Liyakat ali han 5 Bibliyografya : 5

III. Ülkede İslâmiyet

Câhiliye döneminden beri Araplar'ın ti­caret yaptıkları Komor adaları, Doğu Af­rika sahilleri ve Madagaskar'a İslâmiyet 1. (Vll.) yüzyılda girdi. III (IX.) yüzyılda Basra körfezi çevresinden gelen Arap ve Acem müslümanların adanın kuzeybatı ve gü­neydoğusuna yerleşerek buralardaki İda­reci sınıf ailelerinin kızlarıyla evlenmeleri İslâmî varlığı güçlendirdi. Adanın güney­doğusuna gelenlerin yerlilerle kaynaşma­sına mukabil kuzeybatısına yerleşenler etnik kimliklerini korumayı başardılar; halen bu bölgedeki bazı şehirlerde küçük Arap topluluklarına rastlanmaktadır. İs­lâmiyet'i ilk önce kabul eden yerliler ada­nın güneydoğusunda yaşayan Antemorona kabilesi mensuplarıdır. Daha sonraki asırlarda Doğu Afrika'dan ve Komor ada­larından gelen müslümanlar da batı ve kuzey bölgelerine yerleştiler; ayrıca Ara­bistan'dan, Körfez bölgesinden ve özel­likle Güneydoğu Asya ile Çin ve Hindis­tan'dan büyük gruplar geldi. Bugün ada nüfusunun yaklaşık onda birini teşkil eden müslümanlar genellikle sahillerde ve sahile yakın kesimlerde toplanmışlar­dır ve oturdukları yerler beş ayrı bölge oluşturmaktadır. Bunların birincisi Arap kökenli müslümanların bulunduğu gü­neybatı, ikincisi Umanlılar'la Basra körfe­zinden gelen tüccarların yerleştiği kuzey­doğu, üçüncüsü, daha çok Komor adalarından gelen müslümanların oturduğu

kuzeybatıdaki Majunga (Mahajanga) şehri ve çevresi, dördüncüsü tarihte Mozam-bik'e gidip gelen müslüman denizcilere hizmet vermiş bir liman şehri olan doğu kıyı şeridindeki Manakara, beşincisi de gü­neydoğudaki Endonezya adalarıyla Ma-laya'dan gelen ve daha sonra bir bölümü orta bölgedeki Tananarive'ye giden müs-lümanların yerleştiği Fort-Dauphin (Fa-radofay) ve çevresidir. Adadaki müslüman halkın başta gelen teşkilâtı. 1975'te Ma-junga'da kurulan ve ülkenin çeşitli yerle­rinde şubeleri bulunan eğitim amaçlı Fi-kambanan'ny Silamo Malagasy'dir. İkinci önemli teşkilât başşehir Antananarivo'-daki, başlıca faaliyeti hafta sonlarında Kur'an, hadis ve Arapça kursları düzen­lemek olan Centre Pour la Propagation d'lslam'dır. 1982'de Morondava'da kuru­lan Mission Islamique ülkedeki tek Şiî teş­kilâtıdır ve amacı İsnâaşeriyye'yi geliş­tirmektir. Bunların dışında Association d'Etudiants Musulmans de Madagascar (1986) ve Association d'Etudiants Isla-mique de Madagascar (1987) adlı iki öğ­renci derneği faaliyet göstermektedir.

Bibliyografya :

Şerif el-İdrîsî, Geographie d'Edrisi (trc. R A. laubert], Paris 1836, !, 59-70; Yâküt. Mu'ce-mü'1-bü.ldan, IV, 397; G. Ferrand. Les musui-nıans â Madagascar et aux Hes comores, Paris 1891; a.mlf., Relations de voyages et textes geographiqu.es arabes, persans et lurks relatifs â l'extreme-orient du VIII" an XVIII" siecles, Paris 1913-14. s. 316-321; a.mlf., Etudes sur la geographle arafao-isiamîgue, Frankfurt 1986, I, 1-50; a.mlf.. "Madagaskar", İA,Vll. 123-135; a.mlf. - P. Verin. "Madagascar", El3 (ing.), V, 939-945; E. Sih, The History of Black Africa (trc. S. Simon], Budapest 1966-74,1, 185-188, 277-281; III, 105-106; IV, 265-274; Türk-kaya Ataöv, Afrika Ulusal Kurtuluş Mücadele­leri, Ankara 1977, s. 520-524; F. Esoaveloman-droso, "Madagascar et les îles avoisinantes du XII" au XV1C siecle", Hîstolre generale de l'Afrlçue, Paris 1985, IV, 651-668; M. Esoavelo-mandroso, "Madagascar de 1880 â 1939: In-itiatives et reacüons africaines â la conquete et â la domination coloniales", a.e., Paris 1987, Vll, 245-271; "Madagascar", Africa South of the Safıara 1992, London 1991, s. 616-637; Ay-doğan Koksal, Afrika: Genel ue Ülkeler Coğraf­yası, Ankara 1999, s. 132-163; H. Rusİllon, "is­lam in Madagascar", MW, XIl/4 (1922), s. 386-389; J. VValker, "islam in Madagascar", a.e., XXII/4 (1932), s. 393-397; S. M. Zwemer, "Jslam in Madagascar a Blind Spot", a.e., XXX (1940), s. 151-167; Ömer Tarat Zehran, "el-islâm fi Ma­dagaskar", ME, XXII (1950), s. 555-559; R. K. Kent. "How France Acquired Madagascar", Ta-rikh, 11/4, Nigeria 1969, s. 1 -19; Abul Fadl Moh-sin Ebrahim. "The Progress of islam in Mada­gascar", al-llm, X, Durban 1990, s. 72-78; Be­sim Darkot. "Madagaskar", İA,Vli, 120-124; "Madagascar.", EUn.,X, 272-279.

Davut Dursun

1 Doğu Pakistan | Bang­ladeş] ve Batı Pakistan

2 bk. Hasan El-Vezzân

3 bk. Üşbûne

4 Gazauât-ı Sultân Murâd bin Mehem-med Han, s. 45

5 Lofça Pomaklan" / Lovecki Pomat-si

6 on altı müslüman, dört hıristiyan, bir Kıptî ve bir Musevî

7 BA. TD, nr. 775

8 Galata, Gradesnica, Pomasca Lesnica ve Turski Izvor

9 bk. Kelime; Tesüs

10 bk. Enderun Camii

11 Fîrûzâbâ-dî, VI, 90;ÂIÛsî, XXI, 82

12 Lokman 3! /12-19

13 Cevâd Ali, I, 316-317

14 Vehbb. Münebbih, s. 78; Mu-faddal ed-Dabbî. s. 151

15 Meydânî, i, 429; II, 389

16 İbn Kuteybe, s. 25; Mes'ûdî, I, 57; Süheylî, 1,266

17 Sa'Iebî, s. 266; Beyzâvî, II, 253

18 Câhiz, I, 126; Fîrûzâbâdî, VI, 90

19 Ta-berî, Tarih, I, 219; İA, VI!, 65

20 Cevâd Al i, 1, 319

21 Taberî, Târih, I, 223

22 Nüveyrî, XIII,60

23 el-Mu'ammerûn, s. 4-5

24 Vehb b. Müneb­bih, s. 78-85

25 Mu'cemü'l-büldân, IV, 19

26 Müslim,"îmân",88-90

27 Gutas, Cl/1 11981], s. 78

28 Mufaddal ed-Dabbî, s. 151-163

29 Ebû Hâtİm es-Sicistânî, s. 4-5; Horovitz, s. 133-135

30 Lokman 31/12

31 Taberî, Câmi'u'i-beyân, XXI, 67

32 Âlûsî, XXI, 82

33 İbn Kuteybe, s. 25

34 Sa'-lebî, s. 266

35 Vehb b. Mü­nebbih, s. 78; Mes'ûdî, I, 57

36 Kur-tubî, XIV, 60

37 Tabe­rî, Câmihı'i-beyân, XXI, 67

38 a.g.e., XXI, 67; Fah-reddiner-Râzî,XXV, 145

39 es-Sîre2, s. 427

40 İbn Kuteybe, s. 25; Kurtubî, XIV, 61

41 El2 iFr.l, V, 817-818; DBS, 1,203

42 Taberî, Câmi'u't-beyân, XXI, 67-68

43 Le-idae 1615

44 Bayat, s- 4-6

45 Âşık Ali İzzet

46 Yûnus Emre

47 Mani­sa İl HalkKtp., nr. 965/5

48 Millî Ktp., nr. A 4883/4

49 Ka­zan 1 308; eser Süheyl Ünver tarafından LokmanHekim'in Oğluna Verdiği 100Na-sihat adıylaTürkiyeTürkçesi'ne aktarılarak birkaç defa basılmıştır

50 İstanbul I 324; beyitlerin ayrıca nesre çevrilerek aktarıldığı bu didaktik manzu­me ve ekler için bk. Öztürk, s. 175-232

51 konuyla ilgili 390 adet kitap ve makalenin bibliyografik künyesi için bk. bibi. Bayat; ayrıca bk. bibi. Kalender; bibi. Ekin

52 tercümesi için bk. Öztürk, s. 233-262; Batı dillerinde ko­nuyla ilgili diğer eserler için bk. bibi. Ba­yat

53 Hazine, nr. 1703

54 Türk Âleminde Hayırlı Bir Falı Olan Lokman Hekim = Eskülap", Yeni Tıp Alemi, X. nr 115-120 |İstanbul 1961]. s. 472-476

55 Rama­zan 982/Aralık 1574

56 BA, KK, Ruûs, nr. 229, s. 22

57 28 Şevval 991 / 14 Kasım 1583

58 15 Muhar­rem 1004/20 Eylül 1595

59 Afyoncu. XXI |2001], s. 287,293

60 Târih, s. 622

61 Çerçi, III, 629-634

62 n r. 413

63 Revan Köşkü, nr. 1537

64 III. Ahmed, nr. 3595

65 FY, nr. 1404

66 Bağdat Köşkü. nr. 200

67 TSMK, III. Ahmed, nr. 3599

68 TDA, sy. 44 1986, s. 91-103

69 M. Tâhir b.Aşûr,XXl, 138; M. İzzet Detveze, 111, 157

70 âyet 1-11

71 âyet 20-32

72 âyet 33-34

73 BuhâriV'Tefsîrü'l-Kur'ân", 31

74 Taberî, XXI, 88-89; İbn Atıyye el-Endelüsî, IV, 35ö

75 Zemah-şerî, III, 239

76 Muhammedet-Trablusî, 11,719

77 İÜ Ktp.nr. 1873

78 istanbul Belediyesi Atatürk Ki­taplığı, Mualüm Cevdet, nr. B. 10

79 1176 Tarihli Esnaf Defteri, s. 18

80 BA, Atik Şikâyet Defteri, nr. 22, s. ili, hk. 722

81 Cerber, s. 49

82 kethüda, yiğitbaşı, ni­zam ustaları vb.

83 ayrıca bk. Esnaf; Gedik

84 bk. Kavalalı Mehmed Ali Paşa

85 l-VHI,Calcutta 1908-1915

86 Kerman, sy. 580 2000 s. 336-351

87 Shakespeare'den tercüme; 1904

88 Türkiye, Yunanistan, Romanya, Sırp-Hırvat-Sloven Devleti Yugoslavya

89 md. 3

90 md. 13-14, 5 ve 15. ekler

91 md. 15

92 md. 20-21

93 md. 17

94 md. 22

95 md. 23

96 bk. bibi

97 bk. Hindistan Mi­mari

98 Belleten, XV/57 1951 s. 81-122

99 nr. H. O 161

100 İstanbul Enstitüsü Dergisi, İstan­bul 1956, II, 169-184; ili, 177-192

101 Ayasofya, nr. 2985

102 Suppl. Persan 1536

103 Herzogl., Bfbl. pt. 203

104 Ankara 1963;Devletşah Tezkiresi, İstanbul 1977

105 bk. Sözlük

106 bk. Esedî-İ Tûsî

107 bk. Bahrü'ı-Garâib

108 Yetiş, TDL, sy. 616, s. 417-423

109 listesi için bk.Luğatnâme, Mukaddime, s. 312-315. 363-368

110 Sâzmân-ı Luğatnâme. Mü-essese-i Ferheng-i Dihhuda

111 1325 hş

112 1359 hş

113 Sayılar, 12/8; Hâkimler, 14/14; I. Kral­lar, 10/1; Süleyman'ın Meselleri, 1/6; He-zekiel, 1 7/2

114 nşr. Muhammed İbrahim Salim, Kahire 1409/ 1989

115 Brockelmann, GAL SuppL, II, 452

116 Buhârî, '"îlim", 5, 50; Müslim, "Münâfikin", 63, 64

117 İbn Ku-teybe, s. 521

118 İbn Ebû Usaybia, II, 268, 271-272, 278; İbnü'I-Hatîb, IV, 144-145; Makkarî, II, 654; V, 451-454

119 el-Beyân ue't-tebyîn, il, 147

120 el-ccâz,vr. 9

121 et-Muhâcât

122 nşr. Mustafa el-Haderî, Dımaşk 1969

123 Brockelmann, GAL, II, 34; Suppl, n,918

124 Ahmed M. eş-Şeyh, s. 139-195

125 Dârü'1-kütü-bi'1-Mısriyye, Edeb, nr. 498

126 Brockelmann, GAL, 11,483; DİA, XXI, 69

127 Dihhüdâ, XII, 12405

128 Şiban. Han Dî­vanı, s. 320-321

129 TSMK, Hazine, nr. 1050, vr. 206b-212b

130 bilinen tek nüshası İÜ Kıp. TY, nr. 3566

131 Buhârî,"Lukata", 1-4,9, II;Müslim,"Lu­kata", 1-12; Şevkânî.V, 378-388

132 Kâsânî, VI, 200

133 İbn Nüceym, V, 161; Derdîr, II, 322

134 Şemseddin er-Remlî,V, 426

135 İbn Kudâme, VI, 89 ; Şemseddin er-Remlî, V, 426

136 Karâfî, IV, 33

137 el-Muualta', "Akzıye", 50; Müslim, "Lukata", 12

138 İbn Mâce, "Lukata", 1; Tirmizî, "Eşribe", 11

139 el-Furûk, IV, 33

140 el-MebsûL, XI, 3

141 Buhârî, "Lukata", 2, ! 1; Müslim, "Lukata", 1-2

142 Buhârî, "Lukata", I, 3-4, 9-10; Müsüm, "Lukata", 1-3, 5-10

143 Buhârî, "Lukata", 7; Müslim,"Hac", 447-448; Ebû Dâvûd, "Menâsik", 89

144 bk. Lokman

145 lef-fery, s. 255; Mustafavî,X, 258

146 Tekvin, 11/27; 12/5

147 Tekvin, 13/1

148 IDB, III, 162; Ejd., XI, 508

149 Tekvin, 14/1-16

150 Tek-vîn, 13/13; 18/20; 19/4-5; Hezekiel, 16/49-50

151 Tekvîn, 18/1; 19/26; Petrus'un İkinci Mektubu, 2/6-7

152 Tekvîn, 19/30-38

153 DB, IV/1. s. 365

154 Tesniye, 2/9, 19; Mezmur, 83/8

155 DB, ıv/l, s. 365-366

156 Anelen Testament, s. 72

157 Ginzberg, I, 291

158 el-Ankebût 29/26

159 el-Enbiyâ 21/71

160 es-Sâffât 37/133

161 el-En'âm 6/ 86

162 el-Enbiyâ 21/74-75

163 es-Sâffât 37/133

164 el-A'râf 7/80-81; eş-Şuarâ 26/160-166; en-Neml 27/54-55; el-Anke­bût 29/28-30

165 Fîrûzâbâ-dî, VI, 56

166 Hûd 11/69-70; el-Hicr 15/ 57-58; el-Ankebût29/31

167 Hûd 11/74

168 Taberî, Tâ­rih, I, 153; Fahreddin el-Râzî. XVIII, 29-30; İbnü'1-Esîr, el-Kamil, I, 119

169 Hûd 11/76; el-Ankebût 29/31-32

170 Hûd 11/77

171 Hûd 11/77-80; el-Hicr 1 5/67-71

172 Hûd 11/81

173 el-Kamer 54/ 37

174 el-A'râf 7/83-84; Hûd 11/81-83; el-Hicr 15/65, 73-74; el-Kamer 54/37-39; et-Tahrîm 66/10

175 Taberî, Câ-mi'u'l-beyân, XII, 97-98

176 en-Nemi 27/56

177 Hûd 11/ 78

178 Müsned, I, 217, 300, 309; Buhârî. "Enbiyâ3", II, 15. 19; Müslim, "Fefcâ'il", 152, 153

179 Sa'lebî, s. 80

180 Konuk, s. 51-79

181 Süleymaniye Ktp., Hamîdiye, nr. 390

182 Süleyma­niye Ktp., Lâleli, nr. 1715/5

183 TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 1181

184 Ce-miloğlu,s.xrV-XXI

185 bk. LÛT

186 Kalküta 1249; Bombay 1277, 1299

187 I-III, 1336 hş. [1957], 1338 hş. [19591, 1340 hş. [ 1961]).

188 Tahran 366 hş.

189 yaz­maları içinbk. Münzevî, IV, 3331

190 yazması içîn bk. İbn-i Yûsuf-i Şîrâzî, II, 453

191 Âgâ Lutf Ali Beg'in Âteşkede adlı eserinin ikinci sayfası tÜ Kip., FY, nr. 199

192 nüshaları içinbk. Münzevî, IV, 2857

193 yazması için bk. a.g.e., IV, 3225

194 bk. Zendler

195 Nesâyim, vr. 169a; Mecâüsü'n-nefâis, vr.668b-6ö9a

196 Lûtfl Divanı [haz. Ertaylan], s. 9

197 Ph.TF, 11,308

198 Turkish Literatüre,s. 63

199 LutfîDivanı haz. Karaağaç, s. X

200 Mecâlisü'n-ne-fâis, vr 6ö8b

201 vr. 735a

202 Dîuân, s. 360; Ali Şîr Nevâî, Nesâyim, vr. 169a

203 London Britîsh Museum, Add. nr. 7914, vr. 50a-l 14a; Oxford Bodieian Library, nr. 73, 2111; Paris Bibliotheque Nationale, Suppl, Turc. nr. 993, vr. 79a-l 1 2a; Wien Staatsbibliothek, nr. 649; Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1911, vr lb-38b; Millet Ktp., Arapça, nr. 86

204 XV!. yüzyıl başlarında istinsah edilen Toronto nüsha­sı: TC I iii; 914'te (1508) Herat'ta istinsah edilen Londra nüshası: Britîsh Museum, Add. nr. 7914; XVI. yüzyılda istinsah edi­len Paris nüshası: Bibliotheque Nationale, Supp.,Turc, nr. 981; yine XVI. yüzyılda is­tinsah edilen Viyana Gotha nüshası: T 211; XVI veya XVII- yüzyıllarda İstinsah edilen Bursa nüshası: Bursa Müzesi Ktp., nr. 113/ 156; Taşkent Özbek İlimler Akademİsi'nde dört nüsha; Leningrad Asya Müzesi'nde İki nüsha: A 109, C 1922;İÜ Ktp., TY, nr. 5452; Tahran Sipehsâlâr Ktp., nr. 174; Medine Arif Hikmet Ktp., nr. 81/811 vb.; tenkitli neşri için bk. Lutfî Diuanı: Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım [haz. GünayKaraağaçI, Ankara 1997

205 Mecâlisü'n-nefâis, vr. 669b

206 Bibliotheque Nationale, 998 numarada kayıtlı bir mecmua İçinde, GülüNeorûz ile birlikte

207 M, III, 292

208 Lutfî Diuanı (haz. Karaağaç], s. XVII

209 bk. Ahmed Lutfi Efendi

210 20 Temmuz/9 Teşrinisani 1311,S. 192-204

211 Kahire 1905 piyes

212 Kahire 1907 piyes

213 haz. Y. Demirel, İstanbul 1991

214 M, Vll, 97

215 TSMA, nr. E. 5866, 6435

216 Feri­dun Bey, I, 587

217 Sâî, s. 24

218 18 Rebîülevvel 944 / 25 Ağustos 1537

219 1 Muharrem 945 / 30 Mayıs 1538

220 Safer 945/Temmuz 1538

221 a.g.e., s. 25; Peçuylu İbrahim, I, 258

222 TSMA, nr. E. 7924; Danişmend, II, 220-222

223 a.g.e., s. 88-90

224 İA, XIII, 227

225 Tezkire, s. 25-26

226 Tabakatü'l-memâlik, vr. 285b, 30la

227 haz. Mehmet Tayşi, İstanbul 1990

228 Lutfı Paşa ue Teuârîh-iÂl-i Osman, Ankara 2001

229 Lutfi Paşa Âsafnâmesi", Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu'na Armağan, İstanbul 1991,s. 49-99

230 Revan Köşkü, nr. 644

231 Ayasofya, nr. 2876, 2877

232 Sakaoğlu, s. 73

233 meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, vr. 68-99, Halet Efendi, nr. 608, İzmir, 587; İÜ Ktp., TY,nr. 182,2972, 5741; Beyazıt Devlet Ktp., nr. 5646, vr. 211b-250b; Kütahya Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Ktp., nr. 647

234 Özeğe Katalogu'na göre 1252-1286 yılları arasında on yedi basım

235 bk. Molla Lutfi

236 Romalılar'a Mektup, 1/1-17

237 Michelet, II, 176

238 Wolf, XXXI [1941|, s. 162

239 bk. Allah

240 eserleriyle ilgili geniş bilgi için bk. Olgun, s. 75-79

241 Lisânü'l-'Arab, "ltf" md