Kompyuterdin’ texnik ta’miynati
Joba :
1. Kompyuter haqqında ulıwma maǵlıwmat
2. Kompyuterlerdi klassifikatsiyasi
3. Kompyuterdiń islew Principi hám qurawshıları
4. Jeke kompyuterlerdiń dúzilisi
5. Kompyuterdiń apparatları
Kompyuter - anglichan sóz bolıp, ol esaplaytuǵın bolıp esaplanadı. Sonday bolsada ol házirde tek esaplaytuǵın bolmaydıden, tekstler, dawıs, video hám basqa
maǵlıwmatlar ústinde de ámeller atqaradı. Soǵan qaramastan házirde onıń eski
atı - kompyuter saqlanǵan. Onıń tiykarǵı waziypası túrli maǵlıwmatlardı qayta
islewden ibarat. Avallo sonı búydew kerekki, kópshiliktiń túsiniginde
go'yoki biz kúndelikte paydalanatuǵın tek jeke kompyuter bar tek.
Buǵan álbette sebepler kóp. Usılardan biri házirgi zaman jeke
kompyuterleri ilgeri universal dep esaplanǵan kompyuterlerden tezligi hám yad
kólemi tárepinen talay asıp ketkenliginde bolsa, ekinshi tárepden kóp
máselelerdi sheshiw ushın bul kompyuterler paydalanıwshılardı
qánaatlantirishida bolıp tabıladı. Házirde kompyuter termini kóp ushrassada, usınıń menen
birge EHM (elektron esaplaw mashinaları ), HM (esaplaw mashinaları )
terminleri de turmısda kóp isletip turıladı. Biraq biz ápiwayılıq ushın tek
kompyuter termininen paydalanamız. Kompyuterlerdiń ámelde hár qıylıları
ámeldegi: cifrlı, analogli (úzliksiz), cifrlı - analogli, arnawlılastırılgan.
Biraq, cifrlı kompyuterler paydalanılıwı, atqaratuǵın ámellerdiń
universallıǵı, esaplaw ámelleriniń anıqlıǵı hám basqa kórsetkishleri joqarı
bolǵanı ushın, olar kóbirek paydalanılıp atır. Ámelde bolsa házir rawajlanǵan
mámleketlerde kompyuterlerdiń bes toparı keń qollanılıp atır.
Kompyuterlerdi yadınıń kólemi, bir sekundta atqaratuǵın ámeller
tezligi, maǵlıwmatlardıń razrad tórinde (yacheykalarda) suwretleniwine qaray,
bes gruppaǵa bolıw múmkin:
- super kompyuterler (Super Computer);
- blok kompyuterler (Manframe Computer);
- mini kompyuterler (Minicomputer);
- jeke kompyuterler (PC-Personal Computer);
- bloknot (noutbook) kompyuterler.
Super kompyuterler (TOP 500 kompyuterler)-kútá úlken tezlikti talap
etetuǵın hám úlken kólem degi máselelerdi sheshiw ushın mólsherlengen boladı.
Bunday máseleler retinde hawa rayınıń global prognozına tiyisli máselelerdi, úsh
ólshewli keńislik túrli aǵıslardıń keshiwin úyreniw máseleleri, global
informatsion sistemalar hám taǵı basqalardı keltiriw múmkin. Bul kompyuterler bir
sekundta 10 trillionlap ámel atqaradı. Superkompyuterlar bahsida AQSH
energetika ministrliginiń Sandia laboratoriyasında ornatılǵan 9472 protsessorli
Intel ASCI Red kompyuter sisteması karvonboshilik qılıp atır. Onıń tezligi
kompyuterler tezligin ólshewshi- Linpacr parallel testinde 1 TFLOPS (1
TFLOPS-1000 GFLOPS teń, 1 GFLOPS bolsa 1000000 FLOPS, 1 FLOPSsekundiga 1000 ámelge teń). Atap aytqanda, bul kompyuter yadro sınaqların hám
eskirayotgan yadro quralların modellestiriwde qollanıladı. Itibarlisi mınada,
Tokıo universiteti dúnyada tórtinshi orında turatuǵın, sekundına 873 GFLOPS
ámel atqaratuǵın, 128 protsessorli SGI ASCI Blue kompyuterine iye. Tómendegi
kestede Tap kompyuterler haqqında maǵlıwmat keltirilgen:
Rey- Superkompyuter Óndiriwshi Shirkat atı Protsessor
Moshnost
ting markası mámleket sanı (GFLOPS)
1 Intel ASCI Red AQSH Intel (AQSH) 9472 1338
2 SGI ASCI Blue AQSH SGI (AQSH) 6144 634
3 SGI T3 E1200 AQSH SGI (AQSH) 1084 430
4 Hitachi SR8000 Yaponiya Hitachi (Yaponiya ) 128 368
5 SGI T3 E900 AQSH SGI (AQSH) 1324 264
Sonı dizimnen ótkeriw kerekki, superkompyuterlarning málim jónelis
máselelerin
Sonı dizimnen ótkeriw kerekki, superkompyuterlarning málim jónelis
máselelerin sheshiwge qaratılǵan túrleri de bar.
Blok kompyuterler (Manframe Computer)-pán hám texnikanıń túrli
tarawlarına tiyisli máselelerdi sheshiwge mólsherlengen. Olardıń ámel orınlaw
tezligi hám yad kólemi superkompyuterlarnikiga qaraǵanda bir-eki tekshe tómen.
Bularǵa mısal retinde AQShning CRAY (krey), IBM 390, 4300, IBM ES/9000,
Fransiyanıń Barrous 6000, Yaponiyanıń M1800 markalı kompyuterin hám
basqalardı mısal etip keltiriw múmkin.
Minikompyuterlar (kishi kompyuterler) kólemi hám atqaratuǵın ámeller
tezligi tárepinen blok kompyuterlerden keminde bir poQana past bolıp tabıladı. Sonı búydew
kerek, olardıń gabariti (kólemi) barǵan sayın ıqshamlasıp, hátte jeke
kompyuter sıyaqlı kishi jaydı iyeleydiganlari jaratılıp atır. Bunday kompyuterler
gruppaına dáslepki bar jaratılǵan PDP-11 (Programm Driver Processor -programmalıq
basqarıw protsessori) gruppaın, ilgeri áskeriy maqsetler ushın isletilingen
(jasırın esaplanǵan ) vAX, SUN gruppalı kompyuterler, IBM 4381, Hewlett
Packard firmasınıń HP 9000 hám basqalar minikompyuterga mısal bóle aladı.
Sonı da aytıw kerek, minikompyuterlar ózleriniń “úlken aǵalari” Manframe
kompyuterlerdi múmkinshilikleri dárejesine kóterilip barıp atır. Onıń ushın
tariyxga názer salıw hám házirgi olardıń rawajlanıwın baqlaw jetkilikli.
Jeke kompyuterler házirde kárxanalar, mákemeler, joqarı oqıw orınlarında
keń tarqalǵan bolıp, olardıń kópshiligi IBM markasına uyqas kompyuterler bolıp tabıladı.
IBM markasına uyqas kompyuterler degende, olardıń túrli kompaniyalar islep
shıǵarılıwına qaramay da texnikalıq, da programma támiynatı sáykesligi, yaǵnıy birbiriga tuwrı keliwi názerde tutıladı. Bunday kompyuterler kólemi tárepinen
kishi (bir stol ústine jaylasadı ), ámel orınlaw tezligi, mısalı PENTIUM-3
MMX protsessori ornatılǵan kompyuterlerinde házirgi kúnde 750-1000
megagersni, yad kólemi bolsa 64-128 megabaytni quraydı. Bul
kórsetkishler oǵada tez ózgerip, hár eki jılda kompyuterler múmkinshiligi eki
teńdey asıwı, olardıń baxası bolsa shunchaga arzanıwı tendensiyasi
gúzetilip atır. Búgingi kúnde Pentium Iv kompyuterleri de jáhán bazarında
keń tarqalıp atır. IBM PC uyqaslıq kompyuterlerin júzlegen firmalar islep
shıǵarıp atır. Bular IBM, Compaq, Hewlett-Packard, Packard Bell, Tamaqtasıba,
Apple, Siemens Nixdors, Acer, Olivetti, Gateway, SUN hám basqa firmalar bolıp tabıladı.
Sonı da aytıw kerek, joqarıda atları atap ótilgen firmalar islep shıǵarǵan
kompyuterler (bradename) - “Aq jasalǵan”, Qubla -Arqa mámleketlerde:
Malayziya, Kitay, Tayland, Kareya hám basqa mamalakatlarda joqarıda atları
keltirilgen firmalar litsenziyası tiykarında islep shıǵarılǵan kompyuterler “Sarı
jasalǵan” atqa iye. Firma atları kórsetilmagan kompyuterler bolsa “nomsiz
kompyuterler” (noname) dep júritiledi. Ásirese, keyingi gruppa kompyuterlerdi
satıp alıwda olar jaqsı tekseriwden (testler járdeminde) ótkeriliwi kerek.
Jeke kompyuterler ushın onıń zárúrli kórsetkishi islew kepilliginiń
(keminde úsh jıl ) bolıwı zárúrli. Usınıń menen birge, bunday kompyuterlerdi satıp
alǵanda litsenzion programma támiynatı hám tiyisli ádebiyatlar menen birge
beriliw múmkinshiligi bar ekenligi názerde tutılıwı kerek.
Noutbuk kompyuterler. Noutbuk kompyuterler kólemi talay ıqsham bolıp,
biraq atqaratuǵın ámeller sanı, yad kólemi jeke kompyuterler dárejesine
kóterilip barıp atır. Olardıń qolaylıq táreplerinen biri de elektr
energiyasınan, da ishine ornatılǵan batareyalarda úzliksiz (batareyanı hár
sapar almastırmastán) islewi múmkinligi bolıp tabıladı.
Bunda batareya quwatı energiyaǵa jalǵanıwı menen ózi zarad ala baslaydı hám ol
batareya bir neshe jıllarǵa mólsherlengen boladı. Házirde bunday noutbuklarni
IBM, Compaq, Acer, Tamaqtasıba hám basqa firmalar islep shıǵarıp atır. Tuwrısıda,
bunday kompyuterler óz múmkinshilikleri kózqarasınan jeke
kompyuterlerge teńlesayotganini názerde tutilsa, onıń baxası bálent bolıwın
seziw qıyın emes. Bunnan tısqarı, bunday markalı kompyuterler 8-10 jıl
dawamında buzılmastan islew qábiletine iye. Olar jeke kompyuterler
ushın jaratılǵan operatsion sistemalar MS DOS, qabıq programmalar, Windows
dıń aqırǵı versiyalarında hám basqa operatsion sistemalar basqarıwında isleydi.
Házirde noutbuk kompyuterlerinen de ıqsham qalta kompyuterleri de
islep shigılıp atır. Olar da tuwrısıda, operatsion sistema basqarıwında isleydi
hám olar túrli tarawdıń máselelerin sheshiwge ılayıq.
Qálegen kompyuterdiń islew Principin birinshi bolıp ingliz alımı Charlz
Bebich jáne onıń ideyasın tolıq jetilisken kórinisin Djon Fon Neyman
usınıs etken. Onıń Principi programma tiykarında basqarılatuǵın avtomatikalıq
túrde izbe-iz islew ideyasınan ibarat. Házirde kóp kompyuterler sol
ideya tiykarında isleydi. Lekin keyingi payıtlarda kóp protsessorli kompyuterler,
yaǵnıy bir waqıtta programmanıń bóleklerin izbe-iz emes, parallel
atqaratuǵın kompyuterler de jaratılǵanlıǵın eskertip ótiw joiz bolıp tabıladı. Sonday
etip, kompyuter aldınan dúzilgen programma tiykarında isleydi. Óz gezeginde
programma qoyılǵan máseleni kompyuterde sheshiw ushın qanday da
programmalastırıw tilinde jazılǵan buyrıqlar (operatorlar ) izbe-izligi bolıp tabıladı.
Programmalastırıw tilinde dúzilgen programmalar arnawlı awdarmashı programmalar
járdeminde kompyuter tiline ótkeriledi. Kompyuter tili 0 hám 1 lardan tashkil
tapqan, málim qaǵıydalar tiykarında jazılatuǵın izbe-izliklardan ibarat. Djon
Fon Neyman Principi boyınsha avtomatikalıq túrde atqarılatuǵın programma
aldın kompyuterdiń yadına kiritiledi (juklenedi). Yadta turǵan
programma tiykarında programmanı quraytuǵın hár bir operator izbe-iz
atqarıladı.
Basqarıw apparatı dep atalıwshı arnawlı apparat házir qanday operator
atqarılıwı hám odan keyin qaysı operator atqarılıwı ústinen qadaǵalaw ornatadı hám
onıń atqarılıwın támiyinleydi. Ámel (arifmetik-logikalıq ) bolsa protsessor dep
atalıwshı apparatda atqarıladı. Programma islew nátiyjesi tuwrıdan-tuwrı
ekranda yamasa sırtqı apparat (baspadan shıǵarıwshı mexanizm, grafik chizuvchi
apparat, video apparat hám basqalar ) dep atalıwshı apparatda kóriliwi
múmkin. Ádetde kompyuter eki bólekten: Hardware (kompyuterdi tashkil
etiwshıleri - kompyuterdiń qattı bólimleri) hám Software (kompyuterdiń
programma támiynatı - kompyuterdiń jumsaq bólimlerinen) shólkemlesken
dep ataladı.
Jeke kompyuterler (anglichan Personal Computers, qısqasha - PC) tómendegi
apparatlardan shólkemlesken (2. 1-súwret):
-sistema blokı ;
-monıtor ;
-klaviatura ;
-tıshqansha ;
-sırtqı apparatlar.
Kompyuterdiń Apparatları
Sistema blokı
Sistema blokı ádetde desktop (tegis) yamasa town (minar ) kórinisinde islep
shiǵarıladı.
Kompyuterdiń tiykarǵı bólimleri sistema blokında jaylasqan bolıp, olar
tómendegiler bolıp tabıladı:
Operativ yad (RAM-Random Access Memory-qálegen kirisiw múmkin bolǵan )
mikroprotsessor, apparatlar qadaǵalawshıları, (yaǵnıy kontrolerlar, adapterler, elektr
dáregi menen támiyinlew blokı ), jumsaq disk apparatı (FDD-Floppy Disk
Driver), qattı disk apparatı (HDD-Hard Disk Driver), tek oqıw ushın
mólsherlengen lazer disk apparatı (CD ROM-Compact Disk Read Only
Memory), shinalar, modem hám basqa apparatlar. Sistema blokına onıń parallel
(LPT) hám izbe-iz (COM) portları arqalı kóplegen sırtqı apparatlardı jalǵaw
múmkin.
Mikroprotsessor. Mikroprotsessor kompyuterdiń ámel atqaratuǵın bólegi
bolıp, ol maǵlıwmatlardı berilgen programma tiykarında qayta isleydi.
Mikroprotsessor 140 tacha túrli arifmetik hám logikalıq ámellerdi atqaradı. IBM
markalı kompyuterlerde Intel tipidagi (sol atlı firma islep shıqqan )
mikroprotsessorlar isletiledi. Bul firma óz iskerligi dawamında Intel-8080,
80286, 80386, 80486, Pentium, Pentium Pro (professional ) mikroprotsessorlari
islep shıǵarǵan bolıp, házirde tek zaman talaplarına juwap beretuǵın
Pentium-3, Pentium-4 protsessorlarinigina bazarǵa shıǵarıp atır, tek. Sonı
búydew jayizki, bul protsessorlar tek Intel firmasında islep shıǵarılıwı shárt
emes. Onıń litsenziyası tiykarında bunday mikroprotsessorlar,
de islep shıǵarılıwı shárt emes. Onıń litsenziyası tiykarında bunday
mikroprotsessorlar, jumısshı kúshi arzan bolǵan, Qubla - Arqa Aziya
mámleketlerinde kóplegen islep shıǵarılıp atır. Bunnan tısqarı, IBM
kompyuterlerine uyqaslıq shártini atqaratuǵın basqa firmalar : AMD, Cyrix,
Celeron hám taǵı basqa islep shıqqan mikroprotsessorlar da keń qollanıladı.
Biraq basqa firmalar islep shıqqan mikroprotsessorlar Intel-protsessorlardan
ulıwma aytqanda kúshsizlew esaplanadı. Házirde MMX-protsessorli
kompyuterler keń qollanıladı. Protsessorlarning tezligi megagerslar (Mgs)
sekundta olshenedi.
MMX Pentium protsessori. Intel firmasınıń keyingi áwlad protsessori retinde
1997 jıl yanvar ayınan baslap shıǵarılıp atırǵan MMX (Matrix Multiplication
Extension) Pentium protsessorini búydew múmkin. Barinen burın bul protsessor
matritsalarni kóbeytiw ushın keńeytpe atı menen atalǵan bolsa,
keyinirek MultiMedia YExtension-multimedia ushın keńeytpe dep atala
basladı. Bul jańa protsessorni islep shıǵıwdan maqset, keyingi jıllarda
ǵalabalıq qollanilib barılıp atırǵan kompyuterdiń multimedia (dawısı, grafik,
suwret) múmkinshiliklerin hár tárepleme bárkámallıq dárejesine kóteriw,
multimedia ámeliyatlardı tez orınlawdı támiyinlewden ibarat. Bul ámeller
qatarına, atap aytqanda multimedia berilgenlerin, eki hám úsh ólshewli grafikalardı
tez orınlaw kiredi. Usınıń menen birge bul protsessor kóbeytiw hám qosıw
ámellerin kóbirek isletetuǵın ámeliy programmalarda ámellerdi tezirek
orınlawǵa qaratılǵan. Sol sebepli de onı kóbirek matematikalıq soprotsessorni
talap etpeytuǵın, pútkil sanlar menen islew menen baylanıslı máselelerdi
sheshiwde qóllaw maqsetke muwapıq bolsada, tájiriybeler onıń hár tárepleme
artiqmashliǵin kórsetedi.
Házirde rawajlanıp atırǵan parallel algoritmlar hám esaplawlar ushın da ol qol
keledi. Usınıń menen birge bul protsessor júziwshi útir rejimindegi sanlar menen
islewdi “unamaydi”. Bunday sanlar menen islew ushın arnawlı programma
interfeysi bar. Ol Microsoft firmasınıń Direct 3 D (3 ólshewli interfeysi) bolıp tabıladı.
Sol sebepli de onıń házirde kóp tarqalayotganligiga hayran bolmasa da
boladı.
Yad. Yad kompyuterde programmalar hám berilgenlerdi, ámel nátiyjelerin
saqlaytuǵın apparat. Yaddıń túrleri kóp: operativ, turaqlı, sırtqı, kesh, video
hám basqalar.
Operativ yad kompyuterdiń zárúrli bólegi bolıp, protsessor odan ámellerdi
orınlaw ushın programma, berilgenlerdi aladı hám ámeldi atqarıp, nátiyjeni taǵı
ol jaǵdayda saqlaydı. Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerekki, kompyuter óshirilse, operativ
yadta saqlanıp atırǵan programmalar hám berilgenler joq bolıp ketedi. Sonıń
ushın olardı qattı diskta yamasa disketalarda saqlap qalıw kerek. Kompyuter
islep turǵanda elektr tokın eskertmesten óshiriw, ulıwma aytqanda,
úlken zálel keltiriwi múmkin. Barlıq túrdegi yadlar ushın zárúrli túsinik
onıń kólemi bolıp tabıladı. Kompyuterlerde maǵlıwmat birliginiń eń kishi ólshewi
retinde báyit qabıl etilgen bolıp, 1 báyit 8 bıyt (ikkili nomer) ga teń. Óz
gezeginde báyit bir simvolni (belgin ) suwretleydi. Famılıyańızdı kompyuterge
kirgiziw ushın famılıyańızde neshe hárip bolsa, ol yadta sonsha báyit jaydı
iyeleydi. Yad kólemi birligi retinde kilobayt qabıl etilgen hám ol K menen
belgilenedi. Óz gezeginde bir kilobayt 1024 baytqa teń. 1024 kilobayt bolsa 1
Mbayt (Megabayt) ga teń.
Yaddıń úlken-kishiligine qaray ol yamasa bul programmalar kompleksin isleta
alıw múmkin. Mısal ushın 1 Megabayt yadqa iye kompyuterlerde tek DOS
sistemasında islew múmkin bolsa, 4 Megabaytli kompyuterlerde múmkinshilikleri
kóbirek bolǵan programmalardı, atap aytqanda WINDOWS 3. 1, 3. 11
programmaların isletiw múmkin. WINDOWS 95 ni tolıqqonli islewi ushın
16 Megabayt yad hám keminde 486 protsessorli kompyuter, WINDOWS 98,
2000 operatsion sistemasında islew ushın, Foto Ushı arqaǵa qayrılǵan qılısh, Corell Drawe hám basqa
házirgi zaman programmaların isletiw ushın keminde 32 Mbayt yadlı hám
PENTIUM_2, 3 protsessorli kompyuterler kerek bolıp tabıladı. Bul kórsetkishler jańa
protsessorlar hám programma ónimlerin payda bolıwı menen jıl sayin asıp
baradı.
Turaqlı yad. Kompyuterlerde berilgenler oǵan aldınan jaylastırılǵan
turaqlı yad (BIOS-Basic Input- Output System-kirgiziw shıǵarıwdıń tiykarǵı
sisteması ) bar. Bunday yaddan tek oqıw múmkin. Sol sebepli de
ol ROM (Read Only Memory-tek oqıw ushın ) dep ataladı. IBM PC
kompyuterlerde bul yad kompyuter úskenelerin islewin tekseriw, operatsion
sistemasın baslanQich júkleniwin támiyinlew, apparatlarǵa xızmet
kórsetiwdiń tiykarǵı funksiyaların orınlaw ushın isletiledi.
Kesh yad. Kesh yad kompyuterdiń islew tezligin asırıw ushın
isletiledi. Ol operativ yad hám mikroprotsessor arasında jaylasqan bolıp, onıń
járdeminde ámeller orınlaw operativ yad arqalı atqarılatuǵın ámellerden talay
tez atqarıladı. Sol sebepli kompyuter yaddıń kóbirek isletiletuǵın bólegi
nusqasın kesh yadta saqlap turadı. Mikroprotsessorning yadqa
shaqırıǵında, áwele, kerekli programma hám berilgenler kesh yadta qıdırıladı.
Berilgenlerdi kesh yadta qıdırıw waqıtı operativ yaddagiga salıstırǵanda talay
kem bolǵanı ushın kesh yad menen islew waqıtı talay kem boladı.
PENTIUM_2, 3 kompyuterlerde kesh yad kólemi 512 K ni quraydı.
videoxotira. videoxotira monıtor ekranına video maǵlıwmatlardı
(videotasvirlarni) saqlap turıw ushın isletiledi. Sonı búydew kerekki,
videotasvirlar (ásirese reńli) kompyuter yadında kóp jay iyeleydi. Sonıń
ushın video yad kólemi qansha úlken bolsa, sonsha jaqsı álbette.
videoxotiraning 1 Mbaytdan kem bolmaǵanı jaqsı.
Shina. Kompyuterde hár bir apparattıń jumısın basqarıwshı elektron sxemalar
ámeldegi bolıp, olar adapterler (moslovchilar) dep ataladı. Barlıq adapterler
mikroprotsessor hám yad arqalı berilgenlerdi basma-bas almasıwlaytuǵın magistral jol dep
atalıwshı shinalar arqalı baylanısqan boladı. Sonday etip, ápiwayı sóz menen
aytsak, shinalar túrli apparatlardı baylaw arnawlı sımlar bolıp tabıladı. Kompyuterde bir
qansha shinalar bolıwı múmkin. Kompyuterlerdiń elektron sxeması elektron
plata dep atalıwshı modullardan ibarat. Onıń modul dúzilisine ıyelewi
kompyuterler remontın ańsat orınlaw, onı paydalanıwshı mútajligine qaray yiQıs
hám ózgertiw múmkinshiligin beredi.
Sistema platası kompyuterdiń tiykarǵı platası esaplanıp, oǵan BIOS,
mikroprotsessor, operativ yad, kesh yad, shinalar jaylastırılǵan boladı.
Bunnan tısqarı, ol jaǵdayda birpara apparatlar, jumıstı basqarıwshı elektron
sxemalar, klaviatura, disk apparatları adapteri de jaylasqan boladı. Házirde
shinalarning PCI ISA túri keń isletilip atır. Bunday shinalarning maǵlıwmat
ayırbaslawı tezligi joqarı bolıp, ol arqalı kompyuterge kóp sırtqı
apparatlardı jalǵaw múmkin.
Kompyuterde kirgiziw-shıǵarıw portları kontrolerlari ámeldegi bolıp, olar sistema
blokınıń arqa bóleginde jaylasqan slot dep atalıwshı jaylar arqalı printer,
tıshqansha hám basqa apparatlar jalǵanıwı ushın xızmet etedi. Kirgiziw-shıǵarıw
portları parallel hám izbe-iz boladı hám olar uyqas túrde LPT1-LPT4 hám
COM1-COM3 dep belgilenedi. Ádetde LPT portqa printer hám COM portqa faksmodem, tıshqansha hám basqa apparatlar jalǵanadı.
Monıtor. Monıtor (displey) kompyuterde tekst hám grafik maǵlıwmatlardı
súwretlew (kóriw) ushın xızmet etedi. Sonday bolsada sırtqı kórinisinen ol
televizorǵa uqsap ketsada, olar atqaratuǵın jumısları menen keskin parıq etediler.
Monıtorlar reńli hám reńsiz boladı. Kompyuter tarqatatuǵın nur ulıwma
aytqanda zıyanlı, sol sebepli de birpara kompyuterlerde tómen radiatsiya (Lowe
radiation) sózlerin ushıratıw múmkin. Lekin olardıń insan organizmine tásiri
barǵan sayın azayıp baratuǵın markaları jaratılıp atır. Bunıń mısalı keyingi
jıllarda shıǵarılǵan 17-21 dyymli SvGA (SUPER video Grafic Adapter-úlken
video grafik adapter) monıtorlarda nurlardıń tásirin talay kemeytiriliwine
erisilgenligin keltiriw múmkin. Monıtor tiykarǵı xarakteristikalarınan biri onıń
súwretlew qábileti bolıp tabıladı. Súwretlew qábileti ekrandıń gorizontalı hám
vertikalındaǵı noqatlar sanı menen beriledi. Mısalı 14 dyymli monıtorda
súwretlew qábileti 800 x600, 15 dyymli monıtorda 1024 x768, 17 dyymli
monıtorda 1280 x1024 hám 21 dyymli monıtorda bolsa 1600 x1200. Bunnan tısqarı,
monıtordıń taǵı bir xarakteristikası suwretlerdi payda etiwshi pikseller
(noqatlar ) ólshewiniń úlken-kishiligi bolıp tabıladı. Súwretlew qábileti 800 x600 ge
teń bolǵan monıtorlarda piksel 0, 31 mm ga, 1024 x768 ge teń bolǵan
monıtorlarda bolsa piksel 0, 28 yamasa 0, 25 ge teń bolıwı kerek. Monıtordıń tez
islewi onıń adapterine baylanıslı boladı. Tekst rejiminde monıtorlar salıstırǵanda tez
islesada, grafik rejimde ol astelew isleydi. Onıń tezligin asırıw jolları
da bar.
Sırtqı apparatlar
Sırtqı apparatlar tómendegi úskenelerden ibarat : Printer, skaner, modem,
strimer, grafik qurıwshı hám basqalar (2. 1-súwret).
Printer. Printerler kompyuterde alınǵan nátiyjelerdi, programma hám berilgenlerdi
baspaǵa shıǵarıw ushın isletiledi. Printer járdeminde tekstlerdi, grafiklardı,
súwretlerdi baspaǵa shıǵarıw ushın isletiledi. Printer járdeminde tekstlerdi,
grafiklardı, súwretlerdi reńli hám reńsiz kóriniste baspaǵa shıǵarıw múmkin.
Printerler tiykarınan úsh qıylı boladı : matritsali, aǵımlı hám lazerli.
Matritsali printerler noqatlar járdeminde baspaǵa shıǵaradı. Sol sebepli de
olardı noqat -matritsali printerler dep da ataydılar. Bunday printerler salıstırǵanda
aste isleydi, baspadan shıǵarıw sapası onsha jaqsı emes hám baspadan shıǵarıw tezligi de
úlken emes. Olar keń (A3) hám ápiwayı (A4) baspadan shıǵarıw formatına iye. 24, 48 ignali
(noqatlı ) printerler ámeldegi bolıp, álbette iyneler sanı kópligi jaqsı ekenligi
túsinikli bolıp tabıladı.
Aǵımlı printerler. Bunday printerler arnawlı (reńli hám reńsiz) sıyalardı
búrkiw jolı menen islegeni ushın olar aǵımlı dep ataladı. Bul printerlerdiń
túrli reńlerde baspadan shıǵarıw sapası tınıq hám ayqın bolıp, olardıń -kemshiligi
sıyasınıń tez tamam bolıp qalıwı jáne onıń názikligi bolıp tabıladı. Bul printerler
tekstlerdi salıstırǵanda tez, grafik suwretlerdi bolsa astelew baspadan shıǵaradı.
Lazer printerler. Lazer printerler de sapası, da tezligi tárepinen eń jaqsı
printer esaplanadı. Olar reńli hám reńsiz boladı.
Bunday printerlerdiń ulgisi retinde HEWLETT-PACKARD (HP) firması
shıǵaratuǵın HP LaserJet markalı printerler qabıl etilgen. Lazer printerlerde
baspadan shıǵarıw júdá qolay bolıp, ol tez (minutına 8-15 hátte 40 betqacha) chop
etiwi múmkin. Biraq tuwrısıda, bunday printerlerdiń baxaları salıstırǵanda
bálentlew bolıp tabıladı. Onıń bir kemshiligi - ol jaǵdayda isletiletuǵın toner reń hám
kartridjning tez almastırıp turılishida bolıp tabıladı. Onıń bir toneri shama menen 1500-2500
betke jetedi. Álbette bul nomer tejab isletiwge baylanıslı álbette. Sonıń
ushın lazer printerde shıǵarılǵan nusqanı kseroks arqalı kóbeytiw maqsetke
muwapıq bolıp tabıladı.
Modem. Modem modulyatsiya, demodulyatsiya sózlerinen alınǵan bolıp,
úzliksiz signallardı cifrlı (modulyatsiya ) hám cifrlı maǵlıwmatlardı úzliksiz
(demodulyatsiya) signalǵa almastırıp beretuǵın apparat bolıp tabıladı. Onıń tiykarǵı
wazıypası kompyuterleraro baylanıstı ornatıw bolıp tabıladı. Ol óziniń kommunikatsion
programmalarına iye bolıp, bul programmalar járdeminde uzaq aralıqlarǵa
maǵlıwmatlardı uzatıwı hám qabıllawı múmkin. Modem ishki hám sırtqı bolıwı
múmkin. Házirde kóp kompyuterler modem menen birge sotilmoqda. Kompyuter
telefon tarmaǵı arqalı informaciya almaslaw maqsetinde isletilineyotganda, telefon
tarmaǵından alınǵan signaldı qabıl ete alıwshı jáne onı cifrlı informaciyaǵa
aylantıriwshı apparat kerek boladı. Apparattıń kiriwinde informaciya
modulyatsiya etiledi, shıǵıwda bolsa kerisinshe, demodulyatsiyaga ushraydı,
sonnan modem atı kelip shıqqan. Modemning tiykarǵı waziypası kompyuterden
kelgen signaldı telefon tarmaǵı jumıs chastotası diapazonına uyqas chastota daǵı
elektr signalına aylandırıwdan ibarat. Bul tarmog'ning akustikalıq kanalın modem
tómen hám joqarı chastota koridorlarına ajratadı. Tómen chastotalı koridor
maǵlıwmatlardı uzatıwda isletiledi, joqarı koridorlı chastotalar bolsa qabıllaw
ushın qollanıladı.
Modemning, joqarıda aytqanimizdek, eki túri ámeldegi: ishki hám sırtqı modem.
Ishki modem plata kórinisinde kompyuter ishine arnawlı jayǵa ornatıladı.
Sırtqı modem bolsa, da faks da modem rolin oynaydı hám bólek apparat
retinde kompyuterge jalǵanadı.
Modemlarning xalıq aralıq standartları :Eń kóp tarqalǵan modem birinshi
modemlarni islep shıǵarǵan firma atı - HAYES dep atalǵan
maslastırılǵan modemlar bolıp tabıladı. Bunday modemlar Hayes Smart modem menen
iykemlese alıwshı AT buyrıqlardı isletedi (anglichan Attention dıqqat sózinen).
Barlıq Hayes -maslasqan modemlar ushın standart bolǵan buyrıqlardan
tısqarı, hár bir óndiriwshi paydalanıwshına keń spektrdagi spetsifik
buyrıqlardı usınıs etedi jáne bul buyrıqlar sol firma modemlaridagina kúshke
iye boladı (mısalı, US Robotics, Rockwell, ZYXEL hám t.b. ).
Buyrıqlar modem hám telefon tarmaǵı arqalı uzatılatuǵın informaciyanıń qaysı bolıp tabıladı
bir standartına tán bolıwı kerek. 2400 samal (samal maǵlıwmatlardı uzatıw tezligin
belgileydi hám 1 samal =1 bit/sek.) tezlik ushın uyqas bolǵan standart daǵı modemlar
informaciyaları erkin almasa alıwları múmkin.
ZYXEL firmasınıń modemlari da keń qollanila basladı. Olar ZYXEL
dıń maǵlıwmatların uzatıw imkaniyatın beretuǵın arnawlı ZYX protokolına iye.
Olardıń keń qolla
lumotlarini uzatıw imkaniyatın beretuǵın arnawlı ZYX protokolına iye. Olardıń
keń qollanılıwı 90 -jıllar qarıydarlarınıń basqa túrdegi modemlarini satıp alınǵan zat
qılıw múmkinshilikleri joq ekenliginen kelip shıǵadı. Olardıń tiykarǵı kemshiligi-joqarı
baxa, qarıydardı cho'chitadi. Biraq, soǵan qaramay, bank strukturası hám mámleket
keńseleri, ádetke kóre, sol firma modemlaridan paydalanadılar. Telebit
firmasınıń TraiBlazer nusqası hám ataqlı protokol PEP (Packet Eusemble
Protosol) da keń tarqalǵan.
Skaner :Skaner-tekst, grafika, suwretlerdi kompyuterge kirgiziwdi
avtomatlastırıw ushın xızmet etiwshi apparat. Ol házir tiykarınan reńli
kóriniste shıǵarılayapti. Onıń ulgisi retinde HP (Hewlett Packard)
firması islep shıǵaratuǵın HP Scanjet markalı skanerler qabıl etilgen.
Onıń tiykarǵı xarakteristikası maǵlıwmatlardı anıq, tınıq, kerek bolǵan reńde
(atap aytqanda qara reńli) hám kóriniste shıǵarıw qábileti bolıp tabıladı. Bul súwretlew
qábileti gorizontal hám vertikal sızıqlar daǵı noqatlar (pikseller) sanı arqalı
belgilenedi.
Ádetde bul xarakteristika, mısal ushın, 300 x600, 600 x1200 kóriniste boladı.
Bul degeni gorizontal sızıqlar boyınsha noqatlar (pikseller) sanı 300 (600),
vertikal boyınsha pikseller sanı 600 (1200) ta ekenligin ańlatadı.
Noqatlar sanı qansha kóp bolsa maǵlıwmatlar anıqlaw suwretke iye boladı.
Tuwrısıda, skanerdi HP den basqa firmalar da kóplegen islep shıǵaradı. Lekin
olar HP Jcanjet ulgisine sáykes keliwi kerek. Házirde bunday skanerler
Qubla -Arqa Aziya mámleketlerinde kóplegen shıǵarılıp atır. Sonı búydew
kerekki, programma quralları járdeminde skanerdiń súwretlew qábileti talay
kúshaytirilishi múmkin. Skanerlerdi isletiw processinde, ásirese, tekstler menen
jumıs kórilgende ol yamasa bul milliy til drayverlarni anıq sáwlelendiriwshi
programmalardan (mısalı Fine Reader) paydalanıw zárúr.
Skanerdi kompyuterge jalǵaw ushın túrli usıllarda paydalanıladı. Birpara skanerler
arnawlı kontrollerge (keńeytiriwshi plata ) iye bolıp, olar ol arqalı jalǵanadı.
Bunda plata kompyuterdiń tiykarǵı platasına (ana platası ) arnawlı jayǵa hám sol
plata arqalı ornatıladı.
Birpara skanerler parallel portqa tuwrıdan-tuwrı jalǵanadı. Házirde tiykarınan SCSI-3
interfeysi arqalı jalǵanadı. Bul ulgi kompyuterge kóplegen sırtqı apparatlardı,
sonday-aq, skanerdi jalǵaw múmkinshiligin beredi. Túrli kompyuterler ushın
programma birligin támiyinlew maqsetinde TWAIN qaydnomasi isletiledi.
Sonday eken, eger WINDOWSda sol qaydnoma ornatılǵan bolsa, ol skanerler menen
biymálel isley aladı. Ádetde skaner satıp olinayotganda onı qaysı operatsion
sistemaǵa mólsherlengenin biliw kerek. Usınıń menen birge házirde shıǵarılıp atırǵan
skanerlerdiń kópshiligi WINDOWSga uyqas skanerler bolıp tabıladı. WINDOWS 98 den
baslap bolsa operatsion sistemalar TWAIN qaydnomasini jaqsı teńiytuǵın
boldı. Sol sebepli de bul operatsion sistemalarda skanerler menen tikkeley
islew múmkinshiligi bar.
Lazerli (kompakt ) disk. CD ROM (Compact Disk Read Only Memory -
tek oqıw ushın lazerli disk ). Keyingi waqıtta bul apparat júdá zárúrli rol
oynaıp atır. Onıń tiykarǵı sebebi oǵan 650 Mbayt kólem degi maǵlıwmattı sıyıwı
bolsa, ekinshi tárepden onı isletiwde qolaylıǵı menen bólek itibarǵa ılayıq.
Onıń CD ROM hám CD Writer (jazıwshı ) kórinistegilari ámeldegi bolıp,
birinshisi tek oqıw ushın mólsherlengen bolsa, ekinshisi maǵlıwmat hám
programmalardı jazıw ushın keń qollanılıp atır. Ásirese, hújjetlerdiń
elektron versiyasın bunday maǵlıwmat yuritgichi arqalı ayırbaslaw aktual
másele bolıp qaldı.
CD ROM dıń zárúrli kórsetkishlerinen biri onıń maǵlıwmat ayırbaslaw
tezligi bolıp tabıladı. Házirde kóbirek 48, 52 tezlikli lazer disklar isletilip atır.
Disketa. Maǵlıwmatlardı, programmalardı turaqlı saqlaw, ayırbaslaw
maqsetinde disketalar isletiledi. Oǵan FDD (Floppy Disk Driver - mayısqaq
disk apparatı ) járdeminde maǵlıwmatlar hám programmalar jazıladı hám odan
oqıladı. Házirde HD (Higy density-joqarı tıǵızlıq ) tiykarınan kólemi 1, 44 yamasa oǵada
joqarı 2, 88 Mbaytga teń bolǵanı keń isletilip atır. Usı waqıtta 120 Mbayt
siQimli Floppy disketalar da islep shıǵarılıw Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde bolıp tabıladı.
Klaviatura hám tıshqansha :Klaviatura hám tıshqansha málim mániste birbirining ornın basatuǵın, maǵlıwmatlardı kiritetuǵın hám kompyuter menen
ushırasıw wazıypasıri oteytuǵın apparatlardirlar. Olarsız kompyuterde
atap aytqanda, operatsion sistemasında islep bolmaydı. Olar járdeminde siz
operatsion sistemaǵa jáne onıń basqarıwı astında isleytuǵın programmalarǵa
buyrıqlar, sonıń menen birge, bul apparatlar járdeminde programmalarǵa kerek bolǵan
maǵlıwmatlar kiritiledi.
Tıshqansha. Tıshqansha ádetde eki yamasa úsh tuymeali boladı : shep, oń hám
orta. Shep hám oń tuymealar programma tiykarında almastırılıwı múmkin.
Ádetde shep tuymea járdeminde tiykarǵı ámeller (ajıratıw, jıljıtıw, orınlaw hám
t.b. ) atqarıladı. Oń tuymea kontekst meny dep atalıwshı ámellerdi orınlaw
ushın xızmet etedi. Kontekst menyning wazıypası ámeldegi jaǵdayda ol yamasa bul ámeldi
tezirek orınlaw menen baylanıslı. Orta tuymea házirde atap aytqanda, betlew (Page
Down, Page Up ámeline uqsap ) maqsetleri ushın qolay.
Klaviatura. Klaviatura 101-105 tuymelerden ibarat.
Óz wazıypalarına kóre tuymeler besew gruppaǵa bólinedi:
1. Háripler hám sanlardı kiritetuǵın tuymeler. Olar ápiwayı jazıw mashinkalarning
tuymelerine uqsaydı.
2. Basqarıwǵa tiyisli tuymeler.
3. Funksional yamasa ámel tuymeler.
4. Kishi sanlar kiritetuǵın tuymeler.
5. Arnawlı belgilerden ibarat tuymeler.
Eń úlken gruppa -birinshi gruppa bolıp, olar járdeminde orıs hám lotin úlken-kishi
háripleri, sanlar, arnawlı belgiler, tinish belgileri kompyuterge kiritiledi. Tómende
jaylasqan uzın, hesh qanday belgisi bolmaǵan tuymediń atı Spacerbar
yamasa Space dep ataladı hám boslıq belgisin kirgiziwge mólsherlengen bolıp tabıladı. Basqa
tuymeler bir neshe atqa iye, sebebi olar klaviaturanıń jumıs rejimine
(registriga) qaray túrli belgilerdi kirgiziwge mólsherlengen.
Tómengi registrda kishi joqarı registrda bolsa úlken háripler kiritiledi.
Orıs álippesidan lotin (ingliz) álippesine yamasa kerisinshe, latınshadan orısshaǵa
ótiw siz isleytuǵın programmaǵa baylanıslı. Mısalı, WINDOWS de álippe
avtomatikalıq túrde saylanadı. (Ekrandıń eń tómengi bóleginde).
Ekranǵa belgi túsetuǵın jay arnawlı usıl menen belgilenedi. Onıń ushın
arnawlı belgi bar, ol kursor dep ataladı. Eger ekran tekst kirgiziw jaǵdayında islep
turǵan bolsa, ol jaǵdayda kursor óship-janıp turatuǵın vertikal sızıqsha yamasa
harfning ústine túsetuǵın tórtmuyushka uqsaydı hám tekst kursorı dep
ataladı.
Basqarıwǵa tiyisli tuymeler hár túrlı basqarıw wazıypaların atqaradı. Ayırım
tuymeler, mısalı : CAPSLOCK, NUMLOCK hám SCROLL LOCK
tuymeleriniń islew wazıypasın ózgertirip turadı. SHIFT, CTRL, ALT
tuymeleri basqa tuymeler menen birge isleydi. Mısalı, CTRL + ALT + F
degeni CTRL, ALT hám F tuymelerin bır jola basıwdı ańlatadı.
F1 den F12 ge shekem bolǵan tuymeler funksional tuymeler dep ataladı.
Programma dúzilisine qaray, bul tuymeler hár túrlı wazıypalardı orınlawı múmkin.
Bular 12 bolıwına qaramastan, kóbinese F1 den F10 gachasi isletiledi.
Ádetde F1 tuymesi járdemshi maǵlıwmatlardı alıw ushın xızmet etedi
(Spravochnik).
Num Lock (sanlardı saqlaw )-sanlar kirgiziwdiń kishi klaviaturası sannı
kirgiziwge yamasa kursordı basqarıwǵa maslaydı. Sanlardı kirgiziw tuymeleri eki
rejimde islewi múmkin:
1) sanlardı kirgiziwde,
2) kursordı basqarıwda.
Eki jaǵdaydıń birinen ekinshisine ótiwdi Num Lock (bekkemlew menen) yamasa
Shift tuymesi (bekkemlew kerek emes) atqaradı. Bunda Caps Lock tuymesi
sanlardı kirgiziw klaviaturasına tásir kórsetpeydi.
Sanlardı kirgiziw waqtında sanlardı kirgiziw klaviaturası kalkulatorning
klaviaturasına uqsaydı. Sanlardı hám arifmetik ámeller belgilerin kirgiziw ushın
qolaylıq jaratadı. Sanlardı kirgizgen waqıtta Num Lock chirog'i janıp turıwı
kerek, egerde Num Lockni kórsetiwshi shıra óshgan bolsa, bul kishi
klaviatura menen kursordı basqarıw múmkin.
Ctrl (Control-basqarıw ) - basqa tuyme menen birge basılǵanda, sol
tuymediń wazıypası ózgeredi, ALT (Alternative-ózgertiriwshi) - bul tuyme
hám taǵı basqa tuymeler menen birge basılǵanda, sol tuymediń jumıs wazıypasın
ózgertiredi.
Print Ssreen (ekran daǵı baspadan shıǵarıw ) - bul tuyme ekranda bolǵan maǵlıwmattı
printerge shıǵarıp beredi.
PAUSE (waqtınshalıq toqtap qalıw ) - bul tuyme basılǵanda kompyuter óz jumısın
waqtınsha toqtatadı.
TAB (tabulyatsiya sózinen) - tek tómendegi registrda isleydi hám gáp tekst,
hújjetler haqqında ketkende, kursordı ońǵa, náwbettegi arnawlı
kórsetilgen (belgilengen) noqatqa (pozitsiyaga) suradi. Bul tuymediń qolaylıǵı
sonda, onıń járdemi menen kesteler dúziw ańsat hám tekstti jazǵanda da
belgilengen pozitsiyadan baslap teriw múmkin. Tuymelerdi joqarı registrda
basqanda, kursordı shep tárepke, belgilengen pozitsiyaga jıljıtıw múmkin.
BackSpace (Keyin basıp qaytıw ) - qaytarıw tuymesi. Bul tuymea járdeminde, tekst
teriw waqtında, ekran daǵı kursordan shep tárepdegi qáte terilgen belgilerdi
óshiriw múmkin. Kursordıń ózi bolsa bir belgi shep tárepke jıljıtıladı.
Enter (kirgiziw) - kirgiziw tuymesi. Tekst teriw waqtında bul tuyme bosilsa,
kursor jańa taza jolǵa (qatarǵa ) ótedi.
Caps Lock (bas yamasa kishi háriplerge ótiw tuymesi) - joqarı registrga ótiw
imkaniyatın jaratıp beredi. Rasında bolsa bul tuyme tek háripler teriw
tuymelerine óz tásirin kórsetedi, bas háripler kirgiziw imkaniyatın jaratıp
beredi. Bul tuymeni basıp ustap turıw kerek emes. Isleytuǵınǵa qolaylıq
jaratıw maqsetinde klaviaturanıń oń múyeshinde janıp turatuǵın indikatorlar
jaylasqan. Bul indikatorlar rejimdi kóp waqıt dawamında saqlap turatuǵın
tuymeler menen baylanısqan. Solardıń ishinde birewi Caps Lock ga tiyisli.
Scroll Lock (jıljıtıwdı saqlaydı ) - bul tuyme járdeminde kursordı háreketke
keltirmoqchi bolsańız, kursor ekranǵa sakraydi. Bul tuyme de óz jaǵdayın
bekkemlew (fiksatsiya) menen atqaradı.
Shift (jıljıtıw ) - waqtınshalıq joqarı registrdan tómengi registrga, yamasa kerisinshe,
tómengi registrdan joqarı registrga ótiw imkaniyatın beredi. Hámmesi Caps Lock
tuymesiniń jaǵdayı menen baylanısqan. Bul tuymediń xızmeti waqtınshalıq
bolǵanlıǵı sebepli, basqa tuymelerdiń xızmetin ózgertiw kerek bolsa,
olardı basıw waqtında Shift tuymesi waqtınshalıq basıp ustap turıladı.
Tómende tuymeler hám olar atqaratuǵın wazıypalardı kórip shıǵamız.
Ekranda kórsetilgen obiektti jıljıtıw yamasa kóshiriw. Ekranda kórsetilgen
obiektti tawıp, shep tuymea basıladı hám tuymeani qoyıp jibermesten,
obiektti jańa jayǵa jıljıtıladı hám tıshqansha tuymeasi qoyıp jiberiledi.
Windows ortalıǵında islep atirǵanda ekran daǵı obiektlerdi de shep, da oń
tárepte jaylasqan tuymealar menen kóshiriw múmkin.
Shep tuymea basılǵanda, qaratsh boladı, oń tuymea basılǵanda bolsa anıq
wazıypa beriw kerek boladı.
Tıshqansha járdeminde tómendegi tiykarǵı háreketti orınlaw múmkin:
Point-kórsetkishni ekrandıń kerekli jayına kóshiriw;
Slick-tıshqansha tuymeasini basıp tezlik penen qoyıp jiberiw;
Double click-tıshqansha tuymeasini eki ret tez basıw ;
Select-qandayda bir obiektti tańlaw.
Tańlap alınǵan suwret, tekst bólegi yamasa grafik simvollarni basqa jayǵa
kóshiriw (Drag and Drop texnologiyası ) múmkin. Onıń ushın tańlap
alınǵan obiekt ústine kórsetkishni alıp barıp, tıshqansha tuymeasi basıladı hám
obiektti kerekli jayǵa kóshiriledi, keyininen tıshqansha tuymeasi qoyıp
jiberiledi.
Windowsda sanlardı kirgiziw klaviaturasın tıshqansha ornında isletiw múmkin.
Bunday jaǵday hár túrlı sebeplerge kóre, tıshqansha islemey qalǵanda júz
beriwi múmkin.
Dostları ilə paylaş: |