M. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

8.1-rasm. “Prinsipial-agent” munosabati taxlili

«Prinsipal-agent» modeli davlatning faoliyat ko`rsatishi bilan bog`liq quyidagi xavf-xatarlarni aniqlash imkonini beradi. Birinchidan, davlat buyuk monstr – Leviafanga aylanib, o`z nazorati sohasini tomonlar bilan aniq kelishilgan bitimlar doirasidan tashqariga ham yoymaydimi, degan xavf-xatar haqida 1651 yildayoq mashhur ingliz faylasufi Tomas Gobbs o`zining aynan «Leviafan» deb nomlanuvchi kitobida ogohlantirgan edi. Ikkinchidan, bir tomondan, davlat kuch ishlatishni qo`llash uchun monopoliya huquqidan foydalangan holda, fuqarolarning manfaatlarini inkor etmaydimi? Ikkinchi tomondan, fuqarolar davlat tomonidan ko`rsatiladigan xizmatlar haqini to`lashdan bosh tortishga urinib, huddi jamoat transportidagi oddiy chiptasiz kimsa kabi, o`zlarini opportunistlarcha tutishmaydimi? Chunki davlat xizmatlari va jamoat transporti xizmatlari ijtimoiy farovonlik xususiyatiga ega.
Ikki taraflama «prinsipal-agent» muammosining qay tarzda hal etilishiga qarab, davlatning turli modellari shakllanadi. Nazariy jihatdan yakka hisob- kitoblardan hosil bo`lgan davlat shartnoma vositasi sifatida, murakkab almashuvga ko`maklashish va uni amalga oshirish vositasi sifatida paydo bo`ladigan davlatdan mutlaq farq qiladi.
O`z navbatida, davlatning ikkita ideal modeli mavjud. Biz, D.Nort bo`yicha,
«shartnomaviy» deb ataydigan birinchi model yuqorida sanab o`tilgan muammolarni hal etish chog`ida paydo bo`ladi. Ikkinchi – «ekspluatator» modeli unda davlatning ham, fuqaroning ham opportunistik xatti-harakatiga to`siq mavjud bo`lmagan davlat faoliyatini yoritadi. O`zaro munosabatlarning ikkala tomoni ham, bir-birida birinchi navbatda dushmanni ko`rgan holda, o`z zimmasiga olgan majburiyatlarni ado etmaydi. Shu o`rinda har bir modelni batafsil ko`rib chiqamiz.

2. «Shartnomaviy» davlat

Shartnomaviy davlatning qisqacha ta’rifi shunday bo`ladi: bu – faqat unga fuqarolar tomonidan topshirilgan huquqlar doirasida va ularning manfaatlari yo`lida kuch ishlatish monopoliyasidan foydalanuvchi davlat, fuqarolar esa soliqlarni to`lashga majburiyat deb emas, balki o`z zimmasiga ixtiyoriy ravishda olingan majburiyat sifatida qaraydi. Boshqacha aytganda, davlatning roli ularda mulkchilik huquqlarini himoya qilishni davlat ixtiyoriga topshirish qulay bo`ladigan bitimlar doirasi bo`yicha kafil roli bilan chegaralanadi. Transaksiya
xarajatlari nolga teng bo`lmagan taqdirda, mulkchilik huquqlarini himoya qilish funksiyasidan tashqari, davlat Kouz nazariyasida yoritilgan huquqlarning optimal taqsimlanishini ko`zda tutgan holda ularni tafsirlash jarayoniga ham aralasha boshlaydi. Shunday qilib, shartnomaviy davlatning maqsadi huquqlarni ularni optimal tarzda tasarruf etishga qodir bo`lgan iqtisodiy sub’ektlar qo`liga topshirish asosida mulkchilik huquqlarining jamiyatning umumiy daromadini oshiradigan tarzda taqsimlanishiga erishishdan iborat. Qanday sharoitda shartnomaviy davlat mavjud bo`ladi?

1. 
   Davlat faoliyatining aniq konstitutsiyaviy doiralarining mavjud bo`lishi. Konstitutsiyada shaxslar tomonidan davlatga topshiriladigan va hech bir sharoitda begonalashtirilishi mumkin bo`lmagan huquqlar eksplitsit tarzda kelishilgan. Bundan tashqari, davlat apparatining o`zi ular asosida faoliyat ko`rsatadigan me’yorlar aniq ifodalangan¹⁰.
   
2. 
   Fuqarolarning davlat faoliyatida ishtirok etishi mexanizmlarining mavjud bo`lishi. Fuqarolar davlat faoliyatida ishtirok etishining siyosiy mexanizmlari jumlasiga demokratik tartibotlar kiradi. Biroq demokratiya me’yorlari o`z o`zicha yetarli emas, ular fuqarolar ishtirokining barqaror an’analariga tayanishi lozim, ular ba’zan fuqarolarning umumiy farovonlikning o`sishini ta’minlashdagi roli tufayli ijtimoiy sarmoya deb ataladi. Iqtisodiy sohada fuqarolar ishtirokining an’analari alohida firmalar darajasida o`zini o`zi boshqarishni rivojlantirish shaklini qabul qiladi. Ish o`rnidagi demokratiya umuman jamiyatni demokratlashtirishning unsuri hisoblanadi: inson, agar u davlatni demokratik boshqarishda faol ishtirok etishga intilsa, o`zining kundalik turmushida demokratik o`zini o`zi boshqarish tajribasiga ega bo`lishi lozim.
   
3. 
   Mulkchilik huquqlarini taqsimlashning asosiy muqobil mexanizmi sifatida bozorning ex ante institutining mavjud bo`lishi. Davlat mulkchilik huquqlarining bozorda nolli transaksiya xarajatlari chog`ida erishilishi mumkin bo`lgan tarzda taqsimlanishiga erishishni ko`zlaydi. Shuning uchun davlat vaqti- vaqti bilan bozorga taqqoslanmagan holda faoliyat ko`rsata olmaydi.
   
4. 
   Mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilish muqobil mexanizmlarining mavjudligi. «Ovoz»dan foydalanish, ya’ni fuqarolarning davlatning faoiyatida ishtirok etishi bilan bir qatorda «chiqish» - shaxslarning shartnomalar bajarilishining boshqa kafillariga murojat etishining muqobil variantlari ham mavjud bo`lishi kerak. Muqobil kafillar sifatida boshqa davlatlar, davlatni nazorat qiluvchi guruhga muholifat, mafiya, ijtimoiy guruh, hakamlar sud’yasi ishtirok etishi mumkin. Substitutlar qanchalik takomillashgan bo`lsa, davlat shunchalik kam darajada erkinlikka ega, umumiy daromadning shunchalik katta ulushi fuqarolarning qo`llariga tegadi. Shu nuqtai nazardan bir davlat mintaqalari o`rtasidagi hamda davlatlar o`rtasidagi migratsion oqimlar insonlarning samarasiz davlat apparatiga qarshi «oyoqlari» bilan ovoz berish istagini aks ettiradi. Umuman olganda mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilish mexanizmlarining «bozori» haqida gapirish mumkin. Ushbu bozorda
   

¹⁰ Тамбовцев В. Государство и переходная экономика: пределў управляемости, с. 80-81
shaxslar nafaqat muayyan jamiyat doirasidagi mavjud muqobil variantlar o`rtasida tanlaydi, balki boshqa mamlakatlarda mavjud bo`lgan, tarixda yoki nazariyada mavjud bo`lgan muqobil variantlarni ham hisobga olishadi. Sharqiy Yevropa mamlakatlarida bunday bozor ayniqsa yaqqol ifodalangan: ushbu bozorning davlatni uning shartnomalarning muqobil kafillari bilan raqobatlashishi jarayonida isloh qilishdagi roli o`ta muhim.

3.