Kur’an-i kerim allah’i nasil tanitiyor

2- Kur'ân'ın İrşâd Halkasının Genişliği ve Umûmî Seviye

Kur'ân'ın hedefi, insanları her hususta en doğruya irşad et­mektir (Um, 9). Ulûhiyet mevzuunda da vusule uygun usûl kullan­mıştır. Bu hususta seviyeyi çok umûmî tutmuş, her seviyede in­sanın anlayacağı deliller getirmiş, avam havas herkese uygun gelecek tarzda hitab etmiştir.¹³⁷⁴

Kur'ân'ın delilleri her insanın faydalanacağı gıdalar gibidir. Memedeki bebekten tut, en kuvvetli adamın faydalanacağı su, her bünyeye yarayan süt gibidir. Felsefe ve kelâmın delilleri kuvvetlilerin faydalandığı ve fakat bazılarını da hasta eden, ço­cukların ise hiç faydalanamadıkları yiyecekler gibidir.¹³⁷⁵ Kur'­ân'ın delillerini her sınıf insan, vehim, acizlik ve yorgunluk duy­madan kolaylıkla anlar. Bunları anlamada sade bir köylü ile bil­gin bir filozof aynıdır. Çünkü gaybları ve yarattığını bilen Allah kullarının gücüne göre teklifte bulunur.¹³⁷⁶ Kur'ân'ı da insanla­rın anlayıp düşünmeleri için göndermiştir (Kamer, 17).

Her devirde, insanların çoğu, anlayış bakımından, orta se­viyede ve halk kültürü seviyesindedir. İşte Kur'ân bu umumî se­viyeyi gözetmiştir. Bu sebeble Kur'ân'ın delillerinde hissî tarafa ağırlık verilmiştir. Bu itibarla Kur'ânî delilleri avam da anlar. Yani akl-ı selîmi ve fıtratı, çeşitli şeylerle karıştırılmamış herkes bu delillerden istifade eder. Bu kadannı düşünmede insanlar fıt-ratan müşterektirler. Meramını anlatmayan bedîhî mantık ku­rallarına göre mukaddimeler sıralayamayan herkes, düşünemi­yor mânâsına gelmez. Kur'ân'da ve kâinatta herkesin düşünüp anlayacağı kadar çok delil vardır.¹³⁷⁷ İmânda olduğu gibi, Kur'ân'ın delillerinden, hitablarından da akıl, vicdan, ruh, kalp hepsi gıdasını alır (Nemi, w; Bakara. ıo9; Nisa, 65). Demek ki imanda ön­ce ilim ve aklî marifet, ondan da kalbî basiret meydana geliyor ve ikisi bir bütün oluyor (Fatır, 28). Kur'ân'da avama karşı hakikat­lerin yalnız bir tarafı gösterilirken,¹³⁷⁸ bir fizyoloji, bir psikoloji, bir atom alimi, bir feza bilgini de, kendisini hayretlere düşüren Kur'ân'ın gerçeklerinden aynı şekilde istifade eder. Nitekim ya­pılan keşif ve yeni buluşlar Kur'ân'ın bakir gerçeklerini şerh et­meye yarıyor. Kur'ân'ın her gün bir yeni sim anlaşılıyor.

Meselâ, Kur'ân, sebebsiz bir şeyin olamayacağını (Tûr. 35-36), her varlığa Yaratan Allah'ın vücud verdiğini anlatırken, öldük­ten sonra dirilmeye, yeryüzünün baharda yeşilenmesini misal verirken, ilk defa yaratanın tekrar hayata iadesinin daha kolay olacağını bildirirken (Rûm; 27), her sınıf ve seviyede insanın anla­yacağı, hem makûl hem müşahede edilen delilleri ortaya koy­muştur. Fıtratı bozulmayan herkes bunları anlar ve ruhuna sin­dirir.¹³⁷⁹ Kur'ân'ın bir mucize yönü de işte böyle zoru kolay anlatmasıdır. Halbuki bunların hiç birisinde mantık ilminin kı­yas şekilleri sıralanmamıştır. Nitekim Hz. Ali de "İnsanların anlayacakları miktar (akıllarının seviyesine göre) söyleyin, yoksa Allah ve Resûlü'nün yalanlanmasını mı istersiniz?" demiştir. Bundan dolayı Allah Resulü (sav), bir cariyeden "Al­lah'ın gökte" olduğunu söylemesini kabul etmiştir. Çünkü onun aklı daha fazlasına yetmiyordu. Kur'ân'da işte bu seviye­den, tâ müteşâbih âyetleri anlamaya kadar¹³⁸⁰ geniş bir saha vardır. Kur'ân, delil ve isbatları, muhatabın seviyesine uygun şekilde ölçüp biçmiştir.

Kur'ân'ın gayesi irşâd olduğu için, irşad halkasını geniş tut­muştur. Hem kalp, hem akıl yolunu kullanarak manevî icâzıyla her şeyde bir marifet penceresi açmıştır¹³⁸¹ Bilhassa umumî se­viyeyi gözetmiştir Kur'ân. Çünkü Kur'ân mürşiddir. Umûma yaramayan şeyleri ibhâm ile icmal etmesi bundandır. Yine bun­dan dolayı ince meseleleri, temsil ile idrâke yaklaştırır. Mugala­taya düşürmemek için zahirî nazârlardaki bedîhî şeyleri değiştirmez.¹³⁸²

Felsefe ve mantık usulleri ise, belirli bir seviye almış kimse­lere hitab eder. Gerçi felsefe de Kur'ân'ın ele aldığı mevzularla meşgul olur.¹³⁸³ Fakat o umûmun faydalanamayacağı bir yol­dan, gider. "Büyük önerme", "küçük önerme", "netice" gibi mantıkî kıyas şekillerini herkes anlamaz. Hem, düşünmek için mutlaka bu kalıpları kullanmak da şart değildir. Halbuki din yal­nız filozoflar için, alimler için gelmemiştir. Felsefe ve ilim ise insanların pek azına nasib olur. Halbuki insanların fıtrat ve duy­gulan, bütün insanlar arasında müşterektir. Bundan dolayı âlimlerden, câhillerden ve felsefecilerden mü'minler olur. Eğer din mantık ilminin metoduna uysaydı, pek az kimse iman eder­di.¹³⁸⁴ Havas her devirde ve her toplulukta daima az bir zümre­yi, avam ise her zaman ekseriyeti teşkil etmiştir.

Filozofların hareket noktası akıldır. Felsefî sistemlere o sis­temi kuran filozofların akılcılığı hakimdir. Varlıklara varlık için bakarlar. Ulûhiyet için söyledikleri de tutarsızlıklarla doludur. Aristo'nun Tanrısı hareket etmeden hareket ettiren ilk muhar­riktir, ilk sebeptir. Tanrıyı o kadar kemal ile tavsif etmiştir ki, haddini aşarak pasif duruma düşürmüştür. Onun tanrısı kainat­la temas etmeyen bir heykelden farksızdır. Kainatın varlığından haberi yoktur, ancak kendisini bilir.¹³⁸⁵ İradeden" münezzehtir, zatından başka bir şey taleb etmez. Küllileri bilir, cüz'îleri bil­mekten yücedir.¹³⁸⁶ Âlem yaratılmamıştır, ezelî ve ebedîdir. İlk sebeb ve ilk muharrik fikri Sokrat ve Aristo'da da vardır.¹³⁸⁷ Ef-latun'a göre Tanrı, âlemin yaratıcısı değil, ustası, düzenleyicisi-dir (Demiurgos).¹³⁸⁸

Görüldüğü gibi Aristo ve Eflatun'un düşünce sisteminde ilah anlayışı tamamen hayalî bir varlık olup, hayalen düşünülen dünyalarda varlığı kabul edilen zihnî bir ilâhtır.¹³⁸⁹ O ilâhın irâde ve faaliyeti yoktur, çünkü onlara göre onun ideal oluşunun ve kemâlinin izahı budur.

Yeni filozoflar da ulûhiyet mevzuunda tutarlı şeyler söyle­memişlerdir. Bir çoğu şer problemini ulûhiyetin varlığı ile bağdaştıramamışlardır.¹³⁹⁰ Güya izah edeceğiz, halledeceğiz derken zorluğa zorluk katmaktan başka bir şey yapmamışlardır.¹³⁹¹ Bir çokları da tekâmülü, yahut basitten bileşiğe, alçaktan yükseğe doğru değişmeyi benimsemişlerdir. Ancak onlara göre, bütün âlem, kaynağı ve sonu olmayan ebedî bir maddeden ibaret olunca, tekâmül ve değişikliğe bir yol yoktur. Çünkü bugün kâi­natta olan, her zaman vardı. Madem ki madde sonsuzdur, te­kâmül ne demektir.¹³⁹² Yeni zamanlar maddeciliğinin eskilerden farkı, gözlerine gözlük, kulaklarına kulaklık takmalarından ibarettir.¹³⁹³

Ardı arkası kesilmeyen, biribirini yıkan faraziyeler yığını,¹³⁹⁴ tüm insanlığa yol gösterecek evsafta olamaz. Hakîkaten de ol­mamıştır. Eski Yunanlılar, iman meselesinde, beşer mirasına ilâvede bulunan şey veremediler.¹³⁹⁵Yunan çok tanrıcılığı, sar­hoş, zanî, sahtekâr, zalim ve bütün kötülüklerin kaynağıdır.¹³⁹⁶

Esasen felsefe vahyi kabul etmemekle, daha baştan kendi­sini beşerî akılla tahdid etmektedir. Filozof, diğer sistemlerden kendisini ayırabilmek için, önceden kendisine bazı usûller koya­rak, kendisini ikinci defa tahdid etmektedir. Filozof, sisteminin mantıkî bir bütünlük gösterip kendi içinde çelişki olmaması için bu usûlünün dışına çıkmamaktadır. Bizce felsefe, bunca tahdid-lerle, değil ilahî mevzularda, beşerî mevzularda bile sınırlıdır. Fi­lozoflar, üzerlerine kendi elleriyle intihar kozalarını ören ipek-böceklerini andırırlar. Bunu da hür düşünce adına yaparlar.

Diğer bir ifadeyle, filozof bir örümcek yuvası örer. Gerçi örüm­cek yuvası da zahiren muntazam, tertibli ve süslü görünürse de, içi boştur. Örümcek, ancak küçük haşerâtı avlamak için onu, karnından örer. Nitekim yukarıda görüşlerini kaydettiği­miz eski Yunan ve yeni maddeci filozofların, Allah hakkındaki tavsifleri, ilimsiz, hidayetsiz, karınlarından dokudukları, boş zanlardan ibarettir.¹³⁹⁷ Bunlarla ancak zayıf akıllıları avlarlar. Onlar bu halleriyle sarp bir dağın tepesine tırmanmaya çalışan çocuklar gibidirler. Daima ayakları kaymaktadır. Kâinat alfabe­sinin harflerini bilmezken, varlık bilmecesini çözmeye çalışırlar. Üstelik bunlar büyük filozof sayılırlar. Ulûhiyet hakkındaki söz­leri zan, tahmin ve hevâdan ibarettir. Felsefî neticeler, şahsî, mütenakız ve eksiktir, büyük kitlelere yol olamaz.¹³⁹⁸ Hasılı bu yol, sadece zihnî, kısır, kuru, soğuk, kalb ve vicdana yatışmaz bir yoldur.¹³⁹⁹

Kelâma gelince, Gazzâlî'den itibaren kelâm eserleri, felsefe kitabı manzarası arz etmeye başlamıştır. Bu felsefenin esası da Eski Yunan felsefesidir. Eski Yunan filozoflarının kullandıkları bazı metodları İslâm kelâmcıları da kullanmışlardır. Bu durum kelâmın müslümanlar tarafından az okunmasına ve rağbetten düşmesine sebep olmuştur.¹⁴⁰⁰ Çünkü kelâmcıların, a'yân ve a'râzın hudûsu, imkân delilleri, taksimler, mukaddimeler ve de­lillerin Aristo mantığı usulleriyle takdimi herkes tarafından anla­şılır bir usûl değildi. Kur'ân'ın delilleri herkesin faydalanacağı bir gıda mâhiyetinde iken, kelâmcıların delilleri, pek az kimsenin istifade edebileceği bir ilâç mahiyeti iktisab etti.¹⁴⁰¹ Böylece pek az bir zümre kelâmdan faydalanırken; ele aldıkları sual ve tevcih; problem ortaya koyup sonra çözme usulleriyle, halkın çoğuna zarar bile verdikleri söylenmiştir. Nitekim bu usûlleri se­lef de kullanmamıştır.¹⁴⁰² Anlaşılmayan veya anlaşılması pek güç olan ilmin rağbet görmemesi tabiîdir. Dahası var; kelâm Yunan akılcılığına tâbi olarak delilleri burhâni ve hitâbi olmak üzere taksime tâbi tutmuş, Kur'ân'ın delillerini, -bilhassa mütekellim-lerin müteahir olanları- zannî ve hitâbî delil kısmından saymış­lardır. Bu taksimde hakem ise Yunan mantığı olmuştur. Bu cür'et sayılmaz mı?¹⁴⁰³ Halbuki Kur'ân'ın hayat verme delili ne kadar kesin ve yüce ise, tevhid delili de öylesine kesin ve şerefli­dir. Bunlar ekseriyeti ikna eden şeylerdir.¹⁴⁰⁴ Dediğimiz gibi, ke­lâmın delilleri ve bu delilleri takdim usûlleri ilâçlar gibidir. İlâçlar ise hastalar içindir, onlar da azdır. Hastanın tedâvî edildiği şey ise, zaruret hükmündedir. Sağlıklıyı ondan korumak gerekir. Sağlıklıya ilaç vermekten doğacak zarar, hastayı tedavideki ih­malden doğacak zarardan az değildir.¹⁴⁰⁵ Ancak kelâmcılar, bu yola filozoflara cevap vermek için girdiklerini söylerler.

Mütekellimler Kur'ân mesleğine girseydiler, bilgileri daha toplayıcı, daha verimli olurdu. Ancak mantık meslek ve kayıtla­rına, burhan ve şekillerine girdiler, ilimleri de, umûmun fayda-lanamadığı, havassa mahsus .bir ilim haline geldi. Çünkü geniş kitle Kur'ân'ın inceliklerini, akılları ölçüsünde anladıkları halde, kıyas şekillerinden, hiçbir şey anlamıyorlardı.¹⁴⁰⁶ Bu itibarla denilebilir ki, bilhassa felsefe ile kelâmın sıkı münasebet kurdukla­rı uzun asırlar boyu, müslümanlar akâid sahasındaki ihtiyaçları­nı kelâm eserleriyle değil, ilmihal tarzında muhtasar kitaplarla gidermişlerdir.¹⁴⁰⁷

Kelâm uleması, itikat esaslarının doğruluğunu kabul ettik­ten sonra onu aklî delillerle isbâta giderler. Filozoflar hiç bir ka-yıd ve İnanç olmadan araştırırlar. Ancak mütekellimler Kur'­ân'ın talebeleri oldukları halde, mutezile gibi, usûllerinde aklı nakle tercih ettikleri, diğer bir ifadeyle kalbi kafaya taşıdıkları için,¹⁴⁰⁸ kimisi onlarca cilt kitap yazdıkları halde, Kur'ân'ın on âyeti kadar açıklıkla, kesin isbat ve ciddi şekilde ikna edeme­mişlerdir. Uzak yerlerden borularla su getirenler gibi, uzayan sebeb silsilesini kesmek için, ta başa kadar uzunca bir yola gi­derler. Kur'ân âyetlerinin her biri, Hz. Musa'nın asası gibi, her vurduğu yerden su çıkarır. Her varlıkta Allah'ı gösteren bir ma­rifet penceresi açar.¹⁴⁰⁹ Felsefenin kalbe ulaşamayan, soğuk zi­hinden öte geçemeyen yolu gibi değildir.¹⁴¹⁰ Kur'ân'ın metodu, varlık sahnesinde her tarafa saçılmış Allah'ın âyetleriyle, beşer varlığının fıtratı arasında anlaşılır bir dil kullanmak olmuştur. Üzerinde yaşadığımız bu dünya Allah'ın âyetlerinin hayretler veren san'atının sergilendiği harika bir müze gibidir. Bu müze­nin bir benzeri de içimizde gizlidir.¹⁴¹¹ İşte Kur'ân insanı bu mü­zelerde gezdirir. Bir an güneşin doğduğu yerle battığı yeri, göl­genin uzayıp kısaldığını düşünmek, bir an bir nehrin çağ­layışını, bir pınarın kaynayışını, susuzlukları giderişini, bir bitkinin büyümesini bir tomurcuğun nazlı nazlı açılışını düşünmek, bir çiçeğe bakmak, havada uçan kuşu, denizde yüzen balığı, durmadan çalışan karıncayı., düşünmek, beşer kalbine kâinat sırlarının akması için kâfidir. Bir lahza, bu hayret verici varlık âleminin beşer kalbine neler söylediğine kulak vermek, kor­kunç bir idrâk ürpertisine, müsbet bir tesir icrasına yetecek­tir.¹⁴¹² İşte Kur'ân'ın metodu budur.

Meselâ fâliku'1-habb ve neva isminin açtığı marifet ufkuna bakınız. Allah'ın ne üstün faaliyetini sergilemektedir! Parmakla ezilecek kadar ince ve yumuşak olan çekirdek ve tohumun sa­çakları, sert çuvaldızların, sivri bıçakların giremeyeceği derece­deki sert yerleri, bazan taşlan, kayaları çatlatır aralarına girer. Topraktan hayatî gıdaları emerek ağaç gövdesine verir. Bu Al­lah'ın ölüden diri çıkarmasına ne güzel bir temsildir.¹⁴¹³ İşte Al­lah böyle faaldir.

Netice olarak diyebiliriz ki Kur'ân insanlığın fıtratına hitap ederek umûmun istifade edeceği şekilde irşad halkasını geniş tutmuş, dar dehlizlere girmemiştir. Allah'ı tanıtmada herkeste mevcud fıtrî vicdanlara hitab etmiştir. "Hiç gökleri ve yeri ya­ratanın varlığında şüphe olur mu?" (ibrahim, ıoı demiştir. Bu iti­barla Kur'ân'ın ulûhiyeti tanıtmadaki geniş caddesini, İyi anla­yıp takdir etmek gerekir.¹⁴¹⁴