Kompyuterdin’ texnik ta’miynati Joba : Kompyuter haqqında ulıwma maǵlıwmat Kompyuterlerdi klassifikatsiyasi

Kompyuterdin’ texnik ta’miynati

Joba :

1. Kompyuter haqqında ulıwma maǵlıwmat

2. Kompyuterlerdi klassifikatsiyasi

3. Kompyuterdiń islew Principi hám qurawshıları

4. Jeke kompyuterlerdiń dúzilisi

5. Kompyuterdiń apparatları

Kompyuter - anglichan sóz bolıp, ol esaplaytuǵın bolıp esaplanadı. Sonday bolsada ol házirde tek esaplaytuǵın bolmaydıden, tekstler, dawıs, video hám basqa

maǵlıwmatlar ústinde de ámeller atqaradı. Soǵan qaramastan házirde onıń eski

atı - kompyuter saqlanǵan. Onıń tiykarǵı waziypası túrli maǵlıwmatlardı qayta

islewden ibarat. Avallo sonı búydew kerekki, kópshiliktiń túsiniginde

go'yoki biz kúndelikte paydalanatuǵın tek jeke kompyuter bar tek.

Buǵan álbette sebepler kóp. Usılardan biri házirgi zaman jeke

kompyuterleri ilgeri universal dep esaplanǵan kompyuterlerden tezligi hám yad

kólemi tárepinen talay asıp ketkenliginde bolsa, ekinshi tárepden kóp

máselelerdi sheshiw ushın bul kompyuterler paydalanıwshılardı

qánaatlantirishida bolıp tabıladı. Házirde kompyuter termini kóp ushrassada, usınıń menen

birge EHM (elektron esaplaw mashinaları ), HM (esaplaw mashinaları )

terminleri de turmısda kóp isletip turıladı. Biraq biz ápiwayılıq ushın tek

kompyuter termininen paydalanamız. Kompyuterlerdiń ámelde hár qıylıları

ámeldegi: cifrlı, analogli (úzliksiz), cifrlı - analogli, arnawlılastırılgan.

Biraq, cifrlı kompyuterler paydalanılıwı, atqaratuǵın ámellerdiń

universallıǵı, esaplaw ámelleriniń anıqlıǵı hám basqa kórsetkishleri joqarı

bolǵanı ushın, olar kóbirek paydalanılıp atır. Ámelde bolsa házir rawajlanǵan

mámleketlerde kompyuterlerdiń bes toparı keń qollanılıp atır.

Kompyuterlerdi yadınıń kólemi, bir sekundta atqaratuǵın ámeller

tezligi, maǵlıwmatlardıń razrad tórinde (yacheykalarda) suwretleniwine qaray,

bes gruppaǵa bolıw múmkin:

- super kompyuterler (Super Computer);

- blok kompyuterler (Manframe Computer);

- mini kompyuterler (Minicomputer);

- jeke kompyuterler (PC-Personal Computer);

- bloknot (noutbook) kompyuterler.

Super kompyuterler (TOP 500 kompyuterler)-kútá úlken tezlikti talap

etetuǵın hám úlken kólem degi máselelerdi sheshiw ushın mólsherlengen boladı.

Bunday máseleler retinde hawa rayınıń global prognozına tiyisli máselelerdi, úsh

ólshewli keńislik túrli aǵıslardıń keshiwin úyreniw máseleleri, global

informatsion sistemalar hám taǵı basqalardı keltiriw múmkin. Bul kompyuterler bir

sekundta 10 trillionlap ámel atqaradı. Superkompyuterlar bahsida AQSH

energetika ministrliginiń Sandia laboratoriyasında ornatılǵan 9472 protsessorli

Intel ASCI Red kompyuter sisteması karvonboshilik qılıp atır. Onıń tezligi

kompyuterler tezligin ólshewshi- Linpacr parallel testinde 1 TFLOPS (1

TFLOPS-1000 GFLOPS teń, 1 GFLOPS bolsa 1000000 FLOPS, 1 FLOPSsekundiga 1000 ámelge teń). Atap aytqanda, bul kompyuter yadro sınaqların hám

eskirayotgan yadro quralların modellestiriwde qollanıladı. Itibarlisi mınada,

Tokıo universiteti dúnyada tórtinshi orında turatuǵın, sekundına 873 GFLOPS

ámel atqaratuǵın, 128 protsessorli SGI ASCI Blue kompyuterine iye. Tómendegi

kestede Tap kompyuterler haqqında maǵlıwmat keltirilgen:

Rey- Superkompyuter Óndiriwshi Shirkat atı Protsessor

Moshnost

ting markası mámleket sanı (GFLOPS)

1 Intel ASCI Red AQSH Intel (AQSH) 9472 1338

2 SGI ASCI Blue AQSH SGI (AQSH) 6144 634

3 SGI T3 E1200 AQSH SGI (AQSH) 1084 430

4 Hitachi SR8000 Yaponiya Hitachi (Yaponiya ) 128 368

5 SGI T3 E900 AQSH SGI (AQSH) 1324 264

Sonı dizimnen ótkeriw kerekki, superkompyuterlarning málim jónelis

máselelerin

Sonı dizimnen ótkeriw kerekki, superkompyuterlarning málim jónelis

máselelerin sheshiwge qaratılǵan túrleri de bar.

Blok kompyuterler (Manframe Computer)-pán hám texnikanıń túrli

tarawlarına tiyisli máselelerdi sheshiwge mólsherlengen. Olardıń ámel orınlaw

tezligi hám yad kólemi superkompyuterlarnikiga qaraǵanda bir-eki tekshe tómen.

Bularǵa mısal retinde AQShning CRAY (krey), IBM 390, 4300, IBM ES/9000,

Fransiyanıń Barrous 6000, Yaponiyanıń M1800 markalı kompyuterin hám

basqalardı mısal etip keltiriw múmkin.

Minikompyuterlar (kishi kompyuterler) kólemi hám atqaratuǵın ámeller

tezligi tárepinen blok kompyuterlerden keminde bir poQana past bolıp tabıladı. Sonı búydew

kerek, olardıń gabariti (kólemi) barǵan sayın ıqshamlasıp, hátte jeke

kompyuter sıyaqlı kishi jaydı iyeleydiganlari jaratılıp atır. Bunday kompyuterler

gruppaına dáslepki bar jaratılǵan PDP-11 (Programm Driver Processor -programmalıq

basqarıw protsessori) gruppaın, ilgeri áskeriy maqsetler ushın isletilingen

(jasırın esaplanǵan ) vAX, SUN gruppalı kompyuterler, IBM 4381, Hewlett

Packard firmasınıń HP 9000 hám basqalar minikompyuterga mısal bóle aladı.

Sonı da aytıw kerek, minikompyuterlar ózleriniń “úlken aǵalari” Manframe

kompyuterlerdi múmkinshilikleri dárejesine kóterilip barıp atır. Onıń ushın

tariyxga názer salıw hám házirgi olardıń rawajlanıwın baqlaw jetkilikli.

Jeke kompyuterler házirde kárxanalar, mákemeler, joqarı oqıw orınlarında

keń tarqalǵan bolıp, olardıń kópshiligi IBM markasına uyqas kompyuterler bolıp tabıladı.

IBM markasına uyqas kompyuterler degende, olardıń túrli kompaniyalar islep

shıǵarılıwına qaramay da texnikalıq, da programma támiynatı sáykesligi, yaǵnıy birbiriga tuwrı keliwi názerde tutıladı. Bunday kompyuterler kólemi tárepinen

kishi (bir stol ústine jaylasadı ), ámel orınlaw tezligi, mısalı PENTIUM-3

MMX protsessori ornatılǵan kompyuterlerinde házirgi kúnde 750-1000

megagersni, yad kólemi bolsa 64-128 megabaytni quraydı. Bul

kórsetkishler oǵada tez ózgerip, hár eki jılda kompyuterler múmkinshiligi eki

teńdey asıwı, olardıń baxası bolsa shunchaga arzanıwı tendensiyasi

gúzetilip atır. Búgingi kúnde Pentium Iv kompyuterleri de jáhán bazarında

keń tarqalıp atır. IBM PC uyqaslıq kompyuterlerin júzlegen firmalar islep

shıǵarıp atır. Bular IBM, Compaq, Hewlett-Packard, Packard Bell, Tamaqtasıba,

Apple, Siemens Nixdors, Acer, Olivetti, Gateway, SUN hám basqa firmalar bolıp tabıladı.

Sonı da aytıw kerek, joqarıda atları atap ótilgen firmalar islep shıǵarǵan

kompyuterler (bradename) - “Aq jasalǵan”, Qubla -Arqa mámleketlerde:

Malayziya, Kitay, Tayland, Kareya hám basqa mamalakatlarda joqarıda atları

keltirilgen firmalar litsenziyası tiykarında islep shıǵarılǵan kompyuterler “Sarı

jasalǵan” atqa iye. Firma atları kórsetilmagan kompyuterler bolsa “nomsiz

kompyuterler” (noname) dep júritiledi. Ásirese, keyingi gruppa kompyuterlerdi

satıp alıwda olar jaqsı tekseriwden (testler járdeminde) ótkeriliwi kerek.

Jeke kompyuterler ushın onıń zárúrli kórsetkishi islew kepilliginiń

(keminde úsh jıl ) bolıwı zárúrli. Usınıń menen birge, bunday kompyuterlerdi satıp

alǵanda litsenzion programma támiynatı hám tiyisli ádebiyatlar menen birge

beriliw múmkinshiligi bar ekenligi názerde tutılıwı kerek.

Noutbuk kompyuterler. Noutbuk kompyuterler kólemi talay ıqsham bolıp,

biraq atqaratuǵın ámeller sanı, yad kólemi jeke kompyuterler dárejesine

kóterilip barıp atır. Olardıń qolaylıq táreplerinen biri de elektr

energiyasınan, da ishine ornatılǵan batareyalarda úzliksiz (batareyanı hár

sapar almastırmastán) islewi múmkinligi bolıp tabıladı.

Bunda batareya quwatı energiyaǵa jalǵanıwı menen ózi zarad ala baslaydı hám ol

batareya bir neshe jıllarǵa mólsherlengen boladı. Házirde bunday noutbuklarni

IBM, Compaq, Acer, Tamaqtasıba hám basqa firmalar islep shıǵarıp atır. Tuwrısıda,

bunday kompyuterler óz múmkinshilikleri kózqarasınan jeke

kompyuterlerge teńlesayotganini názerde tutilsa, onıń baxası bálent bolıwın

seziw qıyın emes. Bunnan tısqarı, bunday markalı kompyuterler 8-10 jıl

dawamında buzılmastan islew qábiletine iye. Olar jeke kompyuterler

ushın jaratılǵan operatsion sistemalar MS DOS, qabıq programmalar, Windows

dıń aqırǵı versiyalarında hám basqa operatsion sistemalar basqarıwında isleydi.

Házirde noutbuk kompyuterlerinen de ıqsham qalta kompyuterleri de

islep shigılıp atır. Olar da tuwrısıda, operatsion sistema basqarıwında isleydi

hám olar túrli tarawdıń máselelerin sheshiwge ılayıq.

Qálegen kompyuterdiń islew Principin birinshi bolıp ingliz alımı Charlz

Bebich jáne onıń ideyasın tolıq jetilisken kórinisin Djon Fon Neyman

usınıs etken. Onıń Principi programma tiykarında basqarılatuǵın avtomatikalıq

túrde izbe-iz islew ideyasınan ibarat. Házirde kóp kompyuterler sol

ideya tiykarında isleydi. Lekin keyingi payıtlarda kóp protsessorli kompyuterler,

yaǵnıy bir waqıtta programmanıń bóleklerin izbe-iz emes, parallel

atqaratuǵın kompyuterler de jaratılǵanlıǵın eskertip ótiw joiz bolıp tabıladı. Sonday

etip, kompyuter aldınan dúzilgen programma tiykarında isleydi. Óz gezeginde

programma qoyılǵan máseleni kompyuterde sheshiw ushın qanday da

programmalastırıw tilinde jazılǵan buyrıqlar (operatorlar ) izbe-izligi bolıp tabıladı.

Programmalastırıw tilinde dúzilgen programmalar arnawlı awdarmashı programmalar

járdeminde kompyuter tiline ótkeriledi. Kompyuter tili 0 hám 1 lardan tashkil

tapqan, málim qaǵıydalar tiykarında jazılatuǵın izbe-izliklardan ibarat. Djon

Fon Neyman Principi boyınsha avtomatikalıq túrde atqarılatuǵın programma

aldın kompyuterdiń yadına kiritiledi (juklenedi). Yadta turǵan

programma tiykarında programmanı quraytuǵın hár bir operator izbe-iz

atqarıladı.

Basqarıw apparatı dep atalıwshı arnawlı apparat házir qanday operator

atqarılıwı hám odan keyin qaysı operator atqarılıwı ústinen qadaǵalaw ornatadı hám

onıń atqarılıwın támiyinleydi. Ámel (arifmetik-logikalıq ) bolsa protsessor dep

atalıwshı apparatda atqarıladı. Programma islew nátiyjesi tuwrıdan-tuwrı

ekranda yamasa sırtqı apparat (baspadan shıǵarıwshı mexanizm, grafik chizuvchi

apparat, video apparat hám basqalar ) dep atalıwshı apparatda kóriliwi

múmkin. Ádetde kompyuter eki bólekten: Hardware (kompyuterdi tashkil

etiwshıleri - kompyuterdiń qattı bólimleri) hám Software (kompyuterdiń

programma támiynatı - kompyuterdiń jumsaq bólimlerinen) shólkemlesken

dep ataladı.

Jeke kompyuterler (anglichan Personal Computers, qısqasha - PC) tómendegi

apparatlardan shólkemlesken (2. 1-súwret):

-sistema blokı ;

-monıtor ;

-klaviatura ;

-tıshqansha ;

-sırtqı apparatlar.

Kompyuterdiń Apparatları

Sistema blokı

Sistema blokı ádetde desktop (tegis) yamasa town (minar ) kórinisinde islep

shiǵarıladı.

Kompyuterdiń tiykarǵı bólimleri sistema blokında jaylasqan bolıp, olar

tómendegiler bolıp tabıladı:

Operativ yad (RAM-Random Access Memory-qálegen kirisiw múmkin bolǵan )

mikroprotsessor, apparatlar qadaǵalawshıları, (yaǵnıy kontrolerlar, adapterler, elektr

dáregi menen támiyinlew blokı ), jumsaq disk apparatı (FDD-Floppy Disk

Driver), qattı disk apparatı (HDD-Hard Disk Driver), tek oqıw ushın

mólsherlengen lazer disk apparatı (CD ROM-Compact Disk Read Only

Memory), shinalar, modem hám basqa apparatlar. Sistema blokına onıń parallel

(LPT) hám izbe-iz (COM) portları arqalı kóplegen sırtqı apparatlardı jalǵaw

múmkin.

Mikroprotsessor. Mikroprotsessor kompyuterdiń ámel atqaratuǵın bólegi

bolıp, ol maǵlıwmatlardı berilgen programma tiykarında qayta isleydi.

Mikroprotsessor 140 tacha túrli arifmetik hám logikalıq ámellerdi atqaradı. IBM

markalı kompyuterlerde Intel tipidagi (sol atlı firma islep shıqqan )

mikroprotsessorlar isletiledi. Bul firma óz iskerligi dawamında Intel-8080,

80286, 80386, 80486, Pentium, Pentium Pro (professional ) mikroprotsessorlari

islep shıǵarǵan bolıp, házirde tek zaman talaplarına juwap beretuǵın

Pentium-3, Pentium-4 protsessorlarinigina bazarǵa shıǵarıp atır, tek. Sonı

búydew jayizki, bul protsessorlar tek Intel firmasında islep shıǵarılıwı shárt

emes. Onıń litsenziyası tiykarında bunday mikroprotsessorlar,

de islep shıǵarılıwı shárt emes. Onıń litsenziyası tiykarında bunday

mikroprotsessorlar, jumısshı kúshi arzan bolǵan, Qubla - Arqa Aziya

mámleketlerinde kóplegen islep shıǵarılıp atır. Bunnan tısqarı, IBM

kompyuterlerine uyqaslıq shártini atqaratuǵın basqa firmalar : AMD, Cyrix,

Celeron hám taǵı basqa islep shıqqan mikroprotsessorlar da keń qollanıladı.

Biraq basqa firmalar islep shıqqan mikroprotsessorlar Intel-protsessorlardan

ulıwma aytqanda kúshsizlew esaplanadı. Házirde MMX-protsessorli

kompyuterler keń qollanıladı. Protsessorlarning tezligi megagerslar (Mgs)

sekundta olshenedi.

MMX Pentium protsessori. Intel firmasınıń keyingi áwlad protsessori retinde

1997 jıl yanvar ayınan baslap shıǵarılıp atırǵan MMX (Matrix Multiplication

Extension) Pentium protsessorini búydew múmkin. Barinen burın bul protsessor

matritsalarni kóbeytiw ushın keńeytpe atı menen atalǵan bolsa,

keyinirek MultiMedia YExtension-multimedia ushın keńeytpe dep atala

basladı. Bul jańa protsessorni islep shıǵıwdan maqset, keyingi jıllarda

ǵalabalıq qollanilib barılıp atırǵan kompyuterdiń multimedia (dawısı, grafik,

suwret) múmkinshiliklerin hár tárepleme bárkámallıq dárejesine kóteriw,

multimedia ámeliyatlardı tez orınlawdı támiyinlewden ibarat. Bul ámeller

qatarına, atap aytqanda multimedia berilgenlerin, eki hám úsh ólshewli grafikalardı

tez orınlaw kiredi. Usınıń menen birge bul protsessor kóbeytiw hám qosıw

ámellerin kóbirek isletetuǵın ámeliy programmalarda ámellerdi tezirek

orınlawǵa qaratılǵan. Sol sebepli de onı kóbirek matematikalıq soprotsessorni

talap etpeytuǵın, pútkil sanlar menen islew menen baylanıslı máselelerdi

sheshiwde qóllaw maqsetke muwapıq bolsada, tájiriybeler onıń hár tárepleme

artiqmashliǵin kórsetedi.

Házirde rawajlanıp atırǵan parallel algoritmlar hám esaplawlar ushın da ol qol

keledi. Usınıń menen birge bul protsessor júziwshi útir rejimindegi sanlar menen

islewdi “unamaydi”. Bunday sanlar menen islew ushın arnawlı programma

interfeysi bar. Ol Microsoft firmasınıń Direct 3 D (3 ólshewli interfeysi) bolıp tabıladı.

Sol sebepli de onıń házirde kóp tarqalayotganligiga hayran bolmasa da

boladı.

Yad. Yad kompyuterde programmalar hám berilgenlerdi, ámel nátiyjelerin

saqlaytuǵın apparat. Yaddıń túrleri kóp: operativ, turaqlı, sırtqı, kesh, video

hám basqalar.

Operativ yad kompyuterdiń zárúrli bólegi bolıp, protsessor odan ámellerdi

orınlaw ushın programma, berilgenlerdi aladı hám ámeldi atqarıp, nátiyjeni taǵı

ol jaǵdayda saqlaydı. Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerekki, kompyuter óshirilse, operativ

yadta saqlanıp atırǵan programmalar hám berilgenler joq bolıp ketedi. Sonıń

ushın olardı qattı diskta yamasa disketalarda saqlap qalıw kerek. Kompyuter

islep turǵanda elektr tokın eskertmesten óshiriw, ulıwma aytqanda,

úlken zálel keltiriwi múmkin. Barlıq túrdegi yadlar ushın zárúrli túsinik

onıń kólemi bolıp tabıladı. Kompyuterlerde maǵlıwmat birliginiń eń kishi ólshewi

retinde báyit qabıl etilgen bolıp, 1 báyit 8 bıyt (ikkili nomer) ga teń. Óz

gezeginde báyit bir simvolni (belgin ) suwretleydi. Famılıyańızdı kompyuterge

kirgiziw ushın famılıyańızde neshe hárip bolsa, ol yadta sonsha báyit jaydı

iyeleydi. Yad kólemi birligi retinde kilobayt qabıl etilgen hám ol K menen

belgilenedi. Óz gezeginde bir kilobayt 1024 baytqa teń. 1024 kilobayt bolsa 1

Mbayt (Megabayt) ga teń.

Yaddıń úlken-kishiligine qaray ol yamasa bul programmalar kompleksin isleta

alıw múmkin. Mısal ushın 1 Megabayt yadqa iye kompyuterlerde tek DOS

sistemasında islew múmkin bolsa, 4 Megabaytli kompyuterlerde múmkinshilikleri

kóbirek bolǵan programmalardı, atap aytqanda WINDOWS 3. 1, 3. 11

programmaların isletiw múmkin. WINDOWS 95 ni tolıqqonli islewi ushın

16 Megabayt yad hám keminde 486 protsessorli kompyuter, WINDOWS 98,

2000 operatsion sistemasında islew ushın, Foto Ushı arqaǵa qayrılǵan qılısh, Corell Drawe hám basqa

házirgi zaman programmaların isletiw ushın keminde 32 Mbayt yadlı hám

PENTIUM_2, 3 protsessorli kompyuterler kerek bolıp tabıladı. Bul kórsetkishler jańa

protsessorlar hám programma ónimlerin payda bolıwı menen jıl sayin asıp

baradı.

Turaqlı yad. Kompyuterlerde berilgenler oǵan aldınan jaylastırılǵan

turaqlı yad (BIOS-Basic Input- Output System-kirgiziw shıǵarıwdıń tiykarǵı

sisteması ) bar. Bunday yaddan tek oqıw múmkin. Sol sebepli de

ol ROM (Read Only Memory-tek oqıw ushın ) dep ataladı. IBM PC

kompyuterlerde bul yad kompyuter úskenelerin islewin tekseriw, operatsion

sistemasın baslanQich júkleniwin támiyinlew, apparatlarǵa xızmet

kórsetiwdiń tiykarǵı funksiyaların orınlaw ushın isletiledi.

Kesh yad. Kesh yad kompyuterdiń islew tezligin asırıw ushın

isletiledi. Ol operativ yad hám mikroprotsessor arasında jaylasqan bolıp, onıń

járdeminde ámeller orınlaw operativ yad arqalı atqarılatuǵın ámellerden talay

tez atqarıladı. Sol sebepli kompyuter yaddıń kóbirek isletiletuǵın bólegi

nusqasın kesh yadta saqlap turadı. Mikroprotsessorning yadqa

shaqırıǵında, áwele, kerekli programma hám berilgenler kesh yadta qıdırıladı.

Berilgenlerdi kesh yadta qıdırıw waqıtı operativ yaddagiga salıstırǵanda talay

kem bolǵanı ushın kesh yad menen islew waqıtı talay kem boladı.

PENTIUM_2, 3 kompyuterlerde kesh yad kólemi 512 K ni quraydı.

videoxotira. videoxotira monıtor ekranına video maǵlıwmatlardı

(videotasvirlarni) saqlap turıw ushın isletiledi. Sonı búydew kerekki,

videotasvirlar (ásirese reńli) kompyuter yadında kóp jay iyeleydi. Sonıń

ushın video yad kólemi qansha úlken bolsa, sonsha jaqsı álbette.

videoxotiraning 1 Mbaytdan kem bolmaǵanı jaqsı.

Shina. Kompyuterde hár bir apparattıń jumısın basqarıwshı elektron sxemalar

ámeldegi bolıp, olar adapterler (moslovchilar) dep ataladı. Barlıq adapterler

mikroprotsessor hám yad arqalı berilgenlerdi basma-bas almasıwlaytuǵın magistral jol dep

atalıwshı shinalar arqalı baylanısqan boladı. Sonday etip, ápiwayı sóz menen

aytsak, shinalar túrli apparatlardı baylaw arnawlı sımlar bolıp tabıladı. Kompyuterde bir

qansha shinalar bolıwı múmkin. Kompyuterlerdiń elektron sxeması elektron

plata dep atalıwshı modullardan ibarat. Onıń modul dúzilisine ıyelewi

kompyuterler remontın ańsat orınlaw, onı paydalanıwshı mútajligine qaray yiQıs

hám ózgertiw múmkinshiligin beredi.

Sistema platası kompyuterdiń tiykarǵı platası esaplanıp, oǵan BIOS,

mikroprotsessor, operativ yad, kesh yad, shinalar jaylastırılǵan boladı.

Bunnan tısqarı, ol jaǵdayda birpara apparatlar, jumıstı basqarıwshı elektron

sxemalar, klaviatura, disk apparatları adapteri de jaylasqan boladı. Házirde

shinalarning PCI ISA túri keń isletilip atır. Bunday shinalarning maǵlıwmat

ayırbaslawı tezligi joqarı bolıp, ol arqalı kompyuterge kóp sırtqı

apparatlardı jalǵaw múmkin.

Kompyuterde kirgiziw-shıǵarıw portları kontrolerlari ámeldegi bolıp, olar sistema

blokınıń arqa bóleginde jaylasqan slot dep atalıwshı jaylar arqalı printer,

tıshqansha hám basqa apparatlar jalǵanıwı ushın xızmet etedi. Kirgiziw-shıǵarıw

portları parallel hám izbe-iz boladı hám olar uyqas túrde LPT1-LPT4 hám

COM1-COM3 dep belgilenedi. Ádetde LPT portqa printer hám COM portqa faksmodem, tıshqansha hám basqa apparatlar jalǵanadı.

Monıtor. Monıtor (displey) kompyuterde tekst hám grafik maǵlıwmatlardı

súwretlew (kóriw) ushın xızmet etedi. Sonday bolsada sırtqı kórinisinen ol

televizorǵa uqsap ketsada, olar atqaratuǵın jumısları menen keskin parıq etediler.

Monıtorlar reńli hám reńsiz boladı. Kompyuter tarqatatuǵın nur ulıwma

aytqanda zıyanlı, sol sebepli de birpara kompyuterlerde tómen radiatsiya (Lowe

radiation) sózlerin ushıratıw múmkin. Lekin olardıń insan organizmine tásiri

barǵan sayın azayıp baratuǵın markaları jaratılıp atır. Bunıń mısalı keyingi

jıllarda shıǵarılǵan 17-21 dyymli SvGA (SUPER video Grafic Adapter-úlken

video grafik adapter) monıtorlarda nurlardıń tásirin talay kemeytiriliwine

erisilgenligin keltiriw múmkin. Monıtor tiykarǵı xarakteristikalarınan biri onıń

súwretlew qábileti bolıp tabıladı. Súwretlew qábileti ekrandıń gorizontalı hám

vertikalındaǵı noqatlar sanı menen beriledi. Mısalı 14 dyymli monıtorda

súwretlew qábileti 800 x600, 15 dyymli monıtorda 1024 x768, 17 dyymli

monıtorda 1280 x1024 hám 21 dyymli monıtorda bolsa 1600 x1200. Bunnan tısqarı,

monıtordıń taǵı bir xarakteristikası suwretlerdi payda etiwshi pikseller

(noqatlar ) ólshewiniń úlken-kishiligi bolıp tabıladı. Súwretlew qábileti 800 x600 ge

teń bolǵan monıtorlarda piksel 0, 31 mm ga, 1024 x768 ge teń bolǵan

monıtorlarda bolsa piksel 0, 28 yamasa 0, 25 ge teń bolıwı kerek. Monıtordıń tez

islewi onıń adapterine baylanıslı boladı. Tekst rejiminde monıtorlar salıstırǵanda tez

islesada, grafik rejimde ol astelew isleydi. Onıń tezligin asırıw jolları

da bar.

Sırtqı apparatlar

Sırtqı apparatlar tómendegi úskenelerden ibarat : Printer, skaner, modem,

strimer, grafik qurıwshı hám basqalar (2. 1-súwret).

Printer. Printerler kompyuterde alınǵan nátiyjelerdi, programma hám berilgenlerdi

baspaǵa shıǵarıw ushın isletiledi. Printer járdeminde tekstlerdi, grafiklardı,

súwretlerdi baspaǵa shıǵarıw ushın isletiledi. Printer járdeminde tekstlerdi,

grafiklardı, súwretlerdi reńli hám reńsiz kóriniste baspaǵa shıǵarıw múmkin.

Printerler tiykarınan úsh qıylı boladı : matritsali, aǵımlı hám lazerli.

Matritsali printerler noqatlar járdeminde baspaǵa shıǵaradı. Sol sebepli de

olardı noqat -matritsali printerler dep da ataydılar. Bunday printerler salıstırǵanda

aste isleydi, baspadan shıǵarıw sapası onsha jaqsı emes hám baspadan shıǵarıw tezligi de

úlken emes. Olar keń (A3) hám ápiwayı (A4) baspadan shıǵarıw formatına iye. 24, 48 ignali

(noqatlı ) printerler ámeldegi bolıp, álbette iyneler sanı kópligi jaqsı ekenligi

túsinikli bolıp tabıladı.

Aǵımlı printerler. Bunday printerler arnawlı (reńli hám reńsiz) sıyalardı

búrkiw jolı menen islegeni ushın olar aǵımlı dep ataladı. Bul printerlerdiń

túrli reńlerde baspadan shıǵarıw sapası tınıq hám ayqın bolıp, olardıń -kemshiligi

sıyasınıń tez tamam bolıp qalıwı jáne onıń názikligi bolıp tabıladı. Bul printerler

tekstlerdi salıstırǵanda tez, grafik suwretlerdi bolsa astelew baspadan shıǵaradı.

Lazer printerler. Lazer printerler de sapası, da tezligi tárepinen eń jaqsı

printer esaplanadı. Olar reńli hám reńsiz boladı.

Bunday printerlerdiń ulgisi retinde HEWLETT-PACKARD (HP) firması

shıǵaratuǵın HP LaserJet markalı printerler qabıl etilgen. Lazer printerlerde

baspadan shıǵarıw júdá qolay bolıp, ol tez (minutına 8-15 hátte 40 betqacha) chop

etiwi múmkin. Biraq tuwrısıda, bunday printerlerdiń baxaları salıstırǵanda

bálentlew bolıp tabıladı. Onıń bir kemshiligi - ol jaǵdayda isletiletuǵın toner reń hám

kartridjning tez almastırıp turılishida bolıp tabıladı. Onıń bir toneri shama menen 1500-2500

betke jetedi. Álbette bul nomer tejab isletiwge baylanıslı álbette. Sonıń

ushın lazer printerde shıǵarılǵan nusqanı kseroks arqalı kóbeytiw maqsetke

muwapıq bolıp tabıladı.

Modem. Modem modulyatsiya, demodulyatsiya sózlerinen alınǵan bolıp,

úzliksiz signallardı cifrlı (modulyatsiya ) hám cifrlı maǵlıwmatlardı úzliksiz

(demodulyatsiya) signalǵa almastırıp beretuǵın apparat bolıp tabıladı. Onıń tiykarǵı

wazıypası kompyuterleraro baylanıstı ornatıw bolıp tabıladı. Ol óziniń kommunikatsion

programmalarına iye bolıp, bul programmalar járdeminde uzaq aralıqlarǵa

maǵlıwmatlardı uzatıwı hám qabıllawı múmkin. Modem ishki hám sırtqı bolıwı

múmkin. Házirde kóp kompyuterler modem menen birge sotilmoqda. Kompyuter

telefon tarmaǵı arqalı informaciya almaslaw maqsetinde isletilineyotganda, telefon

tarmaǵından alınǵan signaldı qabıl ete alıwshı jáne onı cifrlı informaciyaǵa

aylantıriwshı apparat kerek boladı. Apparattıń kiriwinde informaciya

modulyatsiya etiledi, shıǵıwda bolsa kerisinshe, demodulyatsiyaga ushraydı,

sonnan modem atı kelip shıqqan. Modemning tiykarǵı waziypası kompyuterden

kelgen signaldı telefon tarmaǵı jumıs chastotası diapazonına uyqas chastota daǵı

elektr signalına aylandırıwdan ibarat. Bul tarmog'ning akustikalıq kanalın modem

tómen hám joqarı chastota koridorlarına ajratadı. Tómen chastotalı koridor

maǵlıwmatlardı uzatıwda isletiledi, joqarı koridorlı chastotalar bolsa qabıllaw

ushın qollanıladı.

Modemning, joqarıda aytqanimizdek, eki túri ámeldegi: ishki hám sırtqı modem.

Ishki modem plata kórinisinde kompyuter ishine arnawlı jayǵa ornatıladı.

Sırtqı modem bolsa, da faks da modem rolin oynaydı hám bólek apparat

retinde kompyuterge jalǵanadı.

Modemlarning xalıq aralıq standartları :Eń kóp tarqalǵan modem birinshi

modemlarni islep shıǵarǵan firma atı - HAYES dep atalǵan

maslastırılǵan modemlar bolıp tabıladı. Bunday modemlar Hayes Smart modem menen

iykemlese alıwshı AT buyrıqlardı isletedi (anglichan Attention dıqqat sózinen).

Barlıq Hayes -maslasqan modemlar ushın standart bolǵan buyrıqlardan

tısqarı, hár bir óndiriwshi paydalanıwshına keń spektrdagi spetsifik

buyrıqlardı usınıs etedi jáne bul buyrıqlar sol firma modemlaridagina kúshke

iye boladı (mısalı, US Robotics, Rockwell, ZYXEL hám t.b. ).

Buyrıqlar modem hám telefon tarmaǵı arqalı uzatılatuǵın informaciyanıń qaysı bolıp tabıladı

bir standartına tán bolıwı kerek. 2400 samal (samal maǵlıwmatlardı uzatıw tezligin

belgileydi hám 1 samal =1 bit/sek.) tezlik ushın uyqas bolǵan standart daǵı modemlar

informaciyaları erkin almasa alıwları múmkin.

ZYXEL firmasınıń modemlari da keń qollanila basladı. Olar ZYXEL

dıń maǵlıwmatların uzatıw imkaniyatın beretuǵın arnawlı ZYX protokolına iye.

Olardıń keń qolla

lumotlarini uzatıw imkaniyatın beretuǵın arnawlı ZYX protokolına iye. Olardıń

keń qollanılıwı 90 -jıllar qarıydarlarınıń basqa túrdegi modemlarini satıp alınǵan zat

qılıw múmkinshilikleri joq ekenliginen kelip shıǵadı. Olardıń tiykarǵı kemshiligi-joqarı

baxa, qarıydardı cho'chitadi. Biraq, soǵan qaramay, bank strukturası hám mámleket

keńseleri, ádetke kóre, sol firma modemlaridan paydalanadılar. Telebit

firmasınıń TraiBlazer nusqası hám ataqlı protokol PEP (Packet Eusemble

Protosol) da keń tarqalǵan.

Skaner :Skaner-tekst, grafika, suwretlerdi kompyuterge kirgiziwdi

avtomatlastırıw ushın xızmet etiwshi apparat. Ol házir tiykarınan reńli

kóriniste shıǵarılayapti. Onıń ulgisi retinde HP (Hewlett Packard)

firması islep shıǵaratuǵın HP Scanjet markalı skanerler qabıl etilgen.

Onıń tiykarǵı xarakteristikası maǵlıwmatlardı anıq, tınıq, kerek bolǵan reńde

(atap aytqanda qara reńli) hám kóriniste shıǵarıw qábileti bolıp tabıladı. Bul súwretlew

qábileti gorizontal hám vertikal sızıqlar daǵı noqatlar (pikseller) sanı arqalı

belgilenedi.

Ádetde bul xarakteristika, mısal ushın, 300 x600, 600 x1200 kóriniste boladı.

Bul degeni gorizontal sızıqlar boyınsha noqatlar (pikseller) sanı 300 (600),

vertikal boyınsha pikseller sanı 600 (1200) ta ekenligin ańlatadı.

Noqatlar sanı qansha kóp bolsa maǵlıwmatlar anıqlaw suwretke iye boladı.

Tuwrısıda, skanerdi HP den basqa firmalar da kóplegen islep shıǵaradı. Lekin

olar HP Jcanjet ulgisine sáykes keliwi kerek. Házirde bunday skanerler

Qubla -Arqa Aziya mámleketlerinde kóplegen shıǵarılıp atır. Sonı búydew

kerekki, programma quralları járdeminde skanerdiń súwretlew qábileti talay

kúshaytirilishi múmkin. Skanerlerdi isletiw processinde, ásirese, tekstler menen

jumıs kórilgende ol yamasa bul milliy til drayverlarni anıq sáwlelendiriwshi

programmalardan (mısalı Fine Reader) paydalanıw zárúr.

Skanerdi kompyuterge jalǵaw ushın túrli usıllarda paydalanıladı. Birpara skanerler

arnawlı kontrollerge (keńeytiriwshi plata ) iye bolıp, olar ol arqalı jalǵanadı.

Bunda plata kompyuterdiń tiykarǵı platasına (ana platası ) arnawlı jayǵa hám sol

plata arqalı ornatıladı.

Birpara skanerler parallel portqa tuwrıdan-tuwrı jalǵanadı. Házirde tiykarınan SCSI-3

interfeysi arqalı jalǵanadı. Bul ulgi kompyuterge kóplegen sırtqı apparatlardı,

sonday-aq, skanerdi jalǵaw múmkinshiligin beredi. Túrli kompyuterler ushın

programma birligin támiyinlew maqsetinde TWAIN qaydnomasi isletiledi.

Sonday eken, eger WINDOWSda sol qaydnoma ornatılǵan bolsa, ol skanerler menen

biymálel isley aladı. Ádetde skaner satıp olinayotganda onı qaysı operatsion

sistemaǵa mólsherlengenin biliw kerek. Usınıń menen birge házirde shıǵarılıp atırǵan

skanerlerdiń kópshiligi WINDOWSga uyqas skanerler bolıp tabıladı. WINDOWS 98 den

baslap bolsa operatsion sistemalar TWAIN qaydnomasini jaqsı teńiytuǵın

boldı. Sol sebepli de bul operatsion sistemalarda skanerler menen tikkeley

islew múmkinshiligi bar.

Lazerli (kompakt ) disk. CD ROM (Compact Disk Read Only Memory -

tek oqıw ushın lazerli disk ). Keyingi waqıtta bul apparat júdá zárúrli rol

oynaıp atır. Onıń tiykarǵı sebebi oǵan 650 Mbayt kólem degi maǵlıwmattı sıyıwı

bolsa, ekinshi tárepden onı isletiwde qolaylıǵı menen bólek itibarǵa ılayıq.

Onıń CD ROM hám CD Writer (jazıwshı ) kórinistegilari ámeldegi bolıp,

birinshisi tek oqıw ushın mólsherlengen bolsa, ekinshisi maǵlıwmat hám

programmalardı jazıw ushın keń qollanılıp atır. Ásirese, hújjetlerdiń

elektron versiyasın bunday maǵlıwmat yuritgichi arqalı ayırbaslaw aktual

másele bolıp qaldı.

CD ROM dıń zárúrli kórsetkishlerinen biri onıń maǵlıwmat ayırbaslaw

tezligi bolıp tabıladı. Házirde kóbirek 48, 52 tezlikli lazer disklar isletilip atır.

Disketa. Maǵlıwmatlardı, programmalardı turaqlı saqlaw, ayırbaslaw

maqsetinde disketalar isletiledi. Oǵan FDD (Floppy Disk Driver - mayısqaq

disk apparatı ) járdeminde maǵlıwmatlar hám programmalar jazıladı hám odan

oqıladı. Házirde HD (Higy density-joqarı tıǵızlıq ) tiykarınan kólemi 1, 44 yamasa oǵada

joqarı 2, 88 Mbaytga teń bolǵanı keń isletilip atır. Usı waqıtta 120 Mbayt

siQimli Floppy disketalar da islep shıǵarılıw Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde bolıp tabıladı.

Klaviatura hám tıshqansha :Klaviatura hám tıshqansha málim mániste birbirining ornın basatuǵın, maǵlıwmatlardı kiritetuǵın hám kompyuter menen

ushırasıw wazıypasıri oteytuǵın apparatlardirlar. Olarsız kompyuterde

atap aytqanda, operatsion sistemasında islep bolmaydı. Olar járdeminde siz

operatsion sistemaǵa jáne onıń basqarıwı astında isleytuǵın programmalarǵa

buyrıqlar, sonıń menen birge, bul apparatlar járdeminde programmalarǵa kerek bolǵan

maǵlıwmatlar kiritiledi.

Tıshqansha. Tıshqansha ádetde eki yamasa úsh tuymeali boladı : shep, oń hám

orta. Shep hám oń tuymealar programma tiykarında almastırılıwı múmkin.

Ádetde shep tuymea járdeminde tiykarǵı ámeller (ajıratıw, jıljıtıw, orınlaw hám

t.b. ) atqarıladı. Oń tuymea kontekst meny dep atalıwshı ámellerdi orınlaw

ushın xızmet etedi. Kontekst menyning wazıypası ámeldegi jaǵdayda ol yamasa bul ámeldi

tezirek orınlaw menen baylanıslı. Orta tuymea házirde atap aytqanda, betlew (Page

Down, Page Up ámeline uqsap ) maqsetleri ushın qolay.

Klaviatura. Klaviatura 101-105 tuymelerden ibarat.

Óz wazıypalarına kóre tuymeler besew gruppaǵa bólinedi:

1. Háripler hám sanlardı kiritetuǵın tuymeler. Olar ápiwayı jazıw mashinkalarning

tuymelerine uqsaydı.

2. Basqarıwǵa tiyisli tuymeler.

3. Funksional yamasa ámel tuymeler.

4. Kishi sanlar kiritetuǵın tuymeler.

5. Arnawlı belgilerden ibarat tuymeler.

Eń úlken gruppa -birinshi gruppa bolıp, olar járdeminde orıs hám lotin úlken-kishi

háripleri, sanlar, arnawlı belgiler, tinish belgileri kompyuterge kiritiledi. Tómende

jaylasqan uzın, hesh qanday belgisi bolmaǵan tuymediń atı Spacerbar

yamasa Space dep ataladı hám boslıq belgisin kirgiziwge mólsherlengen bolıp tabıladı. Basqa

tuymeler bir neshe atqa iye, sebebi olar klaviaturanıń jumıs rejimine

(registriga) qaray túrli belgilerdi kirgiziwge mólsherlengen.

Tómengi registrda kishi joqarı registrda bolsa úlken háripler kiritiledi.

Orıs álippesidan lotin (ingliz) álippesine yamasa kerisinshe, latınshadan orısshaǵa

ótiw siz isleytuǵın programmaǵa baylanıslı. Mısalı, WINDOWS de álippe

avtomatikalıq túrde saylanadı. (Ekrandıń eń tómengi bóleginde).

Ekranǵa belgi túsetuǵın jay arnawlı usıl menen belgilenedi. Onıń ushın

arnawlı belgi bar, ol kursor dep ataladı. Eger ekran tekst kirgiziw jaǵdayında islep

turǵan bolsa, ol jaǵdayda kursor óship-janıp turatuǵın vertikal sızıqsha yamasa

harfning ústine túsetuǵın tórtmuyushka uqsaydı hám tekst kursorı dep

ataladı.

Basqarıwǵa tiyisli tuymeler hár túrlı basqarıw wazıypaların atqaradı. Ayırım

tuymeler, mısalı : CAPSLOCK, NUMLOCK hám SCROLL LOCK

tuymeleriniń islew wazıypasın ózgertirip turadı. SHIFT, CTRL, ALT

tuymeleri basqa tuymeler menen birge isleydi. Mısalı, CTRL + ALT + F

degeni CTRL, ALT hám F tuymelerin bır jola basıwdı ańlatadı.

F1 den F12 ge shekem bolǵan tuymeler funksional tuymeler dep ataladı.

Programma dúzilisine qaray, bul tuymeler hár túrlı wazıypalardı orınlawı múmkin.

Bular 12 bolıwına qaramastan, kóbinese F1 den F10 gachasi isletiledi.

Ádetde F1 tuymesi járdemshi maǵlıwmatlardı alıw ushın xızmet etedi

(Spravochnik).

Num Lock (sanlardı saqlaw )-sanlar kirgiziwdiń kishi klaviaturası sannı

kirgiziwge yamasa kursordı basqarıwǵa maslaydı. Sanlardı kirgiziw tuymeleri eki

rejimde islewi múmkin:

1) sanlardı kirgiziwde,

2) kursordı basqarıwda.

Eki jaǵdaydıń birinen ekinshisine ótiwdi Num Lock (bekkemlew menen) yamasa

Shift tuymesi (bekkemlew kerek emes) atqaradı. Bunda Caps Lock tuymesi

sanlardı kirgiziw klaviaturasına tásir kórsetpeydi.

Sanlardı kirgiziw waqtında sanlardı kirgiziw klaviaturası kalkulatorning

klaviaturasına uqsaydı. Sanlardı hám arifmetik ámeller belgilerin kirgiziw ushın

qolaylıq jaratadı. Sanlardı kirgizgen waqıtta Num Lock chirog'i janıp turıwı

kerek, egerde Num Lockni kórsetiwshi shıra óshgan bolsa, bul kishi

klaviatura menen kursordı basqarıw múmkin.

Ctrl (Control-basqarıw ) - basqa tuyme menen birge basılǵanda, sol

tuymediń wazıypası ózgeredi, ALT (Alternative-ózgertiriwshi) - bul tuyme

hám taǵı basqa tuymeler menen birge basılǵanda, sol tuymediń jumıs wazıypasın

ózgertiredi.

Print Ssreen (ekran daǵı baspadan shıǵarıw ) - bul tuyme ekranda bolǵan maǵlıwmattı

printerge shıǵarıp beredi.

PAUSE (waqtınshalıq toqtap qalıw ) - bul tuyme basılǵanda kompyuter óz jumısın

waqtınsha toqtatadı.

TAB (tabulyatsiya sózinen) - tek tómendegi registrda isleydi hám gáp tekst,

hújjetler haqqında ketkende, kursordı ońǵa, náwbettegi arnawlı

kórsetilgen (belgilengen) noqatqa (pozitsiyaga) suradi. Bul tuymediń qolaylıǵı

sonda, onıń járdemi menen kesteler dúziw ańsat hám tekstti jazǵanda da

belgilengen pozitsiyadan baslap teriw múmkin. Tuymelerdi joqarı registrda

basqanda, kursordı shep tárepke, belgilengen pozitsiyaga jıljıtıw múmkin.

BackSpace (Keyin basıp qaytıw ) - qaytarıw tuymesi. Bul tuymea járdeminde, tekst

teriw waqtında, ekran daǵı kursordan shep tárepdegi qáte terilgen belgilerdi

óshiriw múmkin. Kursordıń ózi bolsa bir belgi shep tárepke jıljıtıladı.

Enter (kirgiziw) - kirgiziw tuymesi. Tekst teriw waqtında bul tuyme bosilsa,

kursor jańa taza jolǵa (qatarǵa ) ótedi.

Caps Lock (bas yamasa kishi háriplerge ótiw tuymesi) - joqarı registrga ótiw

imkaniyatın jaratıp beredi. Rasında bolsa bul tuyme tek háripler teriw

tuymelerine óz tásirin kórsetedi, bas háripler kirgiziw imkaniyatın jaratıp

beredi. Bul tuymeni basıp ustap turıw kerek emes. Isleytuǵınǵa qolaylıq

jaratıw maqsetinde klaviaturanıń oń múyeshinde janıp turatuǵın indikatorlar

jaylasqan. Bul indikatorlar rejimdi kóp waqıt dawamında saqlap turatuǵın

tuymeler menen baylanısqan. Solardıń ishinde birewi Caps Lock ga tiyisli.

Scroll Lock (jıljıtıwdı saqlaydı ) - bul tuyme járdeminde kursordı háreketke

keltirmoqchi bolsańız, kursor ekranǵa sakraydi. Bul tuyme de óz jaǵdayın

bekkemlew (fiksatsiya) menen atqaradı.

Shift (jıljıtıw ) - waqtınshalıq joqarı registrdan tómengi registrga, yamasa kerisinshe,

tómengi registrdan joqarı registrga ótiw imkaniyatın beredi. Hámmesi Caps Lock

tuymesiniń jaǵdayı menen baylanısqan. Bul tuymediń xızmeti waqtınshalıq

bolǵanlıǵı sebepli, basqa tuymelerdiń xızmetin ózgertiw kerek bolsa,

olardı basıw waqtında Shift tuymesi waqtınshalıq basıp ustap turıladı.

Tómende tuymeler hám olar atqaratuǵın wazıypalardı kórip shıǵamız.

Ekranda kórsetilgen obiektti jıljıtıw yamasa kóshiriw. Ekranda kórsetilgen

obiektti tawıp, shep tuymea basıladı hám tuymeani qoyıp jibermesten,

obiektti jańa jayǵa jıljıtıladı hám tıshqansha tuymeasi qoyıp jiberiledi.

Windows ortalıǵında islep atirǵanda ekran daǵı obiektlerdi de shep, da oń

tárepte jaylasqan tuymealar menen kóshiriw múmkin.

Shep tuymea basılǵanda, qaratsh boladı, oń tuymea basılǵanda bolsa anıq

wazıypa beriw kerek boladı.

Tıshqansha járdeminde tómendegi tiykarǵı háreketti orınlaw múmkin:

Point-kórsetkishni ekrandıń kerekli jayına kóshiriw;

Slick-tıshqansha tuymeasini basıp tezlik penen qoyıp jiberiw;

Double click-tıshqansha tuymeasini eki ret tez basıw ;

Select-qandayda bir obiektti tańlaw.

Tańlap alınǵan suwret, tekst bólegi yamasa grafik simvollarni basqa jayǵa

kóshiriw (Drag and Drop texnologiyası ) múmkin. Onıń ushın tańlap

alınǵan obiekt ústine kórsetkishni alıp barıp, tıshqansha tuymeasi basıladı hám

obiektti kerekli jayǵa kóshiriledi, keyininen tıshqansha tuymeasi qoyıp

jiberiledi.

Windowsda sanlardı kirgiziw klaviaturasın tıshqansha ornında isletiw múmkin.

Bunday jaǵday hár túrlı sebeplerge kóre, tıshqansha islemey qalǵanda júz

beriwi múmkin.