Klasik osmanli çAĞi taşra teşKİlati bağlaminda halep eyaleti’NİN İdari, sosyal ve ekonomik tariHİne dair bazi tespitler

V- XVI. ve XVII. Yüzyılda Halep Livasının Ekonomik Durumu

Halep Livası’ndan elde edilen gelir Halep, Antakya ve bazı kasaba merkezlerinde bulunan vakıflar hariç 15.554.109 akçedir. Bu gelirde en fazla hisseyi 10.479.012 akçe ile padişah hası oluşturmaktadır. Daha sonra sırasıyla vakıflara 2.240.761, tımarlara 319.661, zeametlere 188.743, İkta-ı Arap’a 88.957,5 ve defterdar hasına da 10.923 akçe gelir ayrılmıştır.⁴⁹

XVI. yüzyılda Halep’te tarım ve hayvancılık gelişmişti. Zaten Osmanlı Devleti’nin iktisadi gücünü esas itibariyle tarım ve hayvancılık teşkil ediyordu. Halep Sancağı’nda da nüfusun çoğunluğunun yaşadığı kırsal alanlarda iktisadi faaliyetler büyük ölçüde ziraatta dayanıyordu. Ziraat bakımından en çok üretilen mahsuller, hiç şüphesiz, temel gıda maddelerinin hammaddesini teşkil eden arpa ve buğday idi. Bu mahsullerin ekimi sancağın bütün bölgelerini şamil olup bunlara ilaveten nohut, mercimek ve pamuk, hayvan yemi olarak ta bakla, darı, culban ve küşne en fazla ekimi yapılan hububat ve bakliyat çeşitleriydi. Meyvelerden başta üzüm ve zeytin olmak üzere, fıstık, incir, ceviz, kayısı, nar, kiraz ve vişne bostan mahsulü olarak da karpuz, kavun ve acur vb. mahsuller yetiştirilmekteydi.⁵⁰

Hayvancılık alanında ise en fazla küçükbaş hayvanları olan koyun ve keçi besleniyordu. Bu hayvanlar sancağın bütün köy ve kasabalarında yetiştirilmekle birlikte bu alanda ilk sırayı Halep Türkmenleri alıyordu. Zira bunların sahip oldukları koyun ve keçi miktarı 1552 yılında 1.302.593 adetti.⁵¹

Halep Eyaleti, XV. yüzyılda İran ipeğini Batı’ya taşıyan Ermeni tüccarlarca Pazar olarak seçilmişti. Diğer rakipler yerine Halep’in seçilmesi, büyük oranda pratik bir nedene dayanıyordu: Halep şehri, bu tüccarların İran ile Azerbaycan arasında sınır oluşturan Aras nehri üzerindeki merkezleri Culfa’ya diğer ticaret merkezlerine göre daha yakındı. Ayrıca Halep, XV. Yüzyılda genellikle şiddetin kol gezdiği Orta Anadolu’dan da daha güvenliydi.⁵²

İpek alanında Halep uzun bir süre ticaret merkezi olup Bursa’nın rakibi olmuştur. İpek kervanları Halep’e, Erzurum yoluyla ve Fırat vadisi boyunca ya da, daha çok, Van, Bitlis, Diyarbakır ve Birecik yoluyla, Tebriz’den gelirdi. Osmanlılar, 1516-1517’de Halep’i alarak bu yolların denetimini ellerine geçirdiler. O tarihten sonra İran İpeğinin Avrupalılara açık bütün çıkış noktaları artık Osmanlıların eline geçmiş bulunuyordu. XVI. Yüzyıl sonlarında Osmanlılar, Şirvan ve Geylan’daki Kuzey İran İpek üretim merkezlerini doğrudan doğruya kendi yönetimlerine katmayı denemişlerdir.⁵³

Osmanlı Devleti’nde Bursa ve İstanbul’dan sonraki en önemli dokumacılık merkezi Halep olmuştur. İpekli dokumaları ve meşhur sabunları Halep'in en başta ihraç ettiği mallar olmuştur. İstanbul'dan sonra ikinci en büyük ticaret merkezi ve altın çarşıları Halep’te yer almıştır. XVI. Yüzyıldan itibaren Venedikliler, İngilizler, Fransızlar ve Hollandalılar şehrin önemi nedeniyle Halep'te konsolosluklar ve acenteler kurmuşlardır.

XVI. ve XVII. yüzyılda Kuzeybatı Avrupa’da yerel tekstil üretiminin artışı Avrupa’da ipek talebini yükseltti ve Halep ipek pazarı daha da çekici bir hale geldi. Sadece Londra’da, 1600’de üç yüz olan ipekli üretiminde çalışan insan sayısının 1640’ta on binin üzerine çıktığı tahmin ediliyordu. İngiliz ve Fransız tüccarlar, büyüyen ham ipek talebini karşılama konusunda, Venediklilerin Doğu Akdeniz ticareti üzerindeki mevcut tekelini kırma arayışındaydılar. Halep in ticari önemi sebebiyle Venedikliler 1548 tarihinde konsolosluk ve ticaret müesseselerini Halep’e nakletmişlerdir. Arkasından Fransızlar 1557’de Halep’te konsolosluk düzeyinde temsilcilik kurdular. 1581’de İngiliz Şirketi, Elizabeth’ten kendisi ile Halep arasında uzun ve kazançlı bir ilişkinin başlangıcına işaret eden imtiyazını aldı. Hollandalılar da 1613 tarihinde şehirde konsolosluklar ile ticaret evleri açmışlardır.⁵⁴

Halep Livası sabun ve zeytinyağı ticareti bakımından önemli bir şehirdir. Sabuna dönük talebin hiç düşmemesi imalatın 1560’lardan sonraki yayılışıyla zeytinliklerdeki genişlenmenin hızlanmasından dolayı Halep’te sabun yapımı XVII. yüzyıldan itibaren daha büyük çaplı imalat birimlerinin ortaya çıkmasını sağladı. Hayvancılığın ve hayvansal yağların XIV. yüzyıldan itibaren ağırlık kazanmasına karşın, zeytinyağı XVI. yüzyıldan itibaren kazançlı ve sürekli büyüyen bir yayılma alanı koparmayı başardı. Kısacası, XIII. yüzyılda Akdeniz manzarasının ayrılmaz unsurlarıyken 1350’lerden sonra bu özelliği yitirmiş olan zeytinlikler ve bağlar zamanla bu manzaradaki konumlarını tekrar kazandılar.⁵⁵

Halep baharat ticareti bakımından önemli bir konuma sahip olmuştur. Portekizli tüccarların İran Körfezi’ndeki liman kenti Bender Abbas’ta boşalttığı baharat kargoları daha sonra develerle taşınarak Suriye çölü üzerinden Halep’e ve oradan da İstanbul’a ulaştırılmaktaydı. Bu uzun yolculuk Osmanlı topraklarında ve ötesinde baharat dağıtımı açısından temel öneme sahipti. Baharat ticaretinin XVI. yüzyılın ikinci yarısında dönüşü eski düzeni geri getirmedi. Ticaretin bir bölümünün Hürmüz yoluyla Halep’e kayışı, daha önce baharatın Venedik gemilerine yüklendiği limanların aleyhine işledi. Halep ve limanı Trablus Şam yüzyılın ikinci yarısından 1620’lere kadar konum üstünlüğünü ele geçirerek, Osmanlı deniz limanlarının yanı sıra Venedikli ve başka tüccarların iş hanlarının baharat ve ecza tedarik ettikleri ana Pazar alanı işlevini gördü. Venedikli tüccarların XV. yüzyıl boyunca barındığı asıl merkez olan İskenderiye bir daha eski konumuna kavuşamadı. Baharat ticareti 1550’lerden itibaren canlandığında, Kahire-İskenderiye ve Şam-Beyrut güzergâhları ticaretin bir bölümünü yeniden kaptı, ama öne çıkan Halep’in ve kara güzergâhlarının gölgesinde kaldı.⁵⁶

İç gümrük teşkilatı bakımından, bütün İmparatorluk arazisini kapsayan bir ağ şeklinden çok, iç mübadelede ticari trafiğin belirli yoğunluğu aştığı şehirleri ve özellikle limanları merkez kabul eden az veya çok geniş daireler halinde düzenlemişti. İstanbul, İzmir, Selanik, Edirne, Belgrad, Trabzon, Erzurum, Diyarbakır, Halep, Şam, Bağdat gibi liman ve şehirler, nüfus ve ticaret hacmi itibarı ile gümrük merkezlerinin başında geliyordu.⁵⁷

VI- Evliya Çelebiye Seyahatnamesine Göre Halep

Evliya Çelebiye göre Halep Şehri Bizanslıların ve Abbasilerin, Eyyubilerin, Fatımilerin, Memluklerin ve Yavuz Sultan Selim zamanında da Osmanlı Devleti’nin topraklarına katılmıştır. ⁵⁸Yavuz Sultan Selim Halep’e geldiğinde halk onu kapıda karşılamıştır.⁵⁹

Evliya Çelebi de seyahatnamesinde Halep şehrinde dört mezhep Şafii, Hanefi, Hambeli ve Maliki mezheplerinin ayrı ayrı Şeyhülislamları olduğunu yazmıştır. Halep şehrinin bir kale şehri olduğunu söyleyen Evliya Çelebi Halep’in iç kalesinin on üç kuleden oluştuğunu yazmıştır. Kalenin kireç kapısının sol tarafında bulunan kulenin zindan olarak kullanıldığını ve burada katil ve borçluların bulunduğunu söylemiştir.⁶⁰

Evliya Çelebi Kireç Kapısının kıbleye baktığını ve önündeki büyük hendekten dolayı köprü kurulduğunu yazmıştır. Dış kalesinin ise seksen üç kule ve dokuz kapıdan oluştuğunu yazmıştır. Bu dokuz kapıdan bazıları şunlardır. Karanlık Kapı, Menkuse Kapı, Kızıl Kapı, Cinin Kapısı ve Yeni Kapı. Evliya Çelebi kapılar arasında çok sayıda silahlı askerin şehri koruduğunu yazar. Eserinde Kapıların çok sağlam demirlerden yapıldığını anlatır İç kalenin etrafında yüz adımlık bir hendek bulunduğunu ve bazı katiller ile fuhuş yapan kadınların bu hendeğe atıldığını yazmıştır. ⁶¹

Halep’in Evliya Çelebi’ye göre iç kalenin kıbleye bakan tek kapısı vardır. Kapının kanatları demir kafeslidir. Bu kapıya yakın Hızır Makamı vardır. Hızır Makamı’ndan sonra iç kale evleri bulunmaktadır. İç kale evlerinin bulunduğu yerde Hz. İbrahim Peygamber Camisi bulunmaktadır. Avlusu kocaman bir bahçedir. Evliya Çelebi eserinde bahçede limon ve turunç ağaçlarının bol miktarda bulunduğunu yazar. Avlu dışındaki yerler mermer ile kaplıdır. Caminin sağ tarafında Hz. İbrahim Peygamber’in uzun yıllar ibadet ettiğini söylemiştir. Evliya Çelebi Hz. İbrahim peygamberin Halep için şu duayı ettiğini yazmıştır Allah’ım toprağını havasını ve suyunu güzel eyle. Burada dört köşeli beyaz taştan yapılmış bir tekne bulunmaktadır. Hz. İbrahim Peygamberin ineğini bu dört köşeli tekneye sağıp geçimini sağladığını yazmıştır. Yoğurt ve peynir yapmanın Hz. İbrahim peygamberden kaldığını söyler. Evliya Çelebi. Halep süt sağma anlamına da gelir. Şehb⁶² ise beyaz demektir. O yüzden Halep’e Halebüşşehba denilmektedir.⁶³

Evliya Çelebi Halep’te toplam 72 mahallenin varlığından bahseder. Bunlardan bazılarının Hıristiyan, Yahudi, Nesturî ve Ermeni Mahallesi olduğunu; geriye kalan mahallerin de Müslümanlara ait bulunduğunu yazmıştır.

Halep’teki Ulu Cami’yi de anlatan Evliya Çelebi on iki kapılı camiin bir sanat şaheseri olduğunu yazmıştır. Camide Zekeriya Peygamberin mezarı olduğunu ve mezarın üzerindeki örtüsünün her tarafının özel işlenmiş atlas kumaştan olduğunu anlatmıştır. Evliya çelebi Ulu Camide Hz. Süleyman’ın mührünün olduğunu yazmıştır. Hüsrev Paşa Camisinden bahsederken de avlusu beyaz mermerler ile kaplı olan ortasında abdest almak için şadırvanı bulunan ve sütunlarının rengârenk mermerler ile süslü bir yapı olduğunu anlatmıştır. Evliya Çelebi şehirdeki Behramiye Camisi’nden de bahsetmiş ve mimarının Mimar Sinan eseri olduğunu yazmıştır.⁶⁴

Halep’te İrem Bağına benzer bahçeler olduğunu yazan Evliya Çelebi, şehirde iki tane hastane olduğunu anlatır. Ancak Çelebi’nin anlattığına göre şehrin havası ve suyu o kadar güzeldir ki, burada kimse hasta olmaz bu hastaneleri de yaptıran devlet adamları hayır duası almak için yaptırmışlardır. Yine Halep’in meşhur hamamları olduğunu tertemiz ve bakımlı hamamlarının da çok ünlü olduğunu söyler. Altı tane aş evi olan Halep’te gece gündüz ihtiyaç sahiplerine yemek dağıtıldığını anlatan Evliye Çelebi’ye göre şehirde yaklaşık yetmiş iki han bulunmaktadır. Ayrıca Fırat nehrinden şehre suyolları ile suyun taşındığını anlatan Evliya Çelebi, Halep’te özellikle varlıklı insanların evlerinin önünde mutlaka havuz olduğunu belirtmiştir. Şehirde ayrıca yedi bin adet su kuyusu bulunduğunu ve bu kuyuların dışarıdan su gelmese bile uzun müddet halkın su ihtiyacını karşılayacağını yazmaktadır. Evliya Çelebi, Halep’te yedi bine yakın bağ ve bahçenin olduğunu, özellikle Hünkâr bahçesinin adeta “Cennet Bahçesi ”ne benzediğini yazmıştır.⁶⁵

Evliya Çelebi’nin anlattığına göre; Halep sokakları Arnavut kaldırım taşı ile döşenmiştir. Çarşısı çok büyüktür. Çarşıdaki dükkânların üstü kurşun ile kaplandığından yaz sıcaklarında bile serinlik olduğu yol ve sokakların görevliler tarafından sürekli temizlenip sulandığını alışveriş yapan insanların böylece sıcaktan etkilenmediklerini yazmıştır. Yine şehirde yüz beş tane kahvehane olduğu en büyüklerinde aynı anda iki bin insanın toplanıp sohbet edebildiğini ve Halep’in Kahvesi’nin de çok hoş bir tadı olduğunu yazar. Evliya Çelebi, Halep saraylarının kale gibi sağlam yapıldığını köşk ve sarayların bahçelerinin mermerler ile döşeli olduğunu yazmaktadır.

Evliya Çelebi, şehirde 179 adet türbe bulunduğunu söyler. Ayrıca İhlâs Baba Tekkesi, Gülşeni Tekkesi, Kırklar Tekkesi de Halep’teki en önemli tekkedir. Evliya Çelebi özellikle Şeyh Cemalattini Şirvanı Tekkesinin hastalara şifa verdiğini buraya giden bir hastanın şifa bulduğunu yazmaktadır.⁶⁶

Şehir halkının zenginlerinin rengârenk samur kürk giydiğini orta halli insanlarında Aba giydiklerini kadınlar başların altın ve gümüşten süslenmiş sivri takke taktıklarını ve bunun üzerine de beyaz çarşaf giyindiklerini ve sarı çizmeler giyindiklerini hanımların çok edepli ve terbiyeli olduklarını konuşmalarının çok düzgün olduğunu yazmıştır.⁶⁷ Halep’te beyaz ekmek, Şam fıstığı, elma ve şeftalinin çokça tüketildiğinden bahseder.⁶⁸

Sonuç

XVI. yüzyıldan itibaren Halep Eyaleti XX. yüzyılın başlarına kadar Osmanlı taşra teşkilat yapılanmasına göre şekillendirilmiş bir idari yapılanma arz etmektedir. Buna göre bu eyalet, saliyanesiz eyaletler kapsamında yer almış ve buraya Osmanlı eyalet idarecileri ve sipahiler atanmıştır. Bunlardan ilki Karaca Ahmet Bey’dir. Osmanlı Devleti, diğer Arap eyaletlerinin aksine Şam ve Halep eyaletlerine özellikle Türkçe konuşan beyler ve sipahiler tayin etmiştir. Bu durum aynı zamanda Halep Eyaletine verilen önemin bir göstergesidir.

Kayıtlardan anlaşıldığına göre; Halep Eyaletinde birçok etnik kökenden topluluklar yaşamaktadır. Ancak Halep’in nüfus yapısı esas itibari ile ana unsurunu Arap ve Türkmenler oluşturmuşlardır. Az sayıda Ermeni, Asuri, Yahudi, Kürt ve Çerkez de Halep Eyaletinde yaşantılarını sürdürmüşlerdir.

Yine kayıtlar itibarıyla Halep Eyaleti ve çevresinde kadim bir Türkmen iskânının olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim 24 Oğuz boyunun en az 10 boyuna ait alt oymak ve cemaatler Halep ve yöresinde yaygın bir şekilde yaşamışlardır. Bu boyların 24 Oğuz boyundan Beydili, Eymur, Afşar, Çepni, Bayat, Döğer, Yıva, Karkın, Kınık ve Peçeneklerin olduğu tespit edilmiştir. Bu 10 Oğuz boyunun alt oymak ve cemaatleri Halep ve çevresinde yaygın bir şekilde yaşantılarını idame ettirmiş ve burada Osmanlı idaresi tarafından iskân edilmişlerdir.

Halep şehri eski ipek ve baharat yollarının önemli bir geçit noktası ve kadim kültürlerin yaşandığı bir şehirdir. Halep, Osmanlıların hâkimiyetleri sonucunda uzun yıllar istikrarlı bir hayat sürmüştür. Ayrıca özellikle dokuma alanında Halep, İstanbul ve Bursa’dan sonra Osmanlı Devletinin üçüncü büyük şehri olmuştur. İpek imalatı ve ihracında söz sahibi olan Halep, Baharat yolu üzerinde olması nedeniyle Uzakdoğu ve Hindistan dan gelen baharatın İran Körfezi’nin Bender Abbas limanında buraya gelmesi de şehrin önemini arttırmıştır. Nitekim Halep şehri üzerinden onun limanı olan Trablus Şam’dan Avrupa’ya malların ihracı da Halep’in önemini arttıran bir diğer husus olmuştur. İstanbul'dan sonra ikinci en büyük ticaret merkezi ve altın çarşıları Halep’te yer almıştır. Ayrıca, Halep Livası sabun ve zeytinyağı ticareti bakımından önemli bir şehirdir. Bu önemi nedeniyle XVI. Yüzyıldan itibaren Venedikliler, İngilizler, Fransızlar ve Hollandalılar Halep'te konsolosluklar ve acenteler kurmuşlardır.

Seyyahların Halep ile ilgili verdikleri bilgilere bakılacak olursa; gerek İbni Batuta gerekse Evliya Çelebi, şehrin çok gelişmiş özgün ve seçkin bir kent olduğunu anlatmışlardır.

KAYNAKÇA

397 Numaralı Halep Livası Mufassal Tahrir Defteri I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 2010.

998 Numaralı Muhasabe-i Vilayet-i Diyar-i Bekr ve Arab ve Zülkadiriyye Defteri (937/1530) II. Cilt, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1999.

Aynî Âlî, Kavânîn-i Âli Osman der Mezâmîn-i Defter-i Divan, İstanbul, 1280.

Çakar, Enver, 17. Yüzyılda Halep Eyaleti ve Türkmenleri, Fırat Üniversitesi, Ortadoğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ, 2006.

Çakar, Enver, XVI. Yüzyılda Haleb Sancağı, Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ, 2003.

Çakar, Enver, XVI. yüzyılda Şam Beylerbeyliğinin İdari Taksimatı, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Elazığ, 2003.

Emecen, Feridun -İlhan Şahin, “Osmanlı Taşra Teşkilatının Kaynaklarından 957-958 (1550-1551) Tarihli Sancak Defteri-I”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, c. XIX, Sayı: 23, Yıl: 1998, TTK. Yay., Ankara, 1999.

Genç, Mehmet, ”Osmanlı Devletinde İç Gümrük Rejimi”, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2013.

İlhan, Fatih, Şer’ iye Sicillerine Göre XVI. Yüzyılda Halep’te Fiyatlar Yüksek Lisans Tezi, T.C. Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Mehmet Kabacık, Kilis Haziran-2013.

İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2011.

İpşirli, Mehmet, “Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilat”, Osmanlı Devleti Tarihi, Editör Ekmeleddin İhsanoğlu C.I, İstanbul, 1999.

Kafalı, Mustafa, “Suriye Türkleri I”; Töre Dergisi, 21. Cilt, Ankara, 1973.

Kahraman, Ali, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Kütahya-Manisa-İzmir-Antalya-Karaman-Adana-Halep-Şam-kudüs-Mekke-Medine C. 9, 1.kitap, YKY, İstanbul, Mayıs 2001.

Kılıç, Orhan, XVI. Yüzyılda Ahlat ve Adilcevaz ve Ahlat, Tamga Yayıncılık, Ankara, 1999,

Koçibey Risalesi, Haz; Zuhuri Danışman), MEB Yay., Türk Kültürü Kaynak Eserleri Dizisi, İstanbul, 1972.

Kunt, İ. Metin, Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, Boğaziçi Üniversitesi Yay., İstanbul, 1978.

Masters, Bruce “Halep”, DİA, XV, İstanbul, 1997.

Masters, Bruce “Halep: Osmanlı İmparatorluğu’nun Kervan Kenti”, Doğu İle Batı Arasında Osmanlı Kenti, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2012.

Oğuz, Süleyman, Osmanlı Vilâyet İdaresi ve Doğu Rumeli Vilâyeti (1878–1885), Ankara, 1986.

Ortaylı, İlber, Türkiye İdare Tarihi, Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayınları, No:180, Ankara,1979.

Özçelik, İsmail, Devlet-i ‘Aliye’nin Kamusal Düzeni, Gazi Kitabevi, Ankara, 2014.

Özkaya, Yücel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayanlık, Ankara, 1977.

Sümer, Faruk, “XVI. Asırda Anadolu, Suriye ve Irak’ta Yaşayan Türk Aşiretlerine Umumi Bir Bakış”, İÜİFM, XI. 2952.

Sümer Faruk, Oğuzlar (Türkmenler), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Fakültesi Yayınları, Ankara, 1972.

Şahin, İlhan, “XV ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Taşra Teşkilatının Özellikleri”, XV ve XVI. Asırları Türk Asrı Yapan Değerler, (Editör: Abdülkadir Özcan), İslami İlimler Araştırma Vakfı, İstanbul, 1997.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, 2.Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları Ankara, 1975.

Ünal, Mehmet Ali, “Osmanlı Devleti’nde Merkezi Otorite ve Taşra Teşkilatı”, Osmanlı, c. 6, Yeni Türkiye Yay., Ankara, 1999.

Ünal, Mehmet Ali, XVI. Yüzyıl’da Harput Sancağı, TTK, Ankara, 1989.

1*Kırıkkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Başkanı.

^Mehmet İpşirli, “Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilat”, Osmanlı Devleti Tarihi, Editör Ekmeleddin İhsanoğlu C.I, İstanbul, 1999, s. 222.

2^ İsmail Özçelik, Devlet-i ‘Aliyye’nin Kamusal Düzeni, Gazi Kitabevi, Ankara,2014, s.189 vd.

3^ İ. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerâsı ve İl İdaresi, Boğaziçi Üniversitesi Yay., İstanbul, 1978.

4^ Feridun Emecen-İlhan Şahin, “Osmanlı Taşra Teşkilatının Kaynaklarından 957-958 (1550-1551) Tarihli Sancak Defteri-I”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, c. XIX, Sayı: 23, Yıl: 1998, TTK.Yay., Ankara, 1999, s. 53-54.

5^ Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi’nin, D. 5246, 8303, 9578, 9772, ve 10057’de yer alan bu listelerden bazıları kısmen ya da tamamen yayımlanmıştır. Bu çalışmalardan en önemlileri arasında; Ömer Lütfi Barkan, “H. 933-934 (M. 1527-1528) Mâlî Yılına Ait Bütçe Örneği”, İFM, XV/ 1-4 (1955) s. 303-307; M. Tayyib Gökbilgin, “Kanuni Sultan Süleyman Devri Başlarında Rumeli Eyaleti, Livaları, Şehir ve Kasabaları”, Belleten, XX, s.247-294; Nejat Göyünç, “Diyarbekir Beylerbeyliğinin İlk İdarî Taksimatı”, Tarih Dergisi, XIII (1969), s. 23-24; İ. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, Boğaziçi Üniversitesi Yay., İstanbul, 1978, s.125-132; Mustafa Çetin Varlık, “Osmanlı İdarî Teşkilatında Kütahya”, Türklük Araştırmaları Dergisi-II, İstanbul, 1987, s. 201-239, gösterilebilir.

6^ Tuncer Baykara, Anadolu’nun Tarihî Coğrafyasına Giriş I, Anadolu’nun İdarî Taksimatı, Ankara,1988, s. 36; Süleyman Oğuz, Osmanlı Vilâyet İdaresi ve Doğu Rumeli Vilâyeti (1878-1885), Ankara, 1986, s.7.; İ. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi,, İstanbul,1978, s. 26-27.; Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), TTK. Yay.. Ankara, 1989, s. 30.

7^ İlber Ortaylı, Türkiye İdare Tarihi, Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayınları, No:180, Ankara,1979, s. 186.

8^ Süleyman Oğuz, Osmanlı Vilâyet İdaresi ve Doğu Rumeli Vilâyeti (1878–1885), Ankara, 1986, s. 10.

9^ İlhan Şahin, “XV ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Taşra Teşkilatının Özellikleri”, XV ve XVI. Asırları Türk Asrı Yapan Değerler, (Editör: Abdülkadir Özcan), İslami İlimler Araştırma Vakfı, İstanbul, 1997, s. 236.

10^ İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. 2, 4. Baskı, TTK, Yay., Ankara, 1983, s. 580.

11^ Mehmet Ali Ünal, “Osmanlı Devleti’nde Merkezi Otorite ve Taşra Teşkilatı”, Osmanlı, c. 6, Yeni Türkiye Yay., Ankara, 1999, s. 113.

12^ Saliyane sözlük anlamı olarak “yıllık” manasına gelmektedir. Bu tabir aynı zamanda Tanzimat’tan önce bir kısım memur ve hizmetlilere senelik olarak verilen görev/ücret yerine kullanılan bir tabirdir.

13^ Özçelik, age , s.189 v.d.,(BOA, Tarih: 18/N /1109 (1698), Dosya No:1, Gömlek No:45, Fon Kodu: İE.MHH.) Tersane-i Amire'den Hazine-i Mısriye'ye teslimi için muktazi elli üç kese akçe ki yirmi altı bin beş yüz guruşun mahalline teslim edildiğine dair Mısır Başkethüdası Hacı Mehmed imzasıyla Makam-ı Sadaret'e tahrir ve irsal olunan mektup.

14^ Orhan Kılıç, XVI. Yüzyılda Ahlat ve Adilcevaz ve Ahlat, Tamga Yayıncılık, Ankara, 1999, s. 41.

15^ Aynî Âlî, Kavânîn-i Âli Osman der Mezâmîn-i Defter-i Divan, İstanbul, 1280, s. 5.

16^ Aynî Âlî’nin listesinde verilen eyaletlere ek olarak, Koçi Bey, risalesine Özi eyaletini de eklemiştir. Bkz, Koçi bey Risalesi, Haz; Zuhuri Danışman), MEB Yay., Türk Kültürü Kaynak Eserleri Dizisi, İstanbul, 1972, s. 118.

17^ Tabloda görüldüğü gibi Halep Eyaleti kayıtlarda tımar sisteminin uygulandığı salyanesiz eyaletler arasında yer almaktadır.

18^Eyalet valilerinin otoritelerini giderek arttırmaları da, mülkî idaredeki aksaklıkları gidermeye yetmemiştir. İdarî alandaki bu eksikliği kapatmak amacıyla sancakbeylerinin birçoğu üç tuğlu vezirlik rütbesine çıkartılarak vezirlerin sayılarının arttırılması yoluna gidilmiştir. Bütün bu gelişmeler neticesinde eyaletlerde görülen karışıklıklar ve taşra mülkî yönetiminin gittikçe güç kazanması, merkezî idarenin taşrayı denetlemesini güçleştirmeye başlamıştır. Dolayısıyla da merkezî yönetim ile taşra yönetimi arasında zaman zaman anlaşmazlıklar ortaya çıkmıştır.

19^ Süleyman Oğuz, age, s. 12–13.

20^Mehmet Genç, “Osmanlı Maliyesinde Malikâne Sistemi”, Türkiye İktisat Tarihi Semineri Bildirileri, Hacettepe Üniversitesi Yay., Ankara, 1975, s. 231-288.

21^Geniş bilgi için bkz; Yücel Özkaya, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayanlık, Ankara, 1977.

22^Ortaylı, Türkiye İdare Tarihi, s. 184.

23^ Nejat Göyünç, “Osmanlı Devleti’nde Taşra Teşkilatı (Tanzimat’a Kadar)” Osmanlı, c. 6, Yeni Türkiye Yay., Ankara, 1999, s. 86.

24^ İbn Battuta 14.yüzyılda Anadolu’yu gezip, ünlü seyahatnamesinde Anadolu’nun o yıllardaki yaşayışı hakkında değerli bilgiler veren,  önemli bir gezgindir. İbn Battuta, 1304’de  Tanca’da(Fas) doğmuş, Mısır, Suriye, Arap Yarımadası, Irak, İran, Doğu Afrika, Anadolu, Kuzey Türk illeri, Orta Asya, Hindistan, Çin, Endülüs ve Sudan gibi ülkeleri içine alan gezilerini yapmıştır. Gezilerde gördüğü ülkelerin ileri gelenlerini, adetlerini, törelerini, yaşayışlarını, yediklerini, içtiklerini, hükümdarların mücadele ve savaşlarını, dini makamları, dini kuruluşları bütün incelikleriyle okuyucularına anlatmıştır. 1369 yılında vefat eden Battuta’nın seyahatnamesi Türkçeye daha önceki yıllarda ve son olarak 2004’de çevrilmekle beraber,1971’de, Bin Temel Eser serisinde “İbn Battuta Seyahatnamesinden Seçmeler” adı altında yayınlanmıştır. İsmet Parmaksızoğlu’nun hazırladığı bu eserde İbn Battuta’nın  Anadolu, Kuzey Türk illeri ve Güneydoğu Anadolu gezileri yer almaktadır.

25^ Fatih İlhan, Şer’i ye sicillerine göre XVI. Yüzyılda Halep’te Fiyatlar, Yüksek Lisans Tezi, T.C. Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Mehmet Kabacık, Kilis Haziran-2013, s.105.

26^İlhan age, s.106.

27^İlhan. age, s.109.

28^ Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2011.

29^ Bruce Masters, “Halep”, DİA, c.15, s.244-245.

30^ İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, 2.Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları Ankara,1975, s.284-288.

31^ Bruce Masters, “Halep: Osmanlı İmparatorluğu’nun Kervan Kenti”, Doğu İle Batı Arasında Osmanlı Kenti, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul,2012, s.26-27.

32^ 998 Numaralı Muhasabe-i Vilayet-i Diyar-i Bekr ve Arab ve Zülkadiriyye Defteri (937/1530) II. Cilt, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1999, s. 14-17

33^ 998 Numaralı Muhasabe-i Vilayet-i Diyar-i Bekr ve Arab ve Zülkadiriyye Defteri (937/1530) II. Cilt, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1999,. s. 14-21

34^998 Numaralı Muhasabe-i Vilayet-i Diyar-i Bekr ve Arab ve Zülkadiriyye Defteri (937/1530) II. Cilt, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1999,. 30-34 Bu nahiyeler nefsi şam, nahiye-i guta vel merch, nahiye-i cübbetül gaşşal vel-kara, nahiyey-i balbek, nahiye-i kara ve şüfül haradin minel bika, nahiye-i kerek-i nuh nebi, nahiye-i hammare ve şüfül beyaz, nahiye-i şayda, nahiye-i vadil yetm velhüla, nahiye-i zebdani ve vadil berade, nahiye-i darani vel billan, nahiye-i şera ve iklimiz zebib, nahiye-i nahiyeyi vadil acem, nahiye-ihavran, nahiye-işüf-i ibni maan, nahiye-igarbi Beyrut, nahiye-i cerdi Beyrut, nahiye-i el miten, nahiye-i Beyrut, nahiye-i kisrevan.

35^ 998 Numaralı Muhasabe-i Vilayet-i Diyar-i Bekr ve Arab ve Zülkadiriyye Defteri (937/1530) II. Cilt, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1999,. s36-37 Bu nahiyeler, ravendan, cebel-i siman, bab, nukra, mütih, harim, şugur, cebeli ala, azez, berişa, halkalar, zaviye, kuşayr, sermin, cebel-i summak, cebeli beni alim, bakraş, arsuz ili, İskenderun, Süveydiye, Altınöz, cebel-i akra, menbic, cumi şizar ve kamine, kefertab, amik, antakiyye ve ruc

36^ 1) Halep Kazası,2) Amik Kazası, 3) Bakras Kazası, 4) Antakya Kazası, 5) Harim Kazası, 6) Sermin Kazası, 7) Eriha Kazası, 8) Kefertab Kazası

37^ 397 Numaralı Halep Livası Mufassal Tahrir Defteri I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara,2010, s.11-12

38^ Nasara: Hristiyanlar, Nasraniler demektir. Hz. İsa'ya ilk önceleri İsraillin kuzeyindeki el-Celile bölgesinde bulunan Nâsıra Köyündeki ahali yardım ettiklerinden, onlara "Nasara" ismi verilmiştir.

39^ 397 Numaralı Halep Livası Mufassal Tahrir Defteri I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara,2010,s.16-17

40^ 397 Numaralı Halep Livası Mufassal Tahrir Defteri I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara,2010,s.39.

41^ 397 Numaralı Halep Livası Mufassal Tahrir Defteri I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara,2010,s.20.

42^ Enver Çakar, 17. Yüzyılda Halep Eyaleti ve Türkmenleri, Fırat Üniversitesi, Ortadoğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ, 2006, s.11-12. “Bu defterlerden ilki 1630-1631 tarihli olup Başbakanlık Arşivi’nde maliyeden müdevver defterler tasnifinde 474 numarada kayıtlıdır. Türkmen defterlerin ikincisi 1642-1644 tarihli olup, Başbakanlık Arşivi’nde maliyeden müdevver defterler tasnifinde 676 numarada kayıtlıdır. Üçüncü defterde, maliyeden müdevver defterler tasnifinde 662 numarada kayıtlıdır. Bu Türkmen tahrir defteri 1662-1663 tarihlidir. Türkmen defterlerinin Dördüncüsü de 1667-1668 tarihli olup, Baş Muhasebe kalemi defterleri tasnifinde 21362 numarada kayıtlıdır. Nezaret öncesi Evkaf defterleri tasnifinde 263 numarada yer alan ve 1673 tarihli olan bir diğer Türkmen tahriri defteri de söz konusudur.”

43^ Faruk Sümer, “XVI. Asırda Anadolu, Suriye ve Irak’ta Yaşayan Türk Aşiretlerine Umumi Bir Bakış”, İÜİFM, XI. 2952. s.11.

44^ Mustafa Kafalı, “Suriye Türkleri I”; Töre Dergisi, 21. Cilt, Ankara, 1973, s.33.

45^ Fark Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Fakültesi Yayınları, Ankara, 1972, s.253-254. Faruk Sümer’in tespitlerine göre sadece

46^ Enver Çakar XVII. Yüzyılda Haleb Eyaleti, Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ, 2003, s.137.

47^ Çakar, age, s.135.

48^ Bu tablo; Çakar, age, s.183-279 tafsilatlı bilgilerin derlenmesinden oluşturulmuştur.

49^ 397 Numaralı Halep Livası Mufassal Tahrir Defteri I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara,2010,s.47.

50^ Enver Çakar, XVI. Yüzyılda Haleb Sancağı, Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ, 2003, s.230.

51^ Çakar, age, s.231.

52^ Masters, agm, s.31.

53^ İnalcık, age, s.131.

54^ Masters, agm, s.31.

55^ Faruk Tabak, Solan Akdeniz, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2010, s.199.

56^ Tabak, age, s.215.

57^ Mehmet Genç ,”Osmanlı Devletinde İç Gümrük Rejimi”, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2013, s.195.

58^Ali Kahraman, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Kütahya-Manisa-İzmir-Antalya-Karaman-Adana-Halep-Şam-kudüs-Mekke-Medine cilt 9, 1.kitap, YKY, İstanbul, Mayıs 2001 S.392

59^ Enver Çakar, XVI. yüzyılda Şam Beylerbeyliğinin İdari Taksimatı, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Elazığ,2003

60^ Kahraman, age,s.393

61^ Kahraman, age,s.395

62^ Şehb veya şehba; Kır, akçıl ve beyaz demek olup, Halep şehri için kullanılan bir tabirdir.

63^ Kahraman, age. s.396

64^ Kahraman, age. s, 397

65^ Kahraman, age, s.398

66^ Kahraman, age, s..408

67^ Kahraman, age , s.409

68^ Kahraman, age, s.410