattığından, basın sansüründen önce basımevi kontrolü yasalaştınldı. 26 Ocak 1857 tarihli ilk matbaa nizamnamesi, 1888 ve 1894'teki düzenlemelerle daha da sertleştirildi.

Kırım Savaşı'ndan sonra (1856) istanbul'da basımevlerine artan ilgi, bunların ürünlerinin de artmasına ve büyük bir yoğunlukla taşraya akmasına yol açtı. Teknik açıdan da elle çalıştırılan baskı makinelerinin yerini yavaş yavaş buharla çalışan makineler almaya başladı.

1831'e kadarki baskı makineleri, Avrupa'dan ithal edilen ve Gütenberg'in bulduğu teknolojiden pek farklı olmayan makinelerdi. Yerli katkı daha ziyade harf kes-

me ve dökme alanında oluyordu. Bu alanda Osmanlı baskı ustalarının Avrupa'yı aştıkları bile söylenebilir. Taşbasmacılığı bu dönemde de yaygınlığını sürdürdü, istanbul'daki iranlıların basımevleri de genellikle taşbasması yöntemini kullanıyordu. 1899'da bile Defter-i Hakani Basımevi için bir litografi makinesinin getirilmesi, bu yöntemin Avrupa'da gözden düşerken bizde benimsendiğini kanıtlar. 1874'te yapılmış ve Harbiye Nezareti'nin harita baskıları için Almanya'dan getirtilmiş bir taşbas-kı makinesi de orada 1980'lere kadar kullanılmıştır. Bu araç halen Basın Müzesi'n-de(->) teşhir edilmektedir.

Ebüzziya Tevfik'in(-0 1882'de kurduğu Matbaa-i Ebüzziya, II. Abdülhamid'in maddi desteğiyle kurulan Servet-i Fünun dergisinin de yayımlandığı Ahmed îhsan Matbaası ile Malumat'm yayımlandığı Tahir Bey Matbaası gibi basımevlerinin dönemin en son model makinelerini ithal etmesiyle, istanbul'dan dünya standartlarına yakın nitelikte baskılar çıkmaya başladı. Bu yıllarda elle dizmenin yerini yavaş yavaş linotip dizgi makineleri de almaya başlamıştır.

1908'de II. Meşrutiyetle bareber gelen hürriyet havası, basımevlerinin de gelişmesine yol açtı. Bir yandan istanbul'a yeni makineler ithal edilirken diğer yandan İstanbul'un eski makineleri taşraya gönderilmeye başlandı. Baskı makinelerinin e-lektriğe geçme süreci de hızlandı. Bu gelişme 1911'den sonra birbirini izleyen savaşlar ve I. Dünya Savaşı sırasındaki malzeme kıtlığı sebebiyle frenlenmiş, matbaaların üretimleri de azalmıştır. Mütareke dönemindeki geçici canlanmanın ardından, istanbul'un kurtuluşuyla başlayan azınlık göçü yeni bir durgunluk devri yaratmış ve Galata-Beyoğlu bölgesi, basımevleri açısından önemini yitirmiştir.

Cumhuriyet sonrasında harf devrimi, basımevleri için yeni bir dönem açtı. Devletin mali desteği basımcılığın gelişmesine ortam hazırladı. Elle dizmenin yerini tamamen linotiplerin alması ve düz baskıdan rotatife geçiş hızlandı. Böylece İstan-

Taşbasması tekniğiyle bir forma kalıbı.

Nurdan Sözgen, 1994/ TETTV Arşivi

bul bir kez daha matbaacılıkta ülkenin öncülüğünü aldı. II. Dünya Savaşı sonrasındaki durgunluğun ardından çokpartili sisteme geçiş ve liberal ekonomiye yöneliş, basımevlerinin sayıca ve kalitece yükselmesini sağladı. Bir yandan ofset sisteminin bütün gazetelerce benimsenmesi, diğer yandan dünya standartlarına uymak üzere ambalaj sanayiinin gelişmesine paralel olarak Avrupa'da çalışan vatandaşlarımızın perakende işler için en son model baskı makineleri getirmeleri, bu sanayinin kökten değişmesi sonucunu verdi. Dizgide, renk ayrımında, baskıda elektronik sistemlere geçilmesiyle elde edilen üstün kalite, reklamcılık ve dergicilik alanlarında dünya düzeyine erişilmesini sağladı.

Sayısal döküme gelince, 1729-1875 arasında 90, 1876-1892 arasında 110,1892-1907 arasında 100,1908-1917 arasında 250,1918-1928 arasında 170, 1928-1938 arasında 115 matbaanın faaliyet gösterdiği tespit edilmektedir. 1973'te 685'e, 1979'da 800'e ulaşan bu sayı günümüzde 1.000'i aşmıştır.

Bibi. O. Koloğlu, Basımevi ve Basının Gecikme Sebepleri ve Sonuçlan, ist., 1987; M. Alpay, Harf Devriminin Kütüphanelerde Yansıması, ist., 1976; S. iskit, Türkiye'de Matbuat Rejimleri, ist., 1939; ay, Türkiye'de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış, ist., 1939.

ORHAN KOLOĞLU