Kitapxana-málimleme mákemeleriniń maǵliwmatnama-bibliografiyalıq apparattiń dúzilisin analizlew

Kitapxana-málimleme mákemeleriniń maǵliwmatnama-bibliografiyalıq apparattiń dúzilisin analizlew.

Temanıń maqseti—bibliografik informaciya ushın zárúr derekler haqqında, maǵlıwmat -bibliografiya apparatı, onıń quramı, shólkemlestiriw qaǵıydaları haqqında maǵlıwmat berish.

Tiykarǵı túsinikler—ma'lumot-bibliogarfiya apparatı, kitapxana katalogları sisteması, kartotekalar sisteması, maǵlıwmat -bibliografiya fondı.

MBA haqqında ulıwma túsinik

MBA kitapxana hújjetleri fondini hartomonlama ashıp beriw, sáwlelendiriwge mólsherlengen, óz-ara bir-biri menen baylanıslı yamasa bir-birin toltırıp baratuǵın, kıtapxanlardı zárúr informaciya menen támiyinlewge qaratılǵan hám kásiplik kitapxana -bibliografik iskerlikti shólkemlestiriwdi ózishige alıwshı kompleks bolıp tabıladı.

MBAning sapası kitapxanachilikishining, ásirese, bibliografiyaishining qanday islengenine baylanıslı. Házirshe hámme kitapxanalar (ásirese, rayon hám awıl kitapxanaları ) zamanagóy informaciya texnologiyaları menen tolıq támiyinlenbegen. Sonday eken, ele talay waqıt zamanagóy MBA menen bir qatarda dástúriy MBA shólkemlestiriw hám odan paydalanıw dawam etedi. MBAning quramı, qásiyetleri, dúzilisi kitapxana ózgeshelikinen hám mártebeinen, kitapxana fondı, kıtapxanlar sorawlarınıń

mazmunınan kelip shıǵıp belgilenedi.

Universal kitapxanalarda MBA hámme bilim tarawı boyınsha shólkemlestiriledi hám túrli kıtapxanlarǵa olar haqqında informaciya beredi.

Dástúriy MBA tómendegi 3 bólekten ibarat :

—aynan sol kitapxana ushın uyqas hám zárúr kitapxana katalogları sisteması ;

—kartotekalar sisteması ;

—ma'lumot-bibliografiya fondı (MBF).

Kıtapxanlar tárepinen berilip atırǵan hár qıylı sorawlardı orınlawshı kitapxanalarda mánisine kórenashretilmagan bibliografik málimlemelerden ibarat orınlanǵan talaplar fondı shólkemlestiriledi hám júritiledi. Kataloglar sisteması álippe, sistemalı hám predmet katalogınan dúziledi. Taǵı iri hám oraylıq kitapxanalarda úlketanıwlıq katalogı da júritiledi. Kitapxana fondı mazmunınan hám ózgeshelikinen kelip shıqqan halda basqa túrdegi kataloglar da shólkemlestiriledi. Mısalı, notalinashrlar katalogı, normativ-texnikalıq hújjetler katalogı, muzıkalı audiomateriallar katalogı, CD-ROMlar katalogı hám basqalar.

Bul kataloglar túrli jóneliste kitapxana fondini kórsetip beriw, onı targ'ib etiw, usınıs etiw hám informaciya beriw wazıypasın atqaradı. MBA quramında kartotekalar zárúrli áhmiyetke iye. Ol jaǵdayda kitapxana fondidan sırtda da ámeldegi bolǵan kútá úlken

mazmunda informaciya toplandı. Kartoteka túrleri de kitapxana ózgeshelikinen, kıtapxanlar gruppalarınıń quramınan kelip shıǵıp saylanadı. Kóbirek tómendegi kartotekalar shólkemlestiriledi :

—umumiy yamasa universal bibliografik kartotekalar :maqalalardıń sistemalı katalogı yamasa Bas maǵlıwmat kartotekası (BMK) yamasa Bas informaciya kartotekası (BAK);

—mavzuli kartotekalar ;

—o'lkashunoslik kartotekası ;

—maxsus kartotekalar (shıǵarmalar bas betlarınıń kartotekası, recenziyalar, shaxslarǵa tiyisli, suwretleytuǵın kórkem óneras arlari kartotekası hám basqalar ).

Kishi kitapxanalarda, tiykarınan, álippe hám sistemalı katalog, temalı kartotekalar tashkil etilgen. wálayat informacion-kitapxana oraylarında álippe, sistemalı, úlketanıwlıq kartotekası, shıǵarmalar bas betları kartotekası hám temalı kartotekalar bar. Joqarı oqıw jurtı kitapxanalarında da, tiykarınan, álippe hám sistemalı, predmet katalogları hám temalı kartotekalar shólkemlestiriledi. Muzıka bólimleri ámeldegi kitapxanalarda qosıqlar kartotekası, izo baspalar kartotekası, baspa etilmegen dóretpeler kartotekaları, shet el tillerde baspa etińa nasarlar yamasa ózbek avtorları dóretpeleri kartotekası, mádeniyat hám kórkem óner máseleleri boyınsha kartotekalar islengen. Kartotekalar sisteması gazeta, jurnal hám jıynaqlar, dawamlı hám udayı tákirarlanatuǵın baspalar, ayırım nodavriy baspalar mazmunın ashıp beriwge, ayırım temalar hám máseleler, úlke turmısı, dóretpelerdiń bólek janrlari hám túrleri haqqında sıpatlama beriwge qaratıladı.

Dúnya kóleminde tolıq informaciya toplaw hám saqlaw ushın kitapxanalarda tashkil atırǵan katalog hám kartotekalar úzliksiz toltırıp barılıwı, bir-birin tolıqtırıwı, óz-ara baylanıslı bolıwı talap etiledi. Buyagona jóneltiriw sisteması yamasa álippeli-predmet kórsetkishi járdeminde ámelge asıriladı. Álippe-predmet kórsetkish (APK) úzliksiz túrde jańa túsinikler, shaxsqa tiyisli rubrikalar menen toltırıp barıladı. Bul onıń sapasın asıradı, informaciyanı qıdırıw, tolıq maǵlıwmatqa ıyelew, katalog hám kartotekalar sistemasınan ónimli paydalanıwdıń nátiyjesin asıradı.

Dástúriy katalog hám kartotekalar sisteması kitapxana MBA dıń bir bólegi bolıp, ózinde rejeli islengen, óz-ara baylanıslı hám bir-birin tolıqlawısh kartochkalı katalog hám kartotekalardı sáwlelendiredi. Katalog hám kartotekalardıń bir-birinen ayırmashılıǵı sonda,

katalog áyne alınǵan kitapxana fondini tolıq sáwlelendiredi. Kartoteka sol fonddan alınǵan maqsetke qaratılǵan, tuzilayotgan kartotekanıń baǵdarına uyqas bolǵan bóleginigine sáwlelendiredi. Bunnan tısqarı, kartotekalar kitapxanada ámeldegi bolmaǵan, biraq alınǵan tema boyınsha basqa dereklerde hámme vjud bolǵan materiallardı (aldın fonddan shıǵarılǵanlardı da ) sáwlelendiredi. Kartotekalar kataloglardı toldıradı, kıtapxanlarǵa bólek baspa etilmegen materiallar haqqında maǵlıwmat beredi. Kartotekalar sistemasına tómendegiler kiredi:

—umumiy bibliografik kartoteka ;

—o'lkashunoslik, eger sonday katalog ámeldegi bolmasa ;—mavzuli;

—uslubiy hám bibliografik hújjetler kartotekası ;—badiiy dóretpeler bas betlarınıń kartotekası.

Bunday kartotekalar balalar hám óspirimler kitapxanalarında, arnawlı kitapxanalarda shólkemlestiriledi. Sonıń menen birge, kóplegen kitapxanalar jańa ádebiyatlar kartotekası hám basqa mazmundagi kartoteklarni da quraydı. Sistemalı katalog balalardıń jas qásiyetlerin esapqa alǵan halda shólkemlestiriledi.

Zamanagóy MBA dástúriy hám elektron forma daǵı maǵlıwmatlar bazası hám bankinen ibarat sistema. Elektron forma daǵı MBA kitapxanadan tısqarına, pútkil mámleket hám shet el mámleketler apparatına informaciya talabı menen kirisiw imkaniyatın beredi. Zamanagóy MBAga tómendegiler kiredi:

—kutubxona katalogları sisteması : dástúriy hám elektron katalog ;—bibliografik kartotekalar sisteması :maǵlıwmatlar bazasiva

banki;

—bibliografik hám informaciya baspaları ;—bajarilgan sorawlar fondı ;

—ma'lumotnoma baspalar fondı ;—fakto grafik qıdırıw sisteması ;

—yagonaalifbo-predmetko'rsatkichivaMBA.

Elektronkatalogbilanbirqatordaan'anaviykataloglartuzishdavometmoqda, sebebiularningharbirio'zvazifasigaega. Dástúriykatalogkutubxonatashkiletilgandanberitashkiletila-jatqanbo'lsavashudavrichidagifondniaksettirsa, elektronkataloglardeyarlibarchakutubxonalarda1994-jıldanberiyokielektronkataloguchundasturolinganyildanboshlabtashkiletilmoqda. Ukutubxonalararovaxalqaromiqyosdaaxborotalma-shuvimkoniniberadi.

164

Kartotekalartizimidahamelektronma'lumotlarbazasipaydobo'laboshladi. Odagibibliografikyozuvlarma'lumbiryildanboshlabtanlanganvaqtlimatbuotnashrlarivato'plamlardanolinganhujjatlargaberiladi. Rossiyakutubxonalarihududiydoiradabirnechakutubxonalarbirgalikda„Úlke“nomibilanyig'makartotekahamtashkiletmoqda. Odaviloyat, qala, rayonhaqidagihujjatlaraksetgan, bukeyinchalikbosmako'rinishdagio'lkashunoslikqo'llanmasininashrdanchiqarishgaolibkeladi. Birparakutubxonalarbirgalikdaumumiykartotekanikorporativasosdatashkiletganlar. Olaro'zlariobunabo'lganyokiishlayotganvaqtlimatbuotnashrlariniqamraboladi. Kıtapxanlarko'pmurojaatqiladiganmavzularvamasalalargaoidkartotekalarma'lumotlarbazasigakiritiladi. Mısalı, „Tábiyaatniasrang:úlkeningekologikmuammolari“, „Isbilermengayordam“, „Tálimmuammolari“, „Mádeniyatvasan'atningmuhimmasalalari“vahokazo. Keyingipaytdarespublikamizda27 danortiqhuquqiyaxborotmarkazlaritashkiletilgan. Shukutubxonalarhududlarxususiyatidankelibchiqibbirgalikda„Insanvaqonun“, „Nızamnio'rganamiz“, „ÓzbekstanRespublikasıqonunchiligi“, „De-mokratikjamiyatsari“kabima'lumotlarbazasiniyaratishlarivaalmashishlarimumkin. „Jazılıw“atlıma'lumotlarbazasidakutubxonaobunabo'lganvaqtlivadavomlinashrlarhaqidagima'lumotlarto'planadi.