Kur'AN'da ulûHlyyet

9. Zû'l-'arş

“Arş Sahibi” demektir. 'Arş, melikin tahtıdır. ⁷³⁶ İbn Kesîr, “Bütün mahlûkâtın üstündeki yüce ve muazzam Arş'ın Sahibi” olarak açıklı­yor. ⁷³⁷ Buradaki izzâfeti, bir yerleşme nisbeti olarak düşünmemek için, kesin sebepler vardır. Bundan dolayı mülk ve hükümranlığına, kudretine, ilmine vb. işarettir diye te'vîl olunmuştur!⁷³⁸ Kur'ân'da, Arş'ın Allah'a nisbet olunduğunu müteaddit yerlerde görüyorsak da, Arş'ın mahiyeti hakkında bir sarahat yoktur. Me'sûr tefsir kitaplarında rastlanan bazı rivayetlerden Arş'ın, Kursî'den daha büyük olduğu anlaşılıyor. “Onun Kursîsi gökleri ve yeri kuşatmıştır” ⁷³⁹ buyurulur.

Kursîyi “Arş” ile aynı sayan tefsirler varsa da, genel olarak kursî, üzerine oturulan kü­çük bir iskemle veya üzerine iki ayağın konulduğu nesne anlamına ge­lir. ⁷⁴⁰ Kur'ân'ın bir âyetinde de kürsî, “üzerine oturulacak bir mak'ad” anlamında, insanlar hakkında kullanılmıştır ⁷⁴¹. Allah'ın Arş'ının önündeki Kursî'sinin bile, “bütün gökleri ve yeri kuşatan” sıfatıyla nitelenmesi, Onun mahlûklara benzetilmesine manidir. Zira, böyle bir Kursî'nin mahiyetinin tasavvur olunması mümkün değildir. EI-ÂIûsî, Kursî hakkında yapılan bazı tevîlleri naklettikten sonra diyor ki:

“Sen bilirsin ki, bu (teşbîh tehlikesi) ve emsali, Kursî'yi tamamen nefyetmek için kuv­vetli bir sebep tekil etmez. Doğrusu, sahih haberlerin ifade ettiği gibi, o sabittir. Tecsîm tevehhümü nazar-ı itibara alınmaz. Yoksa, sıfatları', yo­ğunu nefyetmek gerekir ki, bu. da Şâri'e ittibadan ve Ona teslimiyetten uzak bir durumdur” ⁷⁴² Şu halde 'Arş ve Kursî, mahiyetlerini niteleyemesek bile, Allah'ın şanına yaraşır bir tarzda, hakikatleri olan varlıklar­dır.

Allah'ın Kendisini “Arş'ın Sahibi” olarak tavsif etmesi, eldeki sıra­lamaya göre, ilk önce 7. sûrede varid olmuştur ⁷⁴³. Bundan sonra ⁷⁴⁴ âyetlerinde görünür. Bunların hepsi de mekkîdir. Allah'a Arş izafesi, ayrıca şu vasıflarla olmuştur:

“Rabbu'l-'Arş (Arş'ın Rabbi)” ⁷⁴⁵

“Rabbu'l-'Arşi'i-'Azîm (Yüce Arş'ın Rabbi)” ⁷⁴⁶

“Rabbu'l-'Arşi'l-Kerîm (Şerefli Arş'ın Rabbi)” ⁷⁴⁷

Bütün bunlar arasında, yalnız 9, 129 âyeti, Medine devrinin sonlarına ait­tir. Bu vasıflar Allah'ın, Arş'ı yarattığını da açıkça göstermektedir.

Tanrı'ya Arş izafe etmek, dinler tarihinde rastlanan bir vakıadır. Me­selâ, Zerdüşt'e göre Ahura-Mazda nurdan arşının üzerindedir. ⁷⁴⁸ Altay kavimlerine göre O, altun taht sahibidir.⁷⁴⁹ Yakutlara göre, yedinci gök­te beyaz mermerden bir taht üzerede sakindir ve her şeyi idare eder. ⁷⁵⁰

Sümerlerde yüce gök Tanrı'sı Anu da bir arş üzerindedir. ⁷⁵¹ Eski Ahid'e göre de Yahova, Arş üzerindedir. ⁷⁵²

10. El-a'lâ, el-'Alî, el-Mute'âl

Yakın mânâlara gelen, aynı kökten bu isimlerden önce el-A'lâ,⁷⁵³. sonra el-'Alî ⁷⁵⁴, daha sonra el-Mute'âl ⁷⁵⁵ gelir. Bunlar sırasıyla 8, 57 ve 72. sûreler olmalıdırlar.

Bu kökün aslı, “alâ ya'lû” fiili, masdan da “'uluvv”dür. Yüksekliği ifade eder. 'Alî, mübalağa ve sübût ifade eden fa'îl vezninden sıfat olup “yüce” anlamını verir. A'lâ, ism-i tafdil olup “çok yüce, en yüce” demek olur. Mute'âl ise mübalağa ifade eder ve hemen hemen aynı mânâya gelir. Allah'ın vasfı olarak el-'Alî, “mahlûkları üzerinde, kudretiyle yüce­lik sahibi olandır” ⁷⁵⁶

Aly maddesi, Kur'ân'da az çok kullanılmıştır. Sülâsî mücerred ola­rak gelen bütün fiiller, Allâh'dan başka şeyler hakkında olup, “yükseklik taslamak,, büyüklenmek” anlamında gelmiştir. Allah'ın yüceliği ise, fiil olarak, münhasıran tefa'ûl şekli olan ta'âlâ ile bildirilmiştir. Bu bab, mah­lûklar hakkında çoğu zaman tekellüf anlamı gösterir. Allah hakkında ise, o vasfın çok ileri derecesinde olmayı ifade eder.⁷⁵⁷ Bu fiil, ekseriya Al­lah'ın, insanların Kendisi hakkında “söylediklerinden, koştukları ortak­lardan” Yüce ve Münezzeh olduğunu belirtmek için kullanılmıştır ⁷⁵⁸. Bu fiil 14 yerde gelmiştir ve hepsi de mekkîdir. Şu iki âyette ⁷⁵⁹, en yüce sıfatların (el-meselu'l-a'lâ), Allah'a mah­sus olduğu tasrih olunur ki, bunlar çok önemli teolojik değer taşırlar. İbn 'Abbâs bu tabiri, “Onun benzeri yoktur” ⁷⁶⁰ âyetiyle açıklamış­tır. ⁷⁶¹ Dolayısıyla, mezkûr ifade Allah'ın, beşerî tasavvurun tahayyül edeceği her şeyin ötesinde ve üstünde olduğunu bildirir. Bu kökten isim olan 'uluvv, geçtiği dört yerden yalnız birinde Allâh hakkında varid ol­muştur:

“O, onların söylediklerinden tam manâsıyla yücedir” 'uluvv-en kebîrâ” ⁷⁶².

İnsanlar için ise, hep mezmûm ve haksız bir üstünlüğü gösterir ⁷⁶³.

'Alî vasfı, 11 ayette geçer. Bunlardan 8'inde Allah'ı tavsif eder. Bi­rinde Kur'ân'ı ⁷⁶⁴ 2'sinde de bazı peygamberlerin derecelerini vasfeder ⁷⁶⁵. Allah hakkında varid olması, şu özelikleri gös­terir:

a) Bazan eliflâmlı, bazan eliflâmsız gelmiştir.

b) Tek başına hiç bulunmaz.

c) En çok el-Kebîr ismine mukarin olmuştur. Bu “'Alî Kebîr” terkibi hem Mekke'de ⁷⁶⁶, hem de Medine'de görünür ⁷⁶⁷.

d) Bir mekkî ⁷⁶⁸, bir medenî ⁷⁶⁹ âyette el-'Azîm ismi ile bir­likte gelmiştir. Demek ki ekseriya, iki isim biribirini destekler mahiyette­dir.

e) Yalnız bir mekkî âyette Hakîm ismine bitişmiştir ⁷⁷⁰.

f) Bir âyette tabi (sıfat), öbürlerinde hep haber (yüklem) durumun­dadır.

el-A'lâ

Kur'ân'ın tamamında, Alâh'ı iki defa tavsif eder. Her iki âyet de vah­yin başlangıcında yer alan sûrelerde bulunur. Her iki âyette de, zamire muzaf “Rabb” isminin sıfatı durumundadır ⁷⁷¹. Buralarda ism-i tafdil eliflâmlı olarak gelip, mukayese değil de mutlak üstünlük ifade et­miştir

el-Mute'âl

“Pek yüce” mânâsına gelen bu vasıf, yalnız bir mekkî âyette bulunur:

“'Âlimu'l-gaybi va'ş-sahâde el-Kebîr el-Mute'âl (gaybı ve mevcud olanı Bilen, Büyük, pek Yüce)”⁷⁷².

Bu üç isimden, Medine devrinde yalnız el-'Alî İsmi kalır.

Allah Taâlâ hakkında “'Uluvv”ün zatî bir yücelik mi yoksa kudret hakimiyet, mertebe yüceliği mi ifade ettiği, çok eski zamandan günümü­ze kadar büyük münakaşalara yol açmıştır. Mesele, insanların fıtrat ve anlayışlarıyla ilgilidir. İnsanlıkta belli başlı iki eğilim vardır. Bir kısmı laf­za daha büyük bir önem verir ve onun sınırında dururlar. Öbür kısmı ise, aklî muhakemeye büyük ehemmiyet verir, bir çok durumda lâfzı, aklına göre te'vli ederler. Konumuza ait olarak, her iki tarafın da delilleri saymaya gelmez. Her iki anlayışın da Allah'ı bildiğimiz şeylere, mahlûk kav­lara benzemekten kesin olarak tenzîh etmeleri, bu iki aykırı istika-biribirine yaklaştırmalıydı. Allah, Kendisini insanlara tanıtırken, haliyle insanlara ait kavramları ve kelimeleri istiare etmiştir.

Nassın sınırında durmayı tercih edenler, nassda varid olan kelimeleri olduğu gibi alırlar, lisanda taşıdığı mânâyı Allah'a isbât ederler. Fakat “Onun benzeri yoktur” gibi tenzih âyetlerinden dolayı, “Allah, Ken­disini böyle tavsif ettiğine göre, bunun bir hakikati vardır, fakat bizim anlayıştmızdaki gibi değildir. Bu, ona ait keyfiyetini bilemeyeceğimiz bir sıfattır” derler. Selbî tarafı tutanlar, nassın beşerî anlamını Allah'a ya­raşır bulmadıklarından, lafzın zahiren ifade ettiği mânâyı almayıp, ten­zihe lâyık bir tarzda te'vîl etmeye çalışırlar. Fakat neticede yine de, ni­teliğini bilemeyeceklerini itiraf ederler. Sonuç aynı yere vardığına gö­re, dolambaçlı ve tehlikeli te'vîl yoluna girmeye ne lüzum var? diye hak­lı olarak sorulabilir. Allah'ın muradı, bu nassların te'vîl edilmesi olsay­dı, Kendisini bu yolu tutanların istediği tarzda tanıtırdı. Yahut Hz. Pey­gamber, te'vîle irşad ederdi. Bunların hiç biri vaki değildir. Selef de, bundan dolayı te'vîle girişmemiştir. ⁷⁷³ İlk üç neslin ittifakı, delildir ki:

Sâri' 'aleyhisselam onların (müteşabihatın) zahirlerini murad etmiştir” ⁷⁷⁴ Demin işaret edildiği gibi, yine de hatırlatmak gerekir ki, maksad, in­sanlar için ortaya koyduğu zahiri durumların murad olduğu değildir; bun­ların, tahrif edilmeksizin Allah hakkında, tam bir tenzihle birlikte kabul olunması, Allah'a ıtlak olunmasının yasaklanmamasıdır. Meselâ, Allah Kendisini “el-'Alî” diye tavsif etmişse, yücelik nisbet etmişse, mahlûk anlayışında yücelik, “cihet” kavramını düşündürür mülahazasıyla, Allah'ın “'Uluvv” sıfatının tahrif olunmamasıdır. Böyle yapmakta, yani te'vîl et­mekte, “Allah hakkında bilmediğimiz şeyleri söylemek” ⁷⁷⁵ tehlikesi vardır. Başlangıçta, kendi tasavvurunda Allah'ı mahlûklara ben­zetmeyen kimse, te'vîle hiç ihtiyaç duymaz.⁷⁷⁶ İşittiği nassları, önce be­şerî mânâda düşünen kimse ise, te'vîle mecbur olur.

Allah, Kendisini dilediği tarzda vasedebilir, biz bunu yapamayız. O, mahlûklarına Kendisini tanıttırmak için, -kemâl ve müsbet mânasıyla-Mutlâk olduğu halde, dilediği vecihle tecelli edebilir, bir bakıma -tabir caizse- kendi kendisini kayıtlayabilir. Zira, el-Âlûsî'nin güzel bir tabiriy­le, “O, öyle bir Mutlâk'tır ki, ıtlâk kaydı bile Kendisini sınırlayamaz”. “Kutlu mekândaki vadînin sağ yanındaki ağaçtan” ilâhî Kelâm bir Pey­gambere:

“Ey Musa! Şüphesiz, Ben âlemlerin Rabbi olan Allah'ım” di­ye seslenebilir” ⁷⁷⁷.

Bu, Onun aynı anda Mutlak oluşuna halel getir­mez. Bundan dolayı Ona mekân nisbet olunamaz. Varlığından haberdar etmek için, Onun bir tecellisi söz konusudur. Allah Taâlâ, ne zamanda ne de mekândadır. Mekânların ve zamanların Yaratıcısıdır. Zira “Her şeyi yaratıp tam bir şekilde takdir edendir” ⁷⁷⁸

Ancak, Onun tecelli­lerini, ve istediğini yapmasını sınırlayacak yoktur.

Selef arasında, Allah'ın mahlûklardan ayrı, aşkın ve yüce olduğunu ifade etmek için, Ona “hadd” isbât ediliyordu. ed-Dârimî (ö. 280/893) diyor ki:

“Allah Taâlâ'nın, Kendisinden başkasının bilemeyeceği bir had­di vardır. Ama hiç kimsenin, kendi kendine. Onun haddi için bir gâye(son) vehmetmesi caiz değildir. Ne var ki, biz “hadd”e iman ederiz, ancak il­mini Allah'a havale ederiz. Keza, mekân da bir haddir. O, semâvatının fevkinde. Arşının üzerindedir. İşte bunlar, iki haddir”. Yine onun nakline göre 'Abdullah b. el-Mubârek (ö. 181/797):

“Allah hakkında hadd kabul etmeyen, Kur'ân'ı reddetmiştir ve Allah'ın bir şey olmadığını söylemiş­tir” demiştir. ed-Dârimî, bu fikrin, bütün müsiümanlara ait olduğunu söy­ler. ⁷⁷⁹ Bu konuda M. İkbâl'den şu satırları iktibas edelim:

“Allah ü Teâlâ'nın kudret-i külliyesiyle, hudud nasıl te'lîf edilebilir? Suali akla gelebilir. Hudut kelimesinin bizi korkutmasına lüzum yoktur. Kur'ân-ı Kerîm mücerred külliyattan hoşlanmaz. Her zaman hakikatlere atf-ı nazar eder; o hakikatler ki izafiyet nazariyesi, bu günün felsefesi­ne henüz yeni öğretmiş bulunmaktadır. Yaratma kabiliyetinde olsun ol­masın, bütün (her) faaliyet bîr nevi tahdittir ki, onsuz, Cenab-ı Hakkı, hakikî faal bir Ene olarak anlamak imkânsızdır. Kudreti külliye, mücer­red mânâda alınacak olursa, sadece hududu olmayan, kör ve keyfine tâbi bir kudrettir” ⁷⁸⁰

Bu tasavvur istikametinde gidecek olursak, Allah'ın Kendisini sema­da olarak tavsif etmesini, Onun mekânı ve ciheti olduğu şeklinde düşün­mek gerekmez. Yüce, yukarı kavramları insan için, kendisinin bildiği mekânın ötesinde olmayı, aşkın olmayı, bir bakıma mekândan tenzih et­meyi ifade eder. Merhum Hamdi Yazır, Allah hakkında “semada Olan” ibaresinin geçtiği ⁷⁸¹ tefsirinde şöyle diyor:

“Burada sema, gök de­diğimiz cismânî semadan ibaret değil, mutlak yükseklik, üstünlük remzidir. Maddî-mânevî, cismânî-rûhânî bütün mahlûkâtın, mekânın ve zama­nın fevki demek olan mutlak 'uluvv ve yükseklik manasınadır” ⁷⁸².

İnsan, görüşlerin etkisinden kendisini kurtaramaz. Aşağı, çirkin bil­diği yerlerde Rabbinin zatıyla bulunacağını düşünemez. Allah, insanın ya­ratılışında bu duyguyu dercetmiştir. Kendisinin varlığından haberdar eder­ken, tenezzülen beşerî anlayışı gözeten Allah, Zâtını 'uluvv ile vasfetmiş, öylece tecelli etmiştir. Bizim de tam bir tenzihle beraber, öylece ka­bul etmemiz gerekir. İnsan fıtratı. Mabuduna “buralarda”, kendi sevi­yesinde düşünemez. Dualarda yücelikler âlemine yönelir. Vahiy yukar­dan iner, ilâhî elciler olan melekler oradan iner, oraya yükselirler. Pey­gamberlerin miracı, yukarıya olan bir çıkıştır. Makbul insanların ruhları, ölümden sonra oralara yükselir, habislere “gök kapıları açılmaz” -(7, 40). Bu ve benzerî ifadeler Kur'ân'da çokça vardır.

Bu konuda beşeriyetin dinî tecrübesini yansıtması bakımından, din­ler tarihi incelemelerinin vardığı noktayı da belirtmek, faydadan hâli ol­mayacaktır. Aşağıdaki satırları, dinî inançlarda semanın rolünü inceleyen M. Eliade'dan aktaracağız. Viyana etnografik mektebi ve özellikle Ulûhîyyet kavramının kaynağına dair en hacimli eserin sahibi W. Schmidi, baş­langıçtaki tevhîd inancını, -en iptidai toplumlarda bile- Ulûhiyyeti sema­da tasavvur etmek gerçeği ile isbatlamak ister. “En ufak bir şüphenin olmadığı şey; kâinatın Yaratıcısı olan, gönderdiği yağmurlarla yer yüzü­nün verimliliğini sağlayan Semavî bir Varlığa olan inancın, hemen he­men evrensel olduğudur”.

Semânın bizatihi dinî delâleletini anlamaya çalışalım:

Efsanevî bir tertibe baş vurmaya lüzum kalmaksızın Gök, kendi aşkınlığını, kendi kud­retini ve kendi kutsallığını doğrudan doğruya izhar eder. Gök kubbesi­nin basit bir tefekkürü bile, fıtrî şuurda, dinî bir tecrübeyi harekete geçi­rir. Böyle bir telâkki, zorunlu olarak bir tabiatçılığı (naturisme), gerektir­mez. Eski zihniyet için Tabiat, asla “tabiî” değildir. Bizim için tasavvur etmenin zor olduğu bir yoğunlukla, gündelik mucizelere karşı açık ve hassas olan fıtrî insanın anlayışına gidecek olursak, “semânın basit bir tefekkürü” deyimi, bambaşka bir anlam kazanır. Böyle bir tefekkür, bir ilâhî tecelli demektir. Gök kendisini ona, aslında olduğu gibi izhar eder:

Sonsuz ve aşkın. Gök kubbesi, insanın ve tabiî çevresinin arzettiğinden, -kelimenin olanca anlamıyla- “bambaşka” olandır. Göğün aşkınlık sem­bolü oluşu, onun sonsuz yüceliğinin şuuruna varmaktan dolayı, kendiliğinden, doğmaktadır. Ve böylece, pek tabiî olarak “Yüce”, “En yüce”, Ulûhiyyetin bir sıfatı oluverir ⁷⁸³.

Bütün bunlar, göğün basit bir tefekküründen çıkar. Fakat böylesine bir sonucu, mantıkî ve aklî bir ameliye telâkki etmek, büyük bir hata olur. “Yüceliğin”, “yer-ötesinin”, sonsuzluğun aşkın kategorisi, insanın ruhuna olduğu kadar aklına da, benliğine de bir bütün halinde tecelli eder. Sembolizm, küllî şuurun, doğrudan doğruya (kendiliğinden) olan bir veri'sidir, yani kendisini, olduğu gibi keşfeden, kâinattaki durumu­nun farkına varan insanın külli şuurunun bir verisidir. Bu esası keşifler, onun dramına, öylesine organik bir biçimde bağlanmıştır ki, aynı sembo­lizm onun şuur altının işleyişini olduğu kadar, ruhî hayatının en soylu ifadelerini de tayin ve tahdîd eder. Binaenaleyh şu farklar üzerinde ısrarla duralım:

Sema sembolizmi ve dinî değerleri, gök kubbesinin objektif, sa­kin ve mantıkî bir tefekküründen doğmuyorsa da, onlar sırf efsanevî bir tertibin ve akıl dışı tecürbelerin sonucu da değildir. Tekrar edelim; Semâ­nın, tamamen dinî değer kazanmasından önce bile gök, kendi askılığı­nı izhar eder. Gök; aşkınlığı, kudreti, değişmezliği, sırf kendi varlığı ile sembolize eder. Gök vardır; çünkü yücedir, sonsuzdur, değişmezdir, güç­lüdür ⁷⁸⁴.

Dinlerin çoğunda Ulûhiyyete delâlet eden ismin, semâ ile aynı an­lama gelmesi veya onun bir vasfını (yüce, parlayan, gökte oturan vb.) taşıması da, insanlıkta Ulûhiyyeti yücelerde görmenin ne derecede köklü bir temayül olduğunu gösterir. ⁷⁸⁵

Şunu da belirtelim ki, Kur'ân'ın bildirdiği Allah, Zahir ve Bâtın zıt (mütenakız değil), isimleriyle tecelli eder. Yücelerin yücesi olduğu halde, “insana şah damarından bile Yakındır”. Semâda olduğunu bildiriyorsa da, semânın Kendisini kayıtlamadığını da belirtmektedir; “Gökleri (semâvâtı) Sağ eliyle (yeminiyle) dürendir O.”. ⁷⁸⁶