Kurs: IV fənn: Təhsildə sosial-psixoloji xidmət və psixoloji praktikum Müəllim

2.Psixodiaqnostikanın metodları sistemi. Testlər psixodiaqnostikanın əsas metodu kimi.

Təhsil müəssisələrində psixoloqun psixodiaqnostika istiqamətində apardığı işlər müxtəlif metodikalar əsaslanır. Psixoloq psixoloji müayinənin məqsədindən asılı olaraq adətən çətin, mürəkkəb və çox vaxt tələb edən metodlardan fərqli olaraq, daha çox sadə, nəticələri tez əldə etməyə imkan verən metodikalardan istifadə etməlidir. Belə metodlar sırasına nisbətən sadə testlər, o cümlədən test –sorğuları, test tapşırıqları, proyektiv testlər, müşahidə, sənədlərin təhlili, psixodiaqnostik eksperimentlər və s. daxildir.

Qeyd etmək lazımdır ki, praktik psixodiaqnostikada istifadə olunan metodların hər birinin özünəməxsus tətbiqi xüsusiyyətləri vardır. Psixodiaqnostik müayinə və sınaqların əsas vasitəsi və aləti testlərdir.

Müasir psixoloji testlər 1000-dən artıq növü vardır. Onların belə çoxluğu testlərin təsnifatının xeyli mürəkkəb olmasına səbəb olmuşdur. Müasir psixoloji testlər əsasən aşağıdakı əsas əlamətlərə görə qruplara bölünür:

• 
  fərdi və qrup ;
  
• 
  verbal və qeyri-verbal ;
  
• 
  kəmiyyət və keyfiyyət ;
  
• 
  dərəcəli və alternativ ;
  
• 
  ümumi və xüsusi.
  

Fərdi testlərdən psixoloq hər bir uşaqla ayrılıqda iş zamanı, qrup testlərindən isə eyni vaxtda bir neçə şagirdlə testləşdirmə apararkən istifadə edir. Verbal testlər sınanılan şəxslərin şəxsi mühakimələrinin təhlilinə, qeyri-verbal testlər isə nəticə və ümumiləşdirmələrin əldə edilməsində nitqdən başqa digər əlamətlərə əsaslanır. Kəmiyyət (ədədi) testləri sınanılan şəxslərdə öyrənilən xassənin inkişafını ədədi göstəricilərlə əldə etməyə, keyfiyyət testləri isə bu nəticələr yazılı xarakteristikasını əks etdirməyə imkan verir. Qradual (dərəcəli) testlər vasitəsilə sınanılan şəxsdə öyrənilən xüsusiyyətin inkişaf səviyyəsi müəyyən şkalanın köməyi ilə müəyyənləşdiririk. Alternativ testlərdə cavab variantları bir -birinə əks olan “hə”və “yox” tipli mülahizələr əsasında cavablandırılmışdır olur.

Ümumi testlər hər hansı ümumi xarakterli, psixi xüsusiyyətin (məsələn, ümumi intellektual səviyyənin) tədqiq edilməsi üçün nəzərdə tutulduğu halda, xüsusi testlər insanın fərdiyyətinə aid keyfiyyətlərin (məsələn, sözlü- məntiqi və və ya obrazlı təfəkkür) ölçülüb qiymətləndirilməsi məqsədinə xidmət edir.

Açıq testlərdə suala bir neçə cavab variantı təklif olunduğu halda, qapalı testlər üçün belə hallar səciyyəvi deyildir.

Testlərin təsnifatında hər şeydən əvvəl məqsəd, məzmun, psixoloji testləşdirmənin forması kimi amillər əsas meyarlar hesab olunur. Məqsədin xarakterindən asılı olaraq sınanılan şəxslərin seçilməsi, bölünməsi və təsnifatı baxımından testlərin müxtəlif növləri fərqləndirilir.

Testlərin meydana gəlməsi və inkişafı XIX əsrin sonlarında ilk intellekt testlərinin yaranması ilə bağlıdır. Test nəzəriyyəsi və təcrübəsinin inkişafında Fransız həkimi Alfred Binenin xüsusi xidmətləri olmuşdur. Ötən əsrin 20-ci illəri psixoloji testlərin, xüsusilə intellekt testlərinin yaradılması sahəsində özünəməxsus canlanma dövrü kimi səciyyələndirlir. Bundan sonra xüsusi testlərin, şəxsiyyət testləri və proyektiv testlərin yaradılması sahəsində əsaslı dönüş yarandı. Bu dövrdə onlara test -eksperiment tipli sınaqlar da qoşuldu.

Uşaqlar üzərində geniş tətbiq olunan intellekt testləri içərisində Stenford şkalası əsasında qiymətləndirilən, dəfələ rlə modifikasiya olunaraq müasir tələblər səviyyəsinə uyğunlaşdırılmış Bine- Simon testinin ilk variantı xüsusilə məşhurdur. Bu testin tərkibində müxtəlif yaşlı uşaqlar üçün xüsusi seçilmiş test tapşırıqları qrupları mövcuddur. Həmin testlərin 2 yaşlı uşaqlardan başlamış 5 yaşlı uşaqlara qədər olan variantların da yaş intervalı yarım ilə, 5-15 yaşlı uşaqlar üçün bu interval bir ilə, 15 yaşından yuxarı şəxslər üçün bir ildən artıq olmaqla intervallara bölünür. Bine-Simonun uşaqları üçün intellekt testlərinin hər bir yaş variantı özündə 6, yaşlılar üçün variantı isə 8 subtesti birləşdirir. Qeyd olunan testin uşaq variantının icrasına ayrılan vaxtı 30-40 dəqiqə, yaşlılar üçün isə 1,5 saata bərabərdir. Onun nəticələrinin qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunan şkala mənşəyinə və müəllifin adına görə adətən Bine-Stenford şklası adlandırılır. Həmin şkala vasitəsilə əldə olunan göstəricilər uşaqların və yaşlıların intellektini və onların müxtəlif məktəblərdə təhsil almaq imkanlarını müəyyənləşdirməyə əsas verir. Bu test vasitəsilə uşaqların məktəbli qabiliyyətləri ölçülür. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin şkala uzun illər boyu uşaqlarda intellektin ölçülməsinin yeganə aləti olmuşdur. Onun vasitəsilə əldə olunan intellekt əmsalı (İQ) hər hansı yaş dövrünün göstəricisi olmaqla kifayaət qədər etibarlı meyar hesab edilmişdir.

Intellektin ölçülməsi üçün test təcrübəsində uzun illər boyu müvəffəqiyyətlə sınaqdan keçirilən şkalalardan biri də D.Veksler tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Bu şkala müxtəlif yaşlı uşaqların anlama, analogiyanı aşkara çıxarma, hesab əməliyyatlarını yerinə yetirmə, verbal məsələləri həlletmə, həmçinin yaddasaxlama, yarımçıq şəkilləri tamamlama və quraşdırma kimi xüsusi qabiliyyətlərinin aşkara çıxarılmasını nəzərdə tutur. Veksler testinin də 4 yaşdan 6 yaş yarımdək olmaqla, 11 subtestdən ibarət uşaqlar və yaşlıları üçün variantları vardır.

Həm Bine-Simonun, həm də Vekslerin intellekt testlərindən illər boyu istifadə etməklə, uşaqların gələcək təlim müvəffəqiyyətini proqnozlaşdırmağa çalışan bir çox psixoloqlar onların nəticələri əsasında birmənalı fikir yürütməkdə çətinlik çəkmişlər. Belə ki, onların keçirdikləri sınaqlar zamanı əldə edilən əqli inkişaf əmsalı ilə uşaqların təlim müvəffəqiyyəti arasında bəzən əldə olunan uyğunsuzluqlar mənimsəmənin yalnız intellektual inkişaf səviyyəsindən asılı olması fikrinin təsdiqə tam əsas vermədiyini ortaya çıxarmışdır.

Bir çox psixoloqlar uşaqların təlim müvəffəqiyyətinin nəticələrinin yalnız anadangəlmə ümumi qabiliyyətlərdən deyil, həm də intellektin formalaşmasında ətraf mühitin təsirindən, təlim vasitəsilə uşaqlarda formalaşan bilik, bacarıq və vərdişlərin səviyyəsindən də asılı olduğu fikrini irəli sürüşlər.

Psixoloji testləri içərisində çoxsaylı şəxsiyyət testlərinin özünəməxsus yeri vardır. Həmin testlər şəxsiyyətin əsas tibbi praktika üçün məlumat xarakteri kəsb edən xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə tətbiq olunur. Şəxsiyyət testlərinin meydana gəldiyi ilk dövrlərdə onlardan insanların şəxsi keyfiyyətlərindəki qüsurları diaqnostikası məqsədilə istifadə olunurdu. Onların vasitəsilə əldə olunan qüsuru təsdiq edən nəticələr də əsasən patopsixoloji baxımdan qiymətləndirilir, xəstəlik əlaməti hesab olunur və həmin xüsusiyyətlər sırasında rigidlik, həyəcanlılıq və s. kimi hallar aid edilirdi. Psixiatriya üçün əhəmiyyət kəsb etmədiyinə görə ilk şəxsiyyət testlərində məsələn idrak maraqları, qabiliyyətlər kimi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi məqsədi qarşıya qoyulmurdu. Belə metodlar sırasına Porşah testini, tematik appersepsiya testi, Minnesottskinin çoxfaktorlu şəxsiyyət sorğusunu və b. aid etmək olar. Əsasən tibbi məqsədlər üçün tətbiq edilən belə testlərin də əslindən uşaqların pedaqoji və psixoloji cəhətdən hər hansı xüsusiyyətlərini öyrənməyə imkan vermədiyindən, onun nəticələri ancaq həkimlər üçün maraqlı idi. Əslində isə şəxsiyyətin bir çox mühüm xüsusiyyətləri diqqət mərkəzindən kənara qalırdı. Ona görə də, belə testlər vasitəsilə uşaqların bütövlükdə şəxsiyyətin keyfiyyətlərinin inkişafı haqqında hər hansı konkret nəticə əldə etmək mümkün deyildi. Bu cəhət belə bir qənaətə gəlməyə imkan verir ki, təcrübədə bu və ya digər testdən istifadə etməzdən əvvəl onun yaranma tarixi, əsaslandığı nəzəriyyə və ənənəvi baxımdan tətbiq olunduğu sahələr haqqında ətraflı məlumata malik olmaq, daha konkret desək, tesin yararlığını bilmək lazımdır. Bunları bilməklə uşaqlarla müayinə keçirən praktik psixoloq əldə etdiyi nəticələrin interpretasiyasında çətinlik çəkmir onun rəy və tövsiyələri daha etibarlı olur. Şəxsiyyət testləri ilə iş aparan praktik psixoloqu ilk növbədə müvafiq testin əsaslandığı şəxsiyyət nəzəriyyəsinə bələd olmalı və bu cəhətə xüsusi diqqət yetirməlidir. Əks halda, tətbiq olunan testin imkanlarının lazımı səviyyədə qiymətləndirmək mümkün deyil. İxtiyari psixoloji test ilk növbədə onun müəllifinin nəzəri dünyagörüşünü əks etdirdiyinə görə, onun şəxsiyyəti anlama səviyyəsi ilə sıx bağlıdır. Test şəxsiyyətin əsasını təşkil edən bir çox baza əlamətlərinin öyrənilməsinə xidmət etdikdə belə, eyni hal baş verir. Ona görə də şəxsiyyət keyfiyyətlərinin diaqnostikasını keçirərkən nəticələrin etibarlığını təmin etmək məqsədilə eyni vaxtda bir neçə müxtəlif testdən istifadə etmək və nəticələri müqayisə etmək zərurəti meydana çıxmış olur.

Testlərin tətbiqi zamanı diqqət yetirilməli olan əsas cəhətlərdən biri də onların yeni şəraitə uyğunlaşdırılmasını təmin etməkdən ibarətdi. Xarici ölkələrdə yaradılmış hər bir test ilk növbədə həmin ölkənin gerçəkliklərinə- mədəni inkişaf səviyyəsinə, milli, dini və s. kimi xüsusiyyətlərinə əsaslanır. Bir ölkədə siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni səviyyəyə uyğun olaraq hazırlanmış hər hansı test, başqa bir ölkədə olduğu kimi tətbiq edilmək imkanına malik deyildir. Ona görə də, hər bir testin tətbiqindən əvvəl müvafiq ölkənin xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılmalıdır. Lakin bəzən elə olur ki, hər hansı bir ölkədə hazırlanmış testin uyğunlaşdırılması zamanı dil amilindən irəli gələn çoxsaylı çətinliklər özünü göstərir. Orijinal variantda göstərilən söz və ifadələrin dəqiq ədəbi tərcüməsi heç də həmişə həmin testdə ifadə olunan psixoloji mənanı dəqiq və kifayət qədər düzgün ifadə etməyə imkan vermir. Testin daha yaxşı anlaşılması və tətbiqi üçün həmin tezlik ifadələrin ədəbi mənasını bilməklə yanaşı, onun müəllifin ifadə etmək istədiyi spesifik mənanı tam başa düşmək lazımdır.

Hər hansı bir yaş mərhələsinə aid olan insanların öyrənilməsinə aid testlər bir qayda olaraq başqa yaş qrupuna aid adamların tədqiq olunmasında istifadə olunan bilməz və onları müvafiq yaş qrupu üçün uyğunlaşdırılması vacibdir. Bu cəhətdən yaşlı adamlar üçün nəzərdə tutulmuş intellekt və şəxsiyyət testləri adətən uşaqların müayinəsi üçün yararsız olduğu kimi, uşaqlar üçün yaradılmış testlər də yaşlılar üçün tətbiq baxımından əhəmiyyətsizdir.

Testlərin tətbiqinin mühüm xüsusiyyətlərindən biri uyğunlaşmadır. Belə ki, eyni bir test əsasında uşaqlar üzərində sınaqlar keçirilərkən onlar tədricən testə adət etmiş olur və düşünmədən, mexaniki olaraq cavab verməyə adət etmiş olurlar. Praktik psixoloqun iş fəaliyyətində uzun test-sorğulardan istifadə olunması uşaqlarən yorğunluğuna gətirib çıxarır. Ona görə də, test sınaqlarının keçirilməsində mümkün qədər qısa testlərdən istifadə etmək lazım gəlir. Bundan başqa, uşaqlarla ardıcıl test sınaqlarının keçirilməsi zamanı onlar arasında kifayət qədər vaxt intervalının gözlənilməsi zəruridir.

Təkrar testləşdirmə zamanı əldə olunan nəticələrin sabit olmaması bir sıra digər səbəblərdən də asılı ola bilər. Uşağın psixi vəziyyəti, əhval- ruhiyyəsi, fiziki durumu, səhhəti kimi daxili, təlimatın verilməsi səviyyəsi, tədqiqatçının rəftarı kimi xarici şərtlər testin nəticələrində dəyişkənlik yaradan amillər kimi nəzərə alınmalıdır.

Yazılı və şifahi sorğular uşaqların psixoloji diaqnostikasında özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Bu xüsusiyyətlərin ən mühümü ondan ibarətdir ki, bu sorğular zamanı qoyulan suallara uşaqların cavabları bir sıra şərtlərdən asılıdır və dəyişkəndir. Uşaqlara göstərilən təsir və təzyiq nəticələrin qeyri-səmimi olmasına gətirib çıxarır. Təcrübədə yazılı və şifahi sorğulardan, o cümlədən anket sorğularından istifadə zamanı çalışmaq lazımdır ki, uşaqlar qoyulan sualları düzgün anlasınlar. Bu cəhət məktəbəqədər və kiçik məktəb yaşlı uşaqların davranışının öyrənilməsinə aid sorğuların tətbiqiindən xüsusi nəzərə alınmalıdır. Diaqnostik müayinə keçirən psixoloq verilmiş sorğudakı sualların uşaqlar tərəfindən düzgün başa düşüldüyünə əmin olmalı, onların bundan əvvəl zəruri izahatlar verməlidir.

Uşaqlarda özünüdərketmənin zəif inkişaf etdiyi müəyyən edildiyi hallarda psixodiaqnostik məqsədlərlə sorğulardan istifadə etmək məqsədəuyğun deyildir. Kiçik yaşlı uşaqlar öz hərəkətlərinin motivlərini kifayət qədər dərk edə bilmirlər. Məktəbəqədər və kiçik məktəb yaşlı uşaqlar öz xarakterlərinin əlamətlərini təhlil edib qiymətləndirmək imkanlarına malik deyillər. Ona görə də, kiçik yaşlı uşaqlarla psixodiaqnostika təcrübəsində sorğulardan yox, tədqiqatın bu yaş dövrü üçün məqsədəuyğun olan digər metodlarından- testlərdən, eksperimentlərdən, sənədlərin təhlilindən, fəaliyyət məhsullarının öyrənilməsi kimi daha etibarlı metodlardan istifadə etmək lazım gəlir.

Sənədlərin təhlili və fəaliyyət məhsullarının öyrənilməsi metodları müəyyən şərtlərə əməl edildikdə, kifayət qədər etibarlı və dəqiq metodlar hesab edilə bilər. Həmin şərtlərdən birincisi ondan ibarətdir ki, öyrənilən sənəd və ya nəticə üçün təhlil edilən fəaliyyət məhsulu uşaq haqqında etibarlı informasiya mənbəyi olmalıdır. Ikincisi, fəaliyyət məhsullarının təhlili etibarlılıq və yararlılıq baxımından qiymətləndirilməlidir. Uşaqlar haqqında məlumat mənbəyi kimi sənədlərin öyrənilməsində kontekt -təhlil metodundan istifadə olunması təcrübədə yaxşı nəticələr verir. Sənədlərin öyrənilməsi qaydası onun məzmununun öyrənilməsinə və ona aid olduğu şəxsin psixologiyası haqqında mülahizə yürütməyə imkan verir. Psixodiaqnostik metodlardan biri kimi, müşahidə metodu da müəyyən qaydaların gözlənilməsini tələb edir ki, onların da nəzərə alınması, əldə olunan nəticələrin etibarlılığına təminat verir. Bu qaydalardan birincisi ondan ibarətdir ki, müşahidə vasitəsilə müəyyənləşdirilməli olan əlamətlər və onun qeydə alınması üsulları tədqiqatçıya əvvəlcədən aydın olmalıdır. Ikinci qayda isə müşahidəçinin müşahidə obyektində baş verən proses və hadisələrə müdaxilə etməməsini nəzərdə tutur. Müşahidənin tam obyektivliyini bir neçə müstəqil müşahidəçinin rəyinə əsasən təmin etmək olar.