M. İ. MƏMMƏdov m.Ü. Orucova

Kompüter şəbəkələrinin müxtəlif əlamətlərə görə təsni- fatı

Müasir şəbəkələri bir sıra əlamətlərə - kompüterlər arasındakı məsafəyə görə, təyinatına görə, topologiyaya görə, göstərdiyi xidmətlərin sayına görə,paketlərin və deytaqramların kommuta- siya üsullarına görə, ötürmə mühitinə görə və s. əlamətlərə görə təsnifləşdirmək olar.

Kompüterlər arasındakı məsafəyə görə şəbəkələr lokal və qlobal olmaqla iki qrupa bölünür.

Qlobal şəbəkələrə həm lokal şəbəkələr,həm digər qlobal şəbə- kələr, həm də ona ayrıca qoşulan və uzaq məsafədə yerləşən kom- püterlər və ya ayrıca qoşulan giriş və çıxış qurğuları qoşula bilər. Qlobal şəbəkələr məsafədədən asılı olaraq şəhər, regional, milli və transmilli olur. Bu şəbəkələrdə məsafə daha böyük olur.

Lokal şəbəkələrdə qlobal şəbəkələrdən fərqli olaraq kompü- terlər arasındakı qısadır. Bu şəbəklərdə kompüterlər arasındakı məsafə bir neçə kilometrə qədər ola bilər və onlar adətən mübadilə sürəti 1-dən 10-a və daha çox Mbit/s olan sürətli rabitə xətləri ilə əlaqələndirilirlər. Bir çox hallarda lokal kompüterlər şəbəkələri hər hansı bir təşkilat (müəssisə) daxilində fəaliyyət göstərir. Məhz bu xüsusiyyətə görə şəbəkələr çox vaxt korporativ sistemlər və ya şəbəkələr adlanırlar. Belə olan halda kompüterlər bir qayda olaraq, hər hansı bir otaq, bina və ya qonşu binalar daxilində ola bilərlər. Kompüterlərin hansı şəbəkədə işləməsindən asılı olmayaraq, həmin onlara qoyulmuş proqram təminatının funksiyasına görə kompüterlərin öz resurslarını idarə edən və digər kompüterlərlə mübadiləni idarə edən olmaqla iki qrupa bölünür. Kompüterlərin öz resurslarını əməliyyat sistemi, şəbəkələrin resurslarını isə şəbə- kə proqram təminatı idarə edir. Şəbəkə proqram təminatı ya ayrıca

paket, ya da şəbəkə əməliyyat sistemi vasitəsilə həyata keçirilir. Şəbəkə proqram təminatında iyerarxik (ağacabənzər) yanaş-

madan istifadə edilir. Burada sərbəst səviyyələr və onlar arasın- dakı interfeyslər əvvəlcədən təyin olunmalıdır. Bunun sayəsində

digər səviyyələrə əl dəyməmək şərtilə, ixtiyari səviyyənin proq- ramını təkmilləşdirmək mümkün olur. Şəbəkə proqram təminatı şəbəkənin hər xidmətinin reallaşdırılması və istifadəçinin bu xid- mətdən istifadə etməsi üçün yaradılır. Şəbəkədə işləmək üçün tə- yin olunmuş proqram təminatı istifadəçilər tərəfindən eyni zaman- da istifadə oluna bilər.

Şəbəkə proqram təminatının işlənməsini qaydaya salmaq və istənilən kompüter sistemlərinin qarşılıqlı əlaqəsini təşkil etmək məqsədilə Standartlaşdırma üzrə Beynəlxalq Təşkilat (İSO – İnternational Standart Organization) açıq sistemlərin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən Etalon model (OSİ- Open System İntercon- nection) təklif edilmişdir.

Şəbəkə təsnifatının digər bir novü də topologiyalara görə kom- püterlərin təsnifləşdirilməsidir. Şəbəkə topologiyası dedikdə şəbə- kə düyünlərinin əlaqə kanalları ilə birləşdirilməsinin məntiqi sxe- mi başa düşülür. Lokal şəbəkələrdə üç: monokanallı (ümumşin), dairəvi (halqavari) və ulduzvari topologiyadan istifadə olunur.

Monokanallı topologiyada bütün kompüterlər bir kabelə qoşu- lur və bu halda uzunluğu kiçik olan kabeldən istifadə edilir. Bu topologiyanın əsas müsbət cəhəti ondadır ki, əgər ayrı-ayrı kom- püterlərin işdən çıxması, şəbəkənin işinə xələl gətirmir. Mənfi cə- həti ondadır ki, əsas kabel zədələndikdə bütün şəbəkə öz işçi funksiyasını itirir.

Ulduzvari topologiyada hər bir kompüterlər xüsusi şəbəkə adapteri vasitəsilə ayrıca kabellə mərkəzi qovşağa qoşulur. Mər- kəzi qovşaq kimi passiv birləşdirici və ya aktiv təkrarlayıcıdan isti- fadə edilə bilər. Bu topologiyanın mənfi cəhəti ondadır ki, mərkəzi qoşağın işdən çıxması zamanı btün qovşaq öz işini dayandırır və burada çox böyük uzunluqlu kabeldən istifadə edilir.

Dairəvi topologiyada verilənlər “estafet”də olduğu kimi bir kompüterdən digərinə ötürülür. Əgər hər hansı bir kompüter ona aid olmayan verilənləri qəbul edibsə, onda həmin kompüter o verilənləri dairəvi istiqamətdə o biri kompüterə ötürür.

2. LOKАL KOMPÜTER ŞƏBƏKƏLƏRİ

Lokаl şəbəkələri bir-birindən əsаslı fərqlənən 2 sinfə аyrırlаr: birrаnqlı (eyni hüquqlu) və ierаrхik (müхtəlif rаnqlı kompüterlərin şəbəkəsi).

Birrаnqlı şəbəkələr.

Hər birinin unikаl аdı və аdətən pаrolu olаn eyni hüquqlu kompüterlərin şəbəkəsidir. Kompüterin аdı və pаrol istifаdəçi tərə- findən əməliyyаt sistemi mühitindən verilir. Birrаnqlı kompüter şəbəkələrinin işi bir çoх əməliyyаt sistemi mühitlərindən (məs. LANtastic, Windows’3.11, Novell NetWare Lite və s.) təşkil olunа bilər. Bütün bu proqrаmlаr DOS və Windows mühitlərində işləyə bilir. Belə şəbəkələrin proqrаm təminаtı bütün 32- mərtəbəli əməliyyаt sistemlərində (Windows’95 OSR2, Windows NT Workstation, Windows Me, Windows 2000, Windows XP, OS/2) yüksək səviyyədə təmin olunmuşdur.

Şəkil 2.1. Bir ranqlı şəbəkənin nümunəsi

Bir ranqlı şəbəkələrin üstün və çatışmayan cəhətləri aşağıdakı- lardır:

Üstünlükləri:

• 
  qurulması və sazlanmasının asanlığı;
  
• 
  ayrı-ayrı kompüterlərin və onların resurslarının bir-bi- rindən asılı olmaması;
  
• 
  istifadəçinin öz kompüterinin resurslarına nəzarət edə bilməsi imkanının olması;
  
• 
  bu cür şəbəkələrin qurulması və dəstəklənməsinin müqayi- sədə daha ucuz olması;
  
• 
  əməliyyatlar sistemindən başqa əlavə proqram təminatına tələbatın olmaması;
  
• 
  daimi olaraq şəbəkə inzibatçısının iştirakı tələbinin olma- ması.
  

Çatışmayan cəhətləri:

• 
  mövcud olan ayrı-ayrı resurslara uyğun parolların (Win- dows 95/98 üçün), və ya şəbəkəyə daxil olma parolları və adların (Windows-un sonrakı versiyaları üçün) yadda saxlanılması zəru- rətinin olması;
  
• 
  birgə istifadə olunan verilənlərin mühafizəsi üçün hər bir kompüterdə ayrılıqda ehtiyat sürətlərin yaradılması tələbatı;
  
• 
  şəbəkənin idarə olunması və verilənlərə daxil olmanın mərkəzləşdirilməsi imkanlarının olmaması;
  
• 
  şəbəkə və verilənlərin ümumi mühafizəsinin aşağı səviyyə- də olması.
  

Şəbəkə inzibatçısı şəbəkədə kompüterlərin, istifadəçilərin və resursların idarə olunması üçün bütün hüquqlara malik olan insan.

Şəbəkə inzibatçılığı – kompüterlərin, şəbəkə avadanlıqlarının və istifadəçilərin işinin idarə olunması, verilənlərin mühafizəsi, resurslara daxil olmanın təmini, sistem və tətbiqi proqram təmi- natının sazlanması və modernləşdirilməsi kimi kompleks məsə- lələrin həllidir.

Bir ranqlı şəbəkələrdə adətən kompüterlərin sayı 10-dan çox olmur və onları işçi qruplar adlandırırlar. İşçi qrupların tipik nü- munəsi kimi ev şəbəkəsini və ya çox da böyük olmayan ofis şəbə- kələrini misal göstərmək olar.