Kur’an-i kerim allah’i nasil tanitiyor

7- Hitap Tarzları

Kur'ân-ı Kerîm, umûmen bütün insanlara hitab ettiği gibi, hususî kavimlere de hitab eder. Her çeşit misaller Kur'ân'da irâd edilmiştir. (Araf, 89; Kehf, 54). Onları Allah'ı tanımaya, hidayeti­ne tâbi olmaya davet eder. Mesela şöyle buyurur; "Ey Âdem oğullan, siz kendi içinizden elçiler gelip size âyetlerimizi anlattıkları zaman (günahlardan) korunup (kendisini) düzel­tenlere korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir" (A'raf, 35). Bu ve benzeri âyetler Kur'ân'da, insanlara peygamberlerin ve kitapların geleceğini bildirir, yani naklî delilleri gösterir. Ayrıca ulûhiyeti tanıtıcı aklî deliller, nazar ve tefekküre davet edici âyetler pek çoktur. Kalpleri ve akılları uyarmak için onda her vesile bulunur. Her muhit ve çevredeki her kalbe ve akla hitâb eder. insan ruhunun her haline, her merhalesine seslenir.¹⁴⁴⁵ Çünkü Kur'ân'da her türlü insan tipini bulmak mümkündür.¹⁴⁴⁶

Gökler ve yer, âyet ve ibretlerle doludur. Beşer fıtratında da yeterli gizli bir dil vardır. Bu fıtrat uyanık ve açık olursa bu kâinattan çok şey dinler ve anlar. Kur'ân, insanı, göklere, yere tevcih eder. Ölçüyü kaçırmadan, göz, kulak, kalp ve aklı bunla­ra yöneltir. Öylece Allah'ın varlığını, celâlini, tedbirini, saltana­tını, hikmet ve ilmini, insana sezdirir.¹⁴⁴⁷ Kâinat son dörece bü­yük ve ebedî bir mucizenin sergi alanıdır.¹⁴⁴⁸ Yeryüzünü gezip görmeye, önceki kavimlerin hallerinden, kalıntılarından ibret almaya davet eder (Hacc,46). "Göklerin, yerin melekûtuna ve Allah'ın yarattığı şeylere ve ecellerinin yaklaşmış olabilece­ğine bakıp ibret almadılar mı? Peki buna inanmadıktan sonra hangi söze inanacaklar? " (A'raf, 185).

Kur'ân'm yolu böyle akıl ve nakil, yani delil yoludur. "De ki: "İşte Benim yolum budur, Allah'a basiretle davet ede­rim. Ben ve bana uyanlar... Allah'ı ortaklardan tenzih ede­rim, ben ortak koşanlardan değilim" (Yusuf, ıos).

"(Ey Muhammed), sen hikmetle, güzel öğütle Rabbinin yoluna çağır ve onlarla en güzel şekilde mücadele et. Çün­kü Rabbin yolundan sapanları en iyi bilendir. Ve O, yola gelenleri de en iyi bilendir" (Nahi, 125). Bu âyet hakkında değerli tefsir ve görüşler vardır. Âyette üç yolla davet zikredilir. Hik­met, güzel öğüt ve en güzel yolla mücadele. Bu üç yol, insanla­rın üç sınıfına yöneltilecek tarzdadır. Bu üç sınıf:

1- Aklî incelemelerin, felsefî görüşlerin kendilerine hakim olduğu kimselerdir. Bunların sayısı genellikle az olur.

2- Orta tabakadır ki, selim fıtrat üzeredirler. Bunlar, sayıca insanlığın çoğunu teşkil ederler.

3- Tabiatında mücadelecilik, inad bulunan kimselerdir. Davetçi, muhatabların dunjmuna göre, bunlardan birinci sınıfa hikmetle, ikinci sınıfa güzel öğüt ve nasihatla, üçüncü sınıfa da en güzel bir tartışma usûluyla davette bulunmalıdır.¹⁴⁴⁹

Bu âyette hikmetin burhan (kesin) delil, güzel mev'izanın da hitabî delil olduğunu, mücadale yolu ile birlikte Peygamberi­mizin (sav) risaletinin tamam olup, beyaz, siyah her ırka şâmil ol­duğunu ifade edenler de vardır.¹⁴⁵⁰ Kur'ân'da her çeşit ve sevi­yeden insanlara gıda olacak mahiyette davet usûlleri mevcuddur. Ancak bunların muhatablara göre takdir ve tevcihi çok önemlidir. Mev'iza ehline hikmetle davette bulunulsa, süt çocuğunun kuş etiyle beslenmesi gibi zararlı olur. Hikmet ehli­ne mücadele yoluyla hitab edilmesi, yetişkin bir adamın, ana sütü ile beslenmesi gibi tiksinti verir.¹⁴⁵¹ Bazıları da bu âyette mücadelenin ayrı zikredildiğini, onun bir davet yolu olmadığını öne sürmüşlerdir.¹⁴⁵²

Söz buraya gelmişken, cedel hakkında malumat vermek yerinde olur kanaatındayız. CDL, ipi sağlamca bükmek demek­tir.¹⁴⁵³ Mücadele ve cidal ise çekişme ve yenişme usulüyle, kar­şılıklı görüşmedir. Sanki tartışan iki taraftan her biri kendi ipi­nin fitilini (davasını) sağlamca bükmeye çalışırken, hasmının görüşünden çözmektedir. Cidalde bir de hasmını sert yere dü­şürme mânâsı vardır.¹⁴⁵⁴ Bu lügat mânâlarından da anlaşılan, sırf yenmek için mücadele manâsıyla mücadele ve cedeli Kur'ân tasvib etmemiştir, Kur'ân münakaşadan kaçınmıştır.

Onun için, Kur'ân cedel yerine daha çok davet kelimesini kul­lanmış ve mücadele ile tartışmayı da ahsen (en güzel) vasfı ile sınırlamıştır.

Bu itibarla Kuran, hitab tarzlanndan ilk karşılaşmada he­men tartışmaya girmez. Kur'ân, kendisini, dinleyenlere sevdir­mek ister. Kendi müsbet yolunu ve fikrini delilleri zikrederek ortaya koyar. Bu daha ziyade ulûhiyet ve ahiret mevzularında görülür. Vakit darlığı halinde, bir kaziyye olarak fikrini ortaya atar, onları destekleyecek delilleri bile zikretmez. Buna rağmen itirazla karşılaşır, muarız tarafından mecbur bırakılırsa, en güzel şekilde mücadeleyi kabul eder.¹⁴⁵⁵ Buna en güzel örnekler Hz. İbrahim (as) ile Nemrud (Bakara. 258-259). Hz. Musa ile Firavun ara­sında geçen ulûhiyet tartışmasıdır (Şuara, 23-28). Fakat davet ve mücadele mevzubahis olunca Nuh (as) hiç unutulmaz (Hud. 32). Bu makul yollar Kur'ân'ın asıl hedefinin, insanları yıkmak ve ilzam etmek değil, irşad etmek olduğunu gösterir. Çünkü irşad, ihya­dır, diğeri ifnadır.¹⁴⁵⁶

Bu asıl hedeften dolayıdır ki Kur'ân lügat manâsıyla sırf ce­deli, hep zemm makamında kullanmıştır. Çünkü bu çeşit müca­delede iyi niyet ve irşad gayesi ortadan kalkmış, hasmı sırf dü­şürüp yenme arzusu hâkim olmuştur. Bu durumda hasma galebe çalınsa dahi kalbi kazanılamayıp bilakis kırılacağı için, bu usûl yine iman ve hidayete vesile olamaz. Kur'ân'ın uzak durduğu zihnî cedele bir örnek verelim; Allah, müşriklere hita­ben "Siz ve Allah'tan başka taptıklarınız hep cehennem odunusunuz. Siz hep beraber cehenneme gireceksiniz. O taptıklarınız eğer ilah olsalardı cehenneme girmezlerdi.

Halbuki hepsi ebedî olarak orada kalacaklardır" (Enbiya, 98-99) buyurunca müşrikler, "Meryem Oğlu Isa da mı cehennem­lik?" dediler. " (...) Bunu sana sırf bir tartışma olarak misal veriyorlar. Doğrusu onlar çok cedelci adamlardır" (Zuhmf, 58) buyuruldu. Müşriklerin bu sözü zihnen şekil ve mantık kuralları bakımından doğrudur; fakat akl-ı selim, vicdan ve hakikat bakı­mından tam bir mugalatadır. İşte Kur'ân böyle felsefe ve zihnî mantık yollarını takib etseydi bir neticeye ulaşamazdı. Çünkü akide böylesi cedel üzerinde inşa edilemezdi. İşte Kur'ân'ın yo­lu bu hakikat ve vicdana ulaşma yoludur.¹⁴⁵⁷ Nitekim Cübeyr b. Mut'im, Peygamber (sav) den bir akşam vakti Tur Sûresini din­ler; "Yoksa kendileri hâlıksız mı yaratıldılar? Yoksa onlar (kendi nefislerini) yaratanlar mıdır? Yoksa gökleri yeri on­lar mı yarattılar? Hayır, (onlar hakkı) anlamazlar. Yoksa rabbinin hazineleri onların yanında mı? Yoksa onlar mı her şeye hakim olmuşlar?" (Tur, 35-371 âyetine gelince "nerdeyse kalbim yerinden uçacaktı. Bu İslâm'ın kalbimdeki ilk tesiri­dir"¹⁴⁵⁸ diyerek daha müşrikken Kur'ân'ın hakkaniyet metodu­nu en güzel şekilde dile getirir. İşte bu olay Kur'ân'ın gerçekçi yolunun gönüllere yaptığı tesiri anlatan elle tutulur bir misalidir. Nitekim Hz. Ömer de Tâhâ Suresini dinleyince müslüman ol­muştu.

Fakat ne yazık ki Kur'ân'ın bu mânâ gerçeği ve lafız hari­kasının ikna ve telkin yolu yerine, Abbasiler Devrinde felsefe ve kelam yolu tutulmuştur. Halbuki Kur'ân, insanlara hitab ederken, ulûhiyet meselesini zihnî bir münakaşa tarzında ele al­maz. Onu metafizik bir mevzu olarak ele alıp diyalektik bir metod içinde de sunmaz. Onu insanın kalbine inmeyen ölü bir fel­sefe meselesi olarak ortaya koymaz. Bunun yerine kainat say­falarından, yaratılış sahnelerinden, fıtrat çizgilerinden, idrakin apaçık gerçeklerinden söz ederek, bambaşka bir güzellik ve çe­kicilikte, duygu ve ilham dolu intibalar taşıyan canlı bir mesele olarak ele alır.¹⁴⁵⁹ Kainat sahnelerinden mürekkeb ruhi şuura hitab eden bir tablo içinde takdim eder, hissi uyarır, hayali can­landırır.¹⁴⁶⁰ Bunu türlü üslûplarla yapar.

Kur'ân, insanı insan olarak ele alır. Kafasıyla, kalbiyle, duygularıyla, zaaflarıyla, kıskançlıklarıyla, ceberutuyla, iddiala­rıyla, zanlarıyla ve bütün muamma yönleriyle ele alır, onun de­rinliklerine nüfuz eder ve onu Allah'a çeker. Bazen en büyük varlıklardan bahsederken, birdenbire en küçük bir daireye ge­çer. Göklerin ve yerin yaratılışından bahsederken, bakarsınız insanın sesinden, simasından, nimet ve hikmet inceliklerinden bahis açar (Rum, 22). Ta ki öylece fikir dağılmasın, kalp boğulma­sın, ruh Mabudunu doğrudan doğruya bulsun.¹⁴⁶¹

Kur'ân meseleyi idrake yaklaştırmak için bazan teşbihler ve darb-ı mesellerle anlatır (Zümer, 29- Nahi 74-75- Nur, 39-40).¹⁴⁶² Bazan mukayese ile anlatır (Ratueo; Nahi,i7).¹⁴⁶³ Bazan parçalara ayırarak istidlal eder, bazen parçalamadan (Enbiya,29-35;Nah!,59-65).¹⁴⁶⁴ Bazen Allah'ın fiillerini, beşerin nazarına ilahî sanatın kumaşları gibi serer, sonra bir özetle dürer ve onlardan esmayı çıkarır.¹⁴⁶⁵ Ba­zen Kuran rububiyet hükümlerini geniş bir kesrete serer,sonra bir vahdet rabıtası ile birleştirir. Bazen zahirî sebepleri azletmek için müsebbibin gayelerini, semerelerini gösterir,¹⁴⁶⁶ (Abese,24-27). Bazen de meselenin hakikatini olduğu gibi ortaya koyar, tanı­tır. Putların gerçek durumlarını ortaya dökmesi gibi.¹⁴⁶⁷

Bütün bunlarla birlikte Kuran anlaşılmaz delil ve müddeâ-dan kaçınmış her sınıf insanı irşadla birlikte bir derecede umu­mun hissiyatına hürmet etmiştir.¹⁴⁶⁸ Mevzunun önemiyle müte­nasip en yüksek lafız belâgatiyle de -bilhassa mekki sûrelerde-edebiyata düşkün arapları adeta çarpmıştır.¹⁴⁶⁹