KirkçEŞme tesisleri

MORDTMANN, ANDREAS DAVİD (Oğul)

(l Mayıs 1837, Hamburg - 29 Şubat 1912, İstanbul) Alman hekim ve Bizan-tolog.

A. D. Mordtmann'ın(-0 büyük oğlu olan Mordtmann genellikle esas mesleğinin unvanı ile doktor olarak ayırt edilir. Tıp öğrenimi görerek hekim oldu. Babası ile İstanbul'a yerleşti ve Beyoğlu'nda muayenehane açtı. Hayatının ayrıntılarına dair etraflı bilgi edinilemedi.

Dr. Mordtmann, o yıllarda İstanbul'da çok sayıdaki amatör arkeolog ve Bizans eserleri uzmanlarının en ünlüsü oldu. İstanbul'un Bizans dönemindeki tarihi topografyasına dair çalışması, önce bir dergide dört makale halinde basıldı: Revue de l'art Chretien, (IX [1891] s. 22 vd, 207 vd, 363 vd, 463 vd). Arkasından da 91 sahifelik bir kitap halinde piyasaya çıktı: Es-quisse topographique de Constantinople, (Lüle, 1892). Fransızca olarak yazılan bu kitabın sonunda C. Stolpe'nin Boğaziçi haritasının bir röprodüksiyonundan başka, Comte Riant'ın isteği üzerine Dr. Mordtmann'ın hazırladığı ve Riaut'ın ölümünden sonra F. de Mely'nin yayımladığı renkli ve büyük boyda, İstanbul'un Bizans dönemi yapılarının yerlerini gösteren bir harita da bulunmaktadır.

Mordtmann Bizans kaynaklarını oldukça dikkatle taramak ve şehrin içinde de dolaşmak suretiyle, zaten fazla bir iddiası olmadığı için başlığında "taslak" (esqu-isse) terimini kullandığı kitabını meydana getirmiştir. İçinde eskimiş ve geçerliliğini kaybetmiş, hattâ oldukça hatalı görüşler yer almasına rağmen aradan geçen yüzyıl bu kitabı tamamen eskitememiştir. Bugün ihtiyatla da olsa hâlâ başvurulmaktadır.

Mordtmann tarih ve arkeolojiye dair makalelerini genellikle İstanbul'daki Elini-kos Filoloyikos Siloğos Konstantinopole-os(-0 yıllığında ve Alman Gezinti Kurumu' nün Ausflugs-Verein dergisinde yayımlamıştır. Bunlardan İstanbul ile ilgili olarak şu yazıları anılabilir: "Topografia Konstan-tinupoleos", Elinikos Filoloyikos Siloğos, XIX, eki Parartema, 1891; "Bogdan Se-rai...", ae, 1891; Bizans'ta liman mahalleleri hakkında, "Die Hafenquartiere von Byzanz", Mitteüungen deş deutschen Ex-cursions-Clubs in Constantinopel, S. 3 (1891), s. 1-24; Bizans'ın son günlerine dair, "Die letzten Tage von Byzanz", ae, 2. seri, S. l (1893), s. 34-47 ve S. 2 (1894), s. 1-21; 1573-1578'de İstanbul'da bulunan bir Alman elçilik heyeti hakkında, "Fine deutsche Botschaft in Konstantinopel", ae, S. 3 (1895), s. 1-50 (Kasım 1894'te Teuto-nia Alman Kulübü'nde konferans olarak verilen bu çalışma derginin bütününü kaplar); İmparator İustinianos'a karşı yapılan Nika Ayaklanması hakkında, "Justi-nian und der Nika-Aufstand, 18-19 Janu-

ar 532", ae, S. 4 (1898), s. 3-48 (Teuto-nia'da 6 Mart 1898'da verilen konferans); Konstantinopolis önünde Avarlar ve Pers-ler'e dair, "Die Avaren und Persen vor Konstantinopel", ae, S. 5 (1903), s. 1-29; I. Süleyman (Kanuni) döneminde İstanbul'a gelen ve şehrin büyük bir resmini çizen Melchior Lorichs'in(->) bu eserinin yayımlanması münasebetiyle imzasız olarak uzun bir makalesi de vardır: "Constantinopel zur Zeit S. Süleiman deş Grosser nach einen Bilde von Melchior Lorichs", Bosporus, 3. seri, S. l (1906), s. 8-44. Diğer makaleleri ise şunlardır: Boğaziçi'nden görüntüler, en erken dönem ve Boğaz'da Fenikelilere dair, "Historische Bilder von Bosporus", ae, S. 3 (1907), s. 3-59; bu makalenin devamı, Boğaz'da Alman hatıraları hakkında, "Historische Bilder von Bosporus, III-Deutsche Erinnerungen von Bosporus", ae, S. 4 (1907), s. 73-103; Bizans döneminde İzmit Körfezi ve kıyı konulu, "Bosporus Christianus, Golf von Ni-comedien und Asiatisches Ufer", ae, S. 6 (1911), s. 3-94.

Bunlar dışında Dr. Mordtmann, aslı 15. yy'in ikinci yarısı içinde (belki Fatih dönemi sonlarında) yapılmış olmakla beraber, 16. yy'm sonlarına kadar defalarca ağaç gravür olarak yeniden yayımlanan İstanbul gravürüne dair de Caedicius takma adı altında ince bir broşür yayımlamıştır: Ancienplan de Constantinople, Imprime entre 1566 et 1574, İst., ty, (1889'a doğru ?). Dr. Mordtmann'ın İstanbul'daki yabancı ticaret odası yıllığında, şehrin eski

•Doctatr MORDTMANN

• ESQUISSE

TOPOGRAPHIQUE

DE

CONSTANTİNOPLE

L1IJC.E DESCI.EE, BE BROUWER ET C"

Andreas David Mordtmann'ın (Oğul) Esquisse Topographique de Constantinople adlı kitabının kapağı. Pera Kitabeui, X Antik Kitap Müzayedesi Katalogu

eserlerine ve tarihçesine dair çok kısa yazıları da basılmıştır: "Antkjuites et Lieux re-marquables de Constantinople", s. 515-532 (basım tarihi tespit edilemedi); Cervati kardeşlerin yayımladıkları, L'Annuare Orien-tal'de aynı yazı tekrarlanmıştır.

SEMAVİ EYİCE

MOZAİK

İstanbul'un çeşitli yerlerinde 20. yy'ın ikinci yarısında başlayan temel kazılarında rastlantı sonucu ilginç döşeme mozaikleri ortaya çıkmıştır. Bunlar kentin tarihi ve arkeolojisini aydınlığa kavuşturacak önemli bilgiler vermiş, İstanbul müzelerinin de zenginleşmesini sağlamışlardır. Saraçhane-başı, Cağaloğlu, Kapalıçarşı, Tuzla, Yakacık, Kurtköy'de rastlantı sonucu bulunan mozaikler 9-13. yy'lara tarihlendirilir.

İstanbul'un yakınındaki Esenköy'de bir evin yapımında zengin görünümü olan bir mozaiğin bulunuşu rastlantıya verilecek en güzel örnektir. Çerçeveler içerisine alınmış, sarımtırak pembe zemine gri, mavi ve kırmızı renkli taşlardan yapılmış kuş ve çiçeklerin resmedildiği bu mozaik, İstanbul Arkeoloji Müzeleri'ndedir. Atina İllis-sus Manastırı kalıntıları ile Manavgat yöresinden bulunup Antalya Müzesi'ne götürülen 5. yy mozaikleri ile çok yakın benzerlikleri vardır. Sultanahmet'teki Adliye Sarayı ile Saraçhanebaşı'ndaki Belediye Sarayı yapımında ortaya çıkan mozaikler bugün Ayasofya Müzesi'ndedir. Beyaz, koyu mavi, pembe, kırmızı, bordo, açık ve koyu yeşil taşlardan yapılmış, insan ile hayvan figürlü döşeme mozaiklerinde ilginç kompozisyonlarla karşılaşılmıştır. Bunlarda odun, kuzu, tavuk taşıyan köylüler, dans eden kadınlarla erkekler çerçeveler içerisine alınmıştır. 5. yy'a tarihlendirilen bu eserler üslup olarak eski Roma geleneğim sürdürmekte, aynı zamanda da Bizans mozaik sanatının belirgin etkisi gözlenmektedir. Antakya yöresindeki mozaiklerle bunlar arasında çok yakın benzerlikler vardır.

Saraçhanebaşı, Sultanahmet kazıları başta olmak üzere kentin çeşitli yerlerinde bulunmuş mozaikler Ayasofya Müzesi'nin iç ve dış narteksinde teşhir edilmektedir. Bunlardan derlenmiş bir grup mozaik Ayasofya Müzesi'nde açılan Ali Sami Boyar mozaik bölümünde sergilenmektedir. Ö-zellikle 5. yy'a tarihlenen Belediye Sarayı temel kazılarında ortaya çıkan yıldızlı, toprak tanrıçalı, kantharoslu, geometrik motifli, sonbahar, yaz, ilkbahar, kış figürlü, av sahneli, pazara giden köylü, koşan adam, haçlı, dansözlü, baklavalı, kıvrık dallı, kuşlu ve karışık parçalı mozaikler Bizans mozaik sanatının en güzel örnekleridir. Ayrıca, onları gene 5. yy'a tarihlenen Cağaloğlu mozaikleri tamamlamıştır. Burada da geometrik motifli, fırıldaklı, yıldızlı, balık pullu, halat motifli, defne dallı, kuşlu, kantharoslu mozaikler görülmektedir. Sultanahmet, Tuzla kilise ile Pendik Kurtköy kilise kazısı, Yakacık'ta bulunmuş Opus Sectile mozaikleri bu ilginç koleksiyonunun bir diğer örnekleridir.

İstanbul'un çeşitli yerlerinde bulunan

(Yukarıdan aşağıya) Mozaik Müzesi'nde bulunan bir zemin mozaiğinin bordürü, deve üstünde çocuklar, geyiğe saldıran ayı ve Ayasofya'da kuzey galeride bulunan VI. Leon'un kardeşi Alexsandros'un tasviri. Fotoğraflar Tahsin Aydoğmuş

mozaikler Ayasofya, Arkeoloji Müzeleri ve Mozaik Müzesi'ndedir. Ayrıca Sadberk Hanım Müzesi'nde bir Urfa mozaiği ve Patrik-hane'de de Fethiye Camii'nden getirilmiş iki mozaik ikona vardır. Ayasofya(->), Ka-

491