Китабда истифадә олунмуш әсас мәнбәләр

TARİXİ MƏNBƏLƏRDƏ ADLARI QEYD OLUNMUŞ DİGƏR VƏKİLLƏR

Tarixi mənbələrdə vəkillik fəaliyyətində seçildiyi üçün adı çəkilən şəxslər: İbrahim ibn Səlam Nişaburi, Səfvan ibn Yəhya, Əbdül Əziz ibn Əl-Möhtədi, Əli ibn Məhzyar Əhvazi, Fəzl ibn Sənan, Hişam ibn İbrahim Abbasi, Əbu Əmr Əl-Həzza, Zəkəriyya ibn Adəm Qummi, İbrahim ibn Məhəmməd Həmədani, Məhəmməd ibn Əl-Fərəc, Əyyub ibn Nuh, Əli ibn Cə’fər Həmani, Faris ibn Hatəm Qəzvini, Əli ibn Əl-Hüseyn ibn Əbdür-Rəbbə, Əbu Əli ibn Raşid, İbrahim ibn Məhzyar, Osman ibn Səid Əmri, Əhməd ibn İshaq Qummi, Məhəmməd ibn Əhməd ibn Cə’fər Əl-Qummi Əl-Əttar Əl-Qəttan, İbrahim ibn Əbdə Ən-Nişaburi, Əyyub ibn Ənnab.

XÜLASƏ

Vəkalət qurumu imam Sadiqin dövründən başlayaraq konkret fəaliyyət dairəsi olan bir qurum idi. Bu vəkillər birliyi tarixi mənbələrdə qurum və təşkilat adlandırılmasa da, rəhbərlik, həmkarlıq, konkret hey’ət, müəyyən proqram kimi xüsusiyyətləri ilə təşkilati fəaliyyət göstərmişdir. Deyildiyi kimi mövcud rəhbərlik bu qurumun bariz xüsusiyyətlərindəndir. Bu quruma mə’sum imamlar rəhbərlik edirdilər. Ona görə də qurumun bir çox fəaliyyətləri uyğun məqam səviyyəsində idi. Vəkillərin tə’yini və işdən uzaqlaşdırılması, onların müsbət və mənfi cəhətlərinin üzə çıxarılması, vəkillərin işinə nəzarət, uydurma cərəyanların ifşa edilməsi haqqında danışılan həmin fəaliyyətlərdən idi.

Bə’ziləri müavinlik rolunu ifa edirdilər. Bə’zilərinin baş vəkil olması barədə yetərincə mə’lumatlar var. Baş vəkillər bir və ya bir neçə məntəqədəki vəkillərin fəaliyyətinə nəzarət edirdilər.

Söhbətlərimizdə mə’sum imamların vəkillər qurumundan istifadə etmə səbəbləri müəyyən həddə aydınlaşdırıldı. Mövcud siyasi durum, Abbasilərin tə’qibləri belə bir rabitə vasitəsini zəruri edirdi. Hətta siyasi vəziyyət gərgin olmasaydı da, İslam dünyası geniş olduğundan və şiələr ucqar nöqtələrə səpələndiyindən imamla şiələr arasındakı rabitəni tə’min etmək üçün belə bir quruma ehtiyac olardı. Bundan əlavə, şiələri qeyb dövrünə hazırlamaq üçün hansısa qurum fəaliyyət göstərməli idi. Şiələri kiçik qeyb dövründə qeyri-müəyyən vəziyyətdən çıxarmaq üçün qurum müsətəsna rola malik idi.

Vəkalət qurumu imam Sadiqin (ə) dövründən fəaliyyətə başlayıb kiçik qeyb dövrünün sonunadək işini davam etdirdi. Qurum coğrafi məhdudluq baxımından şiələr yaşayan məntəqələrdə fəaliyyət göstərirdi. Hər hansı bir məntəqədə qrup şəklində şiələr yaşayırdısa, həmin məntəqədə vəkalət qurumunun nümayəndəsi olurdu. Belə ki, Hicaz, İraq, İran, Yəmən, Misir kimi məntəqələr vəkalət qurumunun fəaliyyət dairəsinə daxil idi.

Bə’zi təhqiqatçılar belə hesab edirlər ki, vəkalət qurumunun işi yalnız xüms-zəkat kimi dini ödənclərin toplanması olmuşdur. Hansı ki, qurumun təbliği, elmi, mədəni, siyasi fəaliyyətlərini təsdiq edən faktlar mövcuddur. Qurum öz fəaliyyət dövründə şiələrin problemlərini aradan qaldırmış, onların şəxsi ehtiyaclarına da cavab vermişdir. Bununla belə, qurumun əsas işinin dini ödənclərin toplanmasından ibarət olduğunu inkar etmək olmaz.

Bə’zi rəvayətləri nəzərdən keçirməklə imamların vəkillərinin xüsusiyyətləri ilə tanış olmaq mümkündür. Vəkil e’tibarlı, əmanətdar, doğruçu olmalı idi. Bundan əlavə, vəkalət qurumunun üzvləri sirr saxlamağı bacarmalı, fəal olmalı, nizam-intizama riayət etməli idilər.