Laboratoriya iŞİ 4

2. Təcrübi hissə

1. 
   Ölçü üsulu və ölçmə qurğusu
   

Keçirici metalların müqavimətini, termocütlərin isə termo-e.h.q.-ni qurğuya qoşulmuş Ф-30 ampervoltmetrinin köməyilə ölçmək olar. Tədqiq edilən nümunələr qurğuda, R₁, R₂,R₃ rezistorları və termocütün bir düyünü (birləşən yeri) isə termostata yerləşdirilməlidir. Nümunənin ölçü cihazına qoşulması, qurğunun üz panelində yerləşən ölçüləri panelin üzərində göstərilib. Ölçmə müddətində kontakt düyməsi fiksə olunmuş halda saxlanmalıdır

1. Tapşırıq

1. 
   Ölçü cihazını elektrik şəbəkəsi ilə birləşdirib, onun qızması üşün 5 dəq. gözləməli. Bu zaman “qızdırılma” tumbleri söndürülmüş vəziyyətdə olmalıdır. Hansı kəmiyyətin ölçülməsini göstərən mexaniki çeviricini “R” vəziyyətinə, ölçü hüdudunun göstəricisini isə “1000 Om” istiqamətinə gətirməli. Ardıcıl olaraq nazik təbəqəli (1...3 vəziyyəti) və naqil şəkilli (6...10 vəziyyətləri) rezistorların müqavimətini ölçərək, nəticələri 1 saylı cədvələ yazmalı. Bu cədvələ, həmçinin, rezistorların həndəsi ölçülərini də qeyd etmək lazımdır.
   

Cədvəl 1.

Metal, yaxud ərinti	R, Om	1 m	λ mm	S, mm^2	ρ, mkOm m

2. 
   R₁, R₂ və R₃ rezistorlarının otaq temperaturunda müqavimətlərini ölçməli. Qızdırıcı qoşub, temperaturun tənzimlənməsi dəstəyini 1 vəziyyətinə gətirməli. Termostatdakı temperatur sabitləşəndən sonra R₁, R₂ və R₃ rezistorlarının müqavimətini yenidən ölçməli. Sonra, ölçmənin növü çeviricisini “U” vəziyyətinə gətirməli və yaranan temperaturun termoçütdəki termo-e.h.q.-ni ölçməli. Bu növ ölçmələri 200^oC-yə qədər davam etməli. Hər bir ölçmə prosesində termocütün soyuq qolunun temperaturunu qeyd etmək lazımdır. Ölçülərdən əldə edilən nəticələri 2-ci (müqavimət ölçülərini) və 3-cü (termo-e.h.q. ölçülərini) cədvəllərə yazmalı.
   

Son olaraq 2-ci və 3-cü cədvəllərdəki nəticələrə görə R(t) və ∆U_AB-f(T) asılılıqlarını (qrafiklərini) qurmaq lazımdır.
Keçirici materialların xüsusi müqavimətinin qiymətini

düsturu ilə hesablayıb, 1-ci cədvələ yazmalı (düsturdakı R- keçiricinin ümumi müqaviməti, s – keçiricinin en kəsiyinin sahəsi,ℓ - isə nümunənin uzunluğudur).

Cədvəl 2

Mis				Nikel			Konstantan
t (^0S)	Rt (Om)	αρ (K^-1)	t (^0S)		Rt (Om)	αρ (K^-1)	t (^0S)	Rt (Om)	αρ (K^-1)

Cədvəl 3

^tisti 0S	^tsoyuq, 0S	∆t, K	∆UAB,mV
			mis manqanin	mis Dəmir	mis konstantin

3. 
   Xüsusi müqavimətin temperatur əmsalı aşağıdakı düsturla hesablanır:
   

α_ρ= α_R+α_t
Burada, α_ρ – müqavimətin temperatur əmsalı, α_t – isə xətti genişlənmə əmsalıdır.
Öz növbəsində, α_R kəmiyyəti verilən hər hansı temperaturda



Ifadəsi ilə tapılır. (burada da RT- nümunənin verilən temperaturdakı müqavimətidir). dR/dT – nisbəti R (T) asılılığı qrafikin differensiallanmasından tapılır. Bu məqsədlə, ixtiyari seçilən temperaturlarda R (T) asılılıq əyrisinə toxunan çəkib düzbucaqlı üçbucaqlar qurulur. Sonra üçbucağın təpə nöqtələrinin fərqindən R və T kəmiyyətləri tapılaraq, tələb edilən nisbət dR/dT - şəklində hesablanır. Xətti genişlənmə əmsalının (αt) qiymətləri müxtəlif keçirici materiallar üçün belədir; mis üçün ≈16,7 10-6K-1, nikel üçün ≈ 12,8 10-6K-1, konstantan üçün ≈17,010-6K-1. Yuxarıda verilən formula ilə ( αρ= αR+αt)hesablama aparıb, nəticələri 2- ci cədvələ yazmaqla yanaşı, α_ρ ~ f(t) asılılığını qurmalı.

Yoxlayıcı suallar

1. 
   Metallarda yüksək elektrik keçiriciliyi olmasının səbəbi nədir?
   
2. 
   Nə üçün metallik ərintilərin (bərk məhlul ərintilərinin) xüsusi müqaviməti, bu ərintilərin ayrı-ayrı metal komponentlərin xüsusi müqavimətindən yüksək olur?
   
3. 
   Metallik ərintilərdə xüsusi müqavimətin temperatur əmsalının qiymətinin eyni əmsalının qiymətindən kiçik olmasının səbəbi nədir?
   
4. 
   Hansı şəraitdə metal və metallik ərintilərdə termo-e.h.q. yaranır