II-BOB. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirishning maqsadi, yo’llari, usullari hamda amaliyotda tatbiq
etilishi.
2.1. O’zbekistonda mulkchilik tizimini shakllanishining bosqichlari va
xususiyatlari.
Ma’lumki, bozor iqtisodiyotimizga o’tishimiz negizini ko’p ukladli
iqtisodiyotni barpo etish va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarishga
sharoit yaratib berish tashkil qiladi. Buning uchun mamlakatimizda iqtisodiyotda
davlat salmog’ini kamaytirish uchun mulkni davvlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish jarayoni bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Mulkni davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish mulkchilikning rivojlanishiga to‘sqinlik
qilayotgan davlatning monopol hukmronligiga chek qo‘yib, jamiyatda faollik
ko‘rsatayotgan erkin tadbirkorlik tashabbusaga keng yo‘l va imkoniyatlar ochib
berishdan iborat. O’zbekistonda mulkchilik tizimini shakllanishi o’ziga xos ketma-
ketlikdan iborat 5 bosqichni tashkil etadi.
2.1-rasm. O’zbekistonda mulkchilik shakllanishi bosqichlari
10
O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
10
Muallif ishlanmasi
1-bosqich
(1992-1993-yillar)
2-bosqich
(1994-1995-yillar)
Savdo, maishiy xizmat sohasi va kichik sanoat
korxonalari xususiylashtirildi.
3-bosqich
(1996-1998-yillar)
4-bosqich
(1998-2002-yillar)
5-bosqich
2003-yildan boshlab
O’rta va yirik korxonalar hissadorlik jamiyatlariga
aylantirildi. Tanlov yoki kimoshdi savdosi orqali
mulkdor bo’lish imkoniyati paydo bo’ldi.
Xususiylashtirilmaydigan korxonalar tarkibiga kirgan
korxonalardan tashqari barcha tashkilotlar davlat
tasarrufidan chiqarildi.
Xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy
sarmoyadorlarni jalb etish, tashkilotlarda boshqaruv
tizimi takomillashtirish tadbirlari belgilandi.
Iqtisodiyotda xususiy sektorni ahamiyatini oshirish,
past likvidli korxonalarni “nol” qiymatda investorlarga
sotish tasdiqlandi.
13
xususiylashtirishning 1-bosqichi 1992-1993-yillarni o’z ichiga oladi.
Bu davrda savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko’rsatish korxonalari va qishloq
xo’jaligini qaytash ishlash tizimi paydo bo’ldi. Transport, qurilish va yengil sanoat
tarmoqlariga tegishli korxonalar jamoa korxonalari va yopiq aksionerlik
jamiyatlariga aylantirish orqali xususiylashtirildi.
O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirishning 2-bosqichi 1994-1995-yillarda ro’y berdi. Bu bosqichda
ko’plab yirik va o’rta korxonalar ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlariga
aylantirildi. Ko’chmas mulk va qimmatli qog’ozlar bozorining yangi muassasalari
paydo bo’ldi. Shu bilan birgalikda bu davrda davlat mulkiga tanlov yoki auksion
orqali egalik qilish huquqi yuzaga keldi. Bu tashabbusning o’ziga xos xususiyati
shundaki, xususiylashtirilgan kelgan samara orqali ham aholida bo’sh turgan
mablag’ni jalb qilib, bozorga tazyiqini kamaytirish, ham yangi mablag’larni ishlab
chiqarishga jalb qilib, raqobatni kuchaytirish maqsad qilib olingan edi.
Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan 3-bosqich 1996-1998-yillardan
iborat. Bu bosqichda aksiyalarinig nazorat paketlari davlat mulki bo’lgan
korxanalar xususiylashtirildi. O’zbekiston Respublikasi Davlat mulki
Qo’mitasining statistik ma’lumotlariga ko’ra , 1996-yil 1915 ta, 1997-yil 899 ta,
1998-yilda esa 226ta tashkilotlar davlat tasarrufidan chiqarilgan.
O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish jarayoni 1998-2002-yillarda 4-bosqichni boshidan o’tkazdi.
Bu davrda davlat byudjetiga xususiylashtirishdan tushgan daromadni yo’naltirish
asosiy vazifa etib belgilandi. Mulk ob’yektiga chet eldan investitsiyalar kiritish,
boshqaruv tizimi samaradorligini oshirish hamda yangi mulkchilik munosabatlarni
qo’llab-quvvatlash infratuzilmani yaratib berish amaliyotga tatbiq etildi.
2003-yildan boshlab O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirishning 5-bosqichi boshlandi. Iqtisodiyotda davlat mulki ulushi
ishtirokini kamaytirib, xususiy sektor salmog’ini faollashtirish hamda iqtisodiy
nochor holatdagi tashkilotlarni ivestitsiya shartlarini qabul qilgan holda “nol”
qiymatda tanlov asosida sarmoyadorlarga berish mexanizmi tasdiqlandi.
Bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish vazifasi o‘tish davrida mulkchilikda
davlat sektorining salmog‘i ancha yuqori bo‘lgan mamlakatlarda bu mulkning
ma‘lum qismini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni taqozo qiladi.
Shunga ko‘ra, O‘zbekistonda ham mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirishga muhim ahamiyat kasb etuvchi jarayon sifatida qaralib, «Davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida»gi qonunida (1991 yil 19
noyabr) quyidagicha ta‘rif beriladi:
Davlat tasarrufidan chiqarish - davlat korxonalarini hamda tashkilotlarini
jamoa, ijara korxonalariga, aksiyali jamiyatlarga, mas‘uliyati cheklangan
jamiyatlarga, davlatga qarashli mulk bo‘lmaydigan boshqa korxonalar va
tashkilotlarga aylantirishdir.
Xususiylashtirish fuqarolarning va davlatga taalluqli bo‘lmagan yuridik
shaxslarning davlat mulki ob‘yektlarini yoki davlat aksiyali jamiyatlarining
aksiyalarini davlatdan sotib olishidir.
14
Bundan ko‘rinadiki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishga
qaraganda ancha keng tushuncha.
Xususiylashtirish - davlat mulkiga egalik huquqining davlatdan xususiy
shaxslarga o‘tishidir. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashiirishdan
tashqari, bu mulk hisobidan boshqa nodavlat mulk shakllarining vujudga
keltirishni ham ko‘zda tutadi.
Xususiylashtirishning usullari ham turli-tuman bo‘lib, ularni 3 guruhga
ajratish mumkin:
1) davlat mulkini bepul bo‘lib berish orqali xususiylashtirish;
2) davlat mulkini sotish orqali xususiylashtirish;
3) davlat mulkini bepul bo‘lib berish hamda sotishni uyg‘unlashtirish orqali
xususiylashtirish.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish mulkchilikning
rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan davlatning monopol hukmronligiga chek
qo‘yib, jamiyatda faollik ko‘rsatayotgan erkin tadbirkorlik tashabbusaga keng yo‘l
va imkoniyatlar ochib berishdan iborat. Aslida xususiylashtirish iqtisodiyotning
davlat zimmasidan soqit qilish yo‘llaridan biri bo‘lib, davlat mulkini ma‘lum
darajada haqiqiy egalari - fuqarolarga berish demakdir.
Ko‘pincha xususiylashtirish - bu davlat mulkini ishlovchilarga berish, deb
talqin qilinadi. Aslida mamlakatning barcha aholisiga davlat mulkini bo‘lib berib
bo‘lmaydi, bunda aholining hammasi mulkka ega bo‘lib, ishlab chiqarishni tashkil
etish, uni boshqarish ishlab chiqarish hamda mahsulotni ayirboshlash kabi
mashaqqatli ishlarni o‘z zimmasiga olavermaydi.
Xususiylashtirishning muhim xususiyatlaridan biri uning manzilli (adresli)
yo’naltirilganligidadir. Bu orqali jamiyatdagi barcha qatlamni qo’llab-quvvatlashda
bevosita qatnashish imkonini beradi. Ya’ni uy-joylarning imtiyoz yoki bepul
berilishida, ijtimoiy yordam uchun o’tkaziladigan tadbirlarni davlat byudjeti
tomonidan qoplanishida hamda qishloq aholisi chek yerlar olishida o’z ifodasini
topadi.
O’zbekistonda xususiylashtirishning to’lovliligi navbatdagi zarur
xususiyatlardan biri hisoblanadi. Davlat mulkini sotib olish orqali bepul
taqsimlashning salbiy oqibatlarini bartaraf etadi. Shuningdek, mulk sotishdan
tushgan daromadlar yeg’ilib, xususiylashtirilgan korxonalarni, ijtimoiy zaif
qatlamni qo’llab-quvvatlash dasturlari uchun moliyaviy manba shakllanadi.
O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning
yana bir muhim xususiyati shundaki, u aholini ijtimoiy kafolat bilan ta’minlaydi.
Ijtimoiy kafolatlar bir butun imtiyozlar tizimi orqali yaratildi. Bular
xususiylashtirilayotgan korxona mehnat jamoasiga aksiyalarni imtiyozli shartlar
bilan sotish, yangi mulkdorga eskirgan asosiy fondlar hamda ijtimoiy
infrastruktura ob‘yektlarini bepul topshirish, davlat korxonalarining mol-mulki,
fermalar, bog‘lar va shu kabilarni imtiyozli shartlar asosida xususiyiashtirish,
hamda soliq to‘lashda ayrim imtiyozlar berish kabilardir.
Respublikada davlat mulkini xususiylashtirishning o‘ziga xos boshqa
jihatlari 1-Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan bayon qilingan iqtisodiy
15
islohotlarni amalga oshirishning asosiy qoidalaridan kelib chiqadi. Bular
quyidagilar:
a) davlat mulkini xususiylashtirish respublikada amalga oshirilayotgan
islohotlarning ichki mantiqiga bo‘ysundiriladi va ularning asosini tashkil qiladi;
b) mulkni xususiylashtirish jarayoni davlat tomonidan boshqariladi;
c) xususiylashtirishni huquqiy-me‘yoriy jihatdan ta‘minlashda qonunlarga rioya
etiladi.
Davlat korxonalarini xususiylashtirish bu mulkchilikning rivojlanishiga,
uning yangi bosqichiga o‘tishiga bo‘lgan talabidan kelib chiqadigan bir jarayondir.
Xususiylashtirishning rivojlanishini ta‘minlaydigan muhim omillardan biri – bu
ishlab chiqaruvchilar hamda tadbirkorlarning tashabbusi, ularning ishlab
chiqarishdagi faolligi hamda ishbilarmonligldir. Davlat mulkini xususiylaslitirish
natijasida hokimiyat va ishlab chiqarish sohalariga yangi ishbilamionlar, aholining
faol qismi jalb etiladi va mulkiy munosabatlarni rivojlantirishdan hamda mulk
shakllarini takomillashtirishdan aholining shu qismi manfaatdorgina bo‘lib
qolmay, balki o‘rta va quyi ijtimoiy qatlamni ham mulkiy munosabatlarni
takomillashtirishdan manfaatdor qiladi. Davlat mulkini xususiylaslitirish siyosati
mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlarini, mahalliy va milliy sharoitlarni, urf-
odatlarni hisobga olgan holda olib borilishini ko‘zda tutadi.
Davlatlashtirishdan qaytishning muhim yo‘nalishlari bu ijara munosabatlarini
rivojlantirish va aksionerlik mulkini shakllantirish hisoblanadi. Bu jarayon ma‘lum
tadbirlarga rioya qilingan holda olib borilishi lozim, bu avvalo, ixtiyoriylik asosida,
oshkoralik hamda jamoatchilikning umum ishtirokida amalga oshirilib, u mehnat
jamoalarining iqtisodiy manfaatiga, davlat manfaatlariga putur yetkazmasligi, shu
bilan birga iste‘molchilar manfaatlariga ham zid bo‘lmasligi zarur. Bu holda
mahsulot hajmi, sifati va mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishni
boshqarishni yaxshi tashkil etish, mavjud moddiy texnika, moliyaviy va mehnat
resurslaridan, fan va texnika yutuqlari, yangi texnologiyadan samarali foydalanish,
tovar ishlab chiqarishni ko‘paytirish hisobiga bozorda narxlarning pasayishiga
erishish yo‘li bilan aholining moddiy farovonligning oshishiga erishish talab
etiladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning tarjibasi ko’p ukladlilik davlat sektorining
o’ziga mos roli naqadar katta ekanligini ko’rsatadi. Mohiyat e’tibori bilan davlat
tuzilmlarining samarali faoliyat ko’rsatishi – bu hozirgi zamonaviy ko’p ukladli
xo’jalik tizimiga o’tishning eng muhim shart-saroitidir
Shu o’rinda shuni eslatib o’tish joizki, mamlakatimizdagi mulkni davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bo’yicha islohotlar olib borilayotgan bir
paytda iqtisodiyotimizda davlat mulki bo’lishi ham muhim. Chunki ayrim
tarmoqlarni davlat tasarrufidan chiqarib bo’lmaydi. Iqtisodiyotimizni jadal
rivojlantirishda davlat ulushi ham muhim ro’l o’ynaydi. Biz barcha narsalarni
mulkdorlar qo’liga o’tkiza olmaymiz. Hozirgi kunda davlat tasarrufidan
chiqarilmaydigan yerlar va obyektlardan iborat ro’yxat tuzildi.
Quyidagi yer uchastkalari xususiylashtirilmaydi:
16
o
Xususiylashtirilmaydigan foydali qazilmalar konlari,davlat mulkidag i
strategik obyektlar joylashgan yer uchastkalari;
o
Rejalashtirish sxemalari bo’lmagan hududlarda joylashgan yer uchastkalari;
o
Tabiatni muhofaza qilish, sog’lomlashtirish, rekreatsiya maqsadlari va
tarixiy-madaniy maqsadlar uchun mo’ljallangan yerlar tarkibiga kiruvchi yer
uchastkalari;
o
O’rmon va suv fondlarining, shahr va shaharchalarning umumiy
foydalanishdagi yerlari (maydonlar, ko’chalar, tor ko’chalar, yo’llar, sohil
bo’ylari, skverlar, xiyobonlar);
o
Xavfli moddalar bilan zararlangan va biogen zaharlanishga duchor bo’lgan
yer uchastkalari;
o
Erkin iqtisodiy va kichik sanoat zonalari ishtirokchilariga berilgan yer
uchastkalari.
Taklifimiz shundan iboratki, endi bu korxonalarni bozorda tarkiban o’z
o’rini topib, ularni moslashtiradigan xo’jalik yuritish mexanizmini yaratish kifoya.
Bu yo’nalishda ham ko’plab dasturlar ishlab chiqilmoqda va ular o’z samarasini
ko’rsatishiga ishonamiz.
Dostları ilə paylaş: |