Kur’an-i kerim allah’i nasil tanitiyor

B. MARIFETULLAH (ALLAH'I TANIMA, BİLME)

Buraya kadar Kur'ân'ın, fiil, sıfat, zat ve ulûhiyeti gösteren delillerle Allah'ı tanıtışını gördük. Şimdi de Kur'ân'ın muhatabı olan insanın bu tanıtma karşısında nasıl bir marifet gerçekleşti­rebileceğini ele alacağız. Daha açıkça ifade edersek, insanın Al­lah'ı ne ölçüde tanıyıp tanıyamayacağını bu kısımda inceleye­ceğiz. Bunun için de önce Kur'ân'da bilgi vasıtaları ile birlikte, marifet ilim alakası üzerinde duracağız.⁹⁴⁸

1- Kur'ân'da Bilgi Vasıtaları ve Marifet - İlim Farkı

Kur'ân'da insanlar için bilgi vasıtaları olarak, duyular, akıl ve vahiy yolu zikredilir. "(...) O sizin için kulaklar, gözler, gö-nüller yaratandır" (Moik, 22). "Ve şunu söylediler (söyleyecek­ler): "Eğer biz dinlesek, akletseydik, şu çılgın cehennem ya­ranı içinde bulunmazdık" (Müik, 10). Bu hususta daha pek çok âyetler vardır.⁹⁴⁹ Duyu organlarının ve aklını çalıştırmayanları, Allah, hayvanların en kötüsü olarak tavsif eder (Enfâi, 22). Semavî ilim yollarından basiret (sezgi), ilham, ledünn, kalp, sultân, bur­han gibi mefhumların en geniş- manâsıyla vahiy yolu olduğunu söyleyebiliriz. Bunlar pek çok âyetlerde yer alır. Çünkü Allah, müşrikleri, hakkında Allah'ın delil indirmediği şeylerin peşine düşmekle suçlar (AYâf, 7i; Mümin, 35-56). Şu halde Kur'ân'da müşa­hedeye, akla ve vahye dayanan bilgi yer almaktadır.⁹⁵⁰ Bu yüzden Kur'ân, insanların içyüzünü kavrayamadıkları şeyi inkâr et­melerini ayıplar (Yunus, 35; Tâhâ. ııo; Nemi, 84). İnsanların, kâinattaki ve tarihteki eserlere bakarak onları kesin bilgiye çevirmelerini İster (Bakara, 164; Ra"d, 2-4; Nahl, 1-22; İbrahim, 19; Mü'min, 82; Muhammed, 10 vd.).

Kesin bilmediği şeyin peşinden gitmemeyi tenbihler (isrâ, 36]. İlim derecesinde kesinliği bilinmeyen zann, tahmin, heva ve heves yollarına uymanın insanı sapıklığa götüreceğini haber verir (Baka­ra, 120; Al-i İmrân, 66-154; Erı'am, 119,140,144 vb.).

Şu halde Kur'ân'ın irşadına göre, görmek, işitmek, duy­mak, düşünmek, netice çıkarmak, ibret almak, kesin ilim ve imanı elde etmek gerekir⁹⁵¹ (Mülk, ıo; En'am, 75). Bu itibarla inanma­yan insanların bir kısmının da, bu kabiliyetlerini işletmediklerin­den inanmadıkları anlaşılıyor,⁹⁵²

Allah'ı bilip tanımayı kast ettiğimiz marifetullah tabirindeki marifetin, ilimden farkı hususunda değişik görüşler serdedilmiş-tir.

Marifet ve irfan, ARF kökünden masdardırlar. İlim ile ara­larında müştereklik bulunmakla beraber,⁹⁵³ bir çok bakımlar­dan farklar da vardır:

1- İlim, bir şeyi zatıyla, hakikatiyle bilmektir, yahut bir şey­le, başka bir şeyin varlığına hükmetmektir. Marifet ise, bir şe­yin eserini tefekkür ve tesirini tedebbür ile idrâk etmektir. İlim­den daha husûsîdir. Birincisinde ilim bir mefule, ikincisinde iki mefule müteaddî olur. Bu mânâda Allah'a arif demek caiz de­ğildir; âlim denir.⁹⁵⁴ Marifet bir mefule müteaddî olur. Beşerin Allah'ı bilmesi, zatını idrâk ile değil, eserlerini tedebbür ile oldu­ğu için "araftulîâhe" (Allah'ı tanıdım) denir de, "aîimtuUahe" (Allah'ı bildim) denmez.

2- Marifet, çoğu zaman, anladıktan sonra, kalbten kaybo­lup, sonra onu hatırladığı zamanki "tanımak" mânâsına gelir. Yahut, nazarî sıfatlarla anlatılan bir şeyi görüp o sıfatlarla mev-suf olduğunu anlayınca, "onu tamdı" denir. "Yusuf'un kar­deşleri gelip onun huzuruna girdiler (Yusuf) onları tanıdı, onlar ise kendisini tanımıyorlardı" (Yusuf, 58) âyetinde olduğu gibi. O halde marifet, kalbî hatırlama hakkında kullanılır, yani hafızadan kaybolan şeyin geri gelmesidir. "Kendilerine kitab verdiklerimiz onu (Peygamberi) öz oğulları gibi tanırlar. Öy­le iken içlerinden bir güruh kendileri bilip durdukları hal­de, yine mutlaka hakkı gizlerler" (Bakara, U6). Bundan dolayı il­min zıddı cehil, marifetin zıddı inkâr yani tanımamaktır.⁹⁵⁵

3- Marifet, bilineni başkalarından,⁹⁵⁶ ilim vasfedileni başka­sından ayırdetmek; marifet bir şeyi diğerinden mufassalan, ilim bilcümle ayırdetmektir. Birisi "alimtü Zeyden" dese, muhâtab bunu ne sıfatla bildiğini bekler. "Araftü Zeyden" derse muha­taba bu kâfî gelir.⁹⁵⁷

4- İlim, külliyi ve mürekkebi idrâke denir, marifet, cüzîyi ve basiti idrâke denir.

5- İlim, vasıtasız bilgi hâsıl eden yerde, marifet, vasıtayla ilim hasıl eden yerde bulunur.⁹⁵⁸ Marifet, ilmin özüdür, marife­te göre ilim, insana göre imân gibidir. Marifetin müteallakı, ilmüteallakından daha gizli ve daha incedir. Marifet hususî bir bilgidir. Marifetin keşfi, ilmin keşfinden daha tamdır; ancak ilmin makamı daha yüksektir.⁹⁵⁹

6- Marifet, sufî ıstılahıdır. Aralarına adem giren, bir şeyin ikinci idrâkidir. Marifet cehilden sonraki bilgidir. Kendisine nekrelik sebkat etmiştir. Marifet istidlâlî ilimdir, bu bakımdan Allah'a ıtlak edilemez. Yokluktan sonraki bilgidir.⁹⁶⁰ İlim ise müdellel meselelerin kendisidir, bu meselelerin idrâkinden hasıl olan melekedir.⁹⁶¹ Denildiğine göre, ahirette rü'yet, dünyada marifet gibidir. Nitekim Allah dünyada idrâk edilmeden marife­te mevzu olur. Aynı şekilde ukbâda da idrâk edilmeksizin görü­lür.⁹⁶²

Sufîlere ait bilgiye "marifet" veya "irfan" adı verilir. Mari­feti, hellenistik teozofinin "gnosis" i, yani, Allah hakkında vah­ye veya resullerin ru'yetine dayanan vasıtasız bilgidir, hiç bir zihnî faaliyetin neticesi değildir, ancak onu tamamıyla elde ede­bilecek yaratılıştaki kimselere, bir ihsan olarak bahşeden Al­lah'ın irade ve lutfuna dayanır, şeklinde de açıklamışlardır.⁹⁶³ Şu halde toparlarsak, umumî olarak zahirî bilgilere ilim, bâtınî bilgilere marifet; şer'î bilgilere ilim; tasavvuf! bilgilere marifet; akla, nakle, dış tecrübeye dayanan bilgilere ilim, keşfe, ilhama, sezgiye ve iç tecrübe dayanan bilgilere marifet; küllî olan bilgi­lere ilim, cüzî olan bilgilere marifet; Öncesinde cehalet bulun­mayan bilgilere ilim, bulunan bilgilere marifet denir.⁹⁶⁴ Milletin örfünde arif, Allah'ı, melekûtunu ve ona güzel muameleyi tanı­mada ihtisası olan kimseye denir.⁹⁶⁵ Allah'ı sıfatlarıyla tanıya­nın sözü çok olur; şuhûdî, zarurî marifetle tanıyanın ise dili tu­tulur.⁹⁶⁶ Allah'ı marifeti ziyade olan, O'nu daha çok takdir edebilir. Her şeyin dış yüzünü bilenler bundan mahrum kalırlar (Rûm, 7).⁹⁶⁷