Mała encyklopedia kultury antycznej

Tarent (gr. Taras, łac. Tarentuni) miasto na zachodnim wybrzeżu Kalabrii, kolonia spartań­ska założona w r. 708 p.n.e. Najbogatsze i naj­lepiej rozwijające się miasto Wielkiej Grecji. Wskutek stałych zatargów z sąsiadującymi ple­mionami italskimi mieszkańcy T. musieli nie­jednokrotnie zwracać się o pomoc militarną do różnych państw greckich. Na początku III w. p.n.e. wybuchła wojna T. z Rzymem. Pomimo pomocy, z którą pospieszył wówczas T. król Epiru, Pyrrus, zwyciężyli Rzymianie i zdobyli miasto w r. 272 p.n.e. W r. 213 p.n.e. w czasie II wojny punickiej T. stanął po stronie Hannibala, jednak już w r. 209 znalazł się z powro­tem pod panowaniem Rzymu. Od tego czasu daje się zauważyć pewien upadek znaczenia T. W czasach cesarstwa rzymskiego miasto było

ważnym ośrodkiem handlu. Mieszkańcy T. znani byli z zamiłowania do zbytku.

Tarentini (Terentini) ludi igrzyska obchodzone w Rzymie na Placu Marsowym, na tzw. Taren-tum (Terenium), miejsce to leżało na terenie wulkanicznym, stąd legendy o kontaktach z bó­stwami podziemnymi. Manius Yalesius z Ta-rentu miał podczas panującej w mieście zarazy znaleźć w tym miejscu głęboko pod ziemią ołtarz poświęcony bóstwom podziemia, Ditowi (zob. Dis) i Prozerpinie; złożył im ofiarę i po raz pierwszy urządził igrzyska, na które złożyły się biegi i lectisternium (zob.). Wg innej wersji zapoczątkował T. konsul Waleriusz Poplicola podczas zarazy, i od tego czasu wznawiano je mniej więcej co 100 lat. August wznowił je w r. 17 p.n.e. i poświęcił je Apollinowi i Dianie.

Targelia (gr. Thargelia, dosł. płody ziemi) święta obchodzone w Atenach ku czci Apollina 6-7 dnia miesiąca Targelion. Święta te były połączone z uroczystymi procesjami i korowo­dami młodzieży. Przez długi czas T. zachowy­wały jako pozostałość dawnej religii Apollina krwawą ofiarę z życia ludzkiego, która miała ratować i zabezpieczać życie innych; na ofiarę wyznaczano niewolnika albo skazanego na śmierć wyrokiem sądowym. Z czasem zerwano z tym obrzędem, ograniczając się do symbolicznego palenia kukły. T. obchodzono także w koloniach jońskich i w Massalii, założonej przez Jończy­ków.

Targelion (gr. Thargelion) miesiąc w kalen­darzu ateńskim przypadający mniej więcej na okres maja; poświęcony był Apollinowi, któremu w 7 dniu miesiąca, obchodzonym jako dzień jego urodzin, składano w ofierze pierwsze plony (thargelia — płody ziemi; zob. Targelia). Prócz tego w T. przypadało święto kwiatów (Chlóeja) oraz Dafneforia, również ku czci Apollina; ob­noszono wówczas gałązkę oliwną ozdobioną wawrzynem (dafne), wstążkami i kulami wyo­brażającymi słońce, księżyc, gwiazdy. Dzień 19 miesiąca był poświęcony oczyszczeniu świątyni Ateny (Kallynteria), a 25 dnia, podczas Plynteria, obmywano jej stary drewniany posąg.

Tarkwicjusze zob. TarąuWi.

Tarkwime (łac. Targumii, etruskie Tarchna) dziś Tarquinia; miasto w Etrurii nad rzeką Martą, na drodze prowadzącej z Cosa do Rzymu, za-iożone według tradycji przez herosa etruskiego Tarchona. Utraciło znaczenie podczas wojen Etrurii z Rzymem, nie odzyskało go nawet jako

Tarkwiniusz

726

Tarrutenius Paterniis

kolonia Rzymu. Słynęło z wyrobów ceramicz­nych (wazy).

Tarkwiniusz zob. Tarqumius.

Tarpeia westalka, córka Spuriusa Tarpejusza, komendanta Kapitelu podczas wojen Rzymu z Sabinami. Podanie głosi, że wpuściła Sabinów do twierdzy, wg jednej wersji powodowana mi­łością, wg innej — chęcią zysku. Sabinowie, nie chcąc uiścić przyrzeczonej zapłaty, zarzucili ją tarczami, pod którymi poniosła śmierć. Wg innej wersji została strącona z Kapitelu razem z oj­cem. Ta część Kapitelu została nazwana Skałą Tarpejską.

Tarpeius 1. Spurius T.', komendant na Kapi­telu za panowania Romulusa, ojciec Tarpei. W czasie wojny z Sabinami wydał gród w ręce wrogów, za co został, razem z córką, ukarany śmiercią (strącenie ze skały na Kapitelu). 2. Lu-cius T., przeciwnik Romulusa, został strącony ze skały Kapitelu, która może od niego nazywa się Skalą Tarpejską.

Tarpejską Skala (łac. Saxum Tarpeium) strome zbocze południowego wierzchołka Kapitelu (zob. Capitolmus mons). Wg podania miał być stąd strącony za karę przeciwnik Romulusa, Lucjusz Tarpeius. Inna wersja mówi o Tarpei, córce Spuriusza Tarpejusza, która w czasie obrony Kapitelu przed Tacjuszem zdradziła wejście na zamek, za co została wraz z ojcem strącona w przepaść. Stąd miał pochodzić zwyczaj strą­cania zdrajców z T. S.

Tarquinius 1. Lucius T. Priscus (Tarkwiniusz Stary), piąty król rzymski. Wg podania syn uchodźcy greckiego Demaratosa z Koryntu, osiadłego w Tarkwiniach, w Etrurii. Jako cu­dzoziemiec, nie mogąc w Tarkwiniach odegrać większej roli, za radą swej żony, Tanaquil, która przepowiadała mu wielką sławę, przeniósł się do Rzymu. Zmienił pierwotne imię Lucumo na Lucius. W Rzymie zdobył sobie wielkie uznanie, król Ankus Marcius powierzył mu opiekę nad swymi dziećmi. Po śmierci Ankusa T. został jednomyślnie obrany królem. Za jego panowania Rzymianie przeprowadzili zwycięską wojnę z Sa­binami i podbili Lacjum. Walczyli też z Etru­skami. Za czasów T. wzniesiono wiele budowli, m.in. cyrk, założono podwaliny pod świątynię kapitolińską. Wybudowano takża wielki kanał cloaca maxima. T. wprowadził do Rzymu jako symbol władzy pęki rózeg z zatkniętymi w nie toporami. Został zamordowany przez synów Ankusa. 2. Lucius T. Superbus (Tarkwiniiiiz

Pyszny), siódmy i ostatni król rzymski. Władzę w Rzymie osiągnął, zamordowawszy swego teś­cia, Serwiusza Tuiliusza. Okrutnymi rządami wzbudził powszechne niezadowolenie. Kiedy syn jego zhańbił żonę Tarkwiniusza Kollatinusa, Lukrecję (która wskutek tego popełniła samo­bójstwo), wybuchło powstanie zakończone wy­pędzeniem Tarkwiniusza i upadkiem władzy kró­lewskiej w Rzymie. T. szukał jeszcze pomocy u Porsenny i u swego zięcia, Oktawiusza Mami-liusza, ale gdy ten ostatni został w t. 496 p.n.e. definitywnie przez Rzymian pokonany nad je­ziorem Regillus, usunął się do Kyme, gdzie zakończył życie. 3. T. Lucius Collatinus, zob. Collatinus Lucius Tarquinius.

Tarquitii (Tarkwicjusze) ród rzymski, podobno dawni Tarkwiniusze, którzy zmienili formę na­zwiska wobec nienawiści Rzymian do rodu Tarkwiniuszów. 1. Lucius i Marciis T. -wykryli spisek, który miał na celu sprowadzenie do Rzymu wygnanych w r. 500 p.n.e. Tarkwiniu­szów. 2. Lucius Tarąuitius Flaccus, patrycjusz, dowódca jazdy, odznaczył się w walkach z Sa­binami w r. 458 p.n.e. 3. Quintus T., brał udział w walkaeh w Hiszpanii w r. 81 p.n.e., przeszedł na stronę Sertoriusza, dowodził jego konnicą w r. 76 p.n.e., potem jednak brał udział w za­mordowaniu Sertoriusza. 4. Lucius T., jeden ze spiskowców Katyliny, wydał swych towa­rzyszy. 5. Marcus T. Priscus, w r. 52 n.e. był legatem w prowincji Africa, w czasie gdy prokonsulem tej prowincji był Statiłius Taurus, któ­rego T. w następnym roku oskarżył o zdzier-stwa. W r. 61 sam T. został oskarżony przez mieszkańców Bitynii o nadużycia i otrzymał wyrok skazujący.

Tarracina zob. Anxur.

Tarraco (dziś Tarragona) miasto na wschod­nim wybrzeżu Hiszpanii, nad rzeką Tulcis. Wzmocnione przez Scypionów, podczas wojen punickich stało się ważnym punktem obronnym. Jako kolonia rzymska nosiło od czasów Cezara nazwę Colonia lulia Victrix Tarraconensis. Za Augusta stolica prowincji. Zachowane ruiny amfiteatru, cyrku, urządzenia wodociągowe.

Tarruntenus zob. Tarrutenius Paternus.

Tarrutenius Paternus (także Tarruntenus) rzym­ski prawnik za czasów Marka Aureliusza i Kom-modusa, sekretarz Marka Aureliusza; dowodził w r. 170 n.e. w wyprawach przeciwko Marko-manom, których ostatecznie pokonał w r. 179. Autor pracy o wojskowości dz re militari. Zgi-

Tarrutius

727

Taurii lud!

nąl z rozkazu Kommodusa, który czynił go odpowiedzialnym za śmierć swego ulubieńca Anterosa.

Tarrutins albo Tarutios (Lucius T. Firmanus) filozof, matematyk i astrolog piszący w Rzymie po grecku, przyjaciel Warrona i Cycerona. Dzieła jego nie zachowały się. Wg Pliniusza pisał o gwiazdach (de astris).

Tarsos jedno ze znaczniejszych i zamożniej­szych miast Cylicji, ważne miasto portowe. Opa­nowane przez Greków w okresie Seleukidów. Miasto rodzinne apostoła Pawła.

Tartar (gr. Tartaros, łac. Tartarus) mit. syn Ajthera i Gai, ojciec gigantów, Tyfona i Echi-dny. W Iliadzie — miejsce w .głębi ziemi, poło­żone tak.głęboko, jak wysoko nad ziemią leży niebo. Późniejsi poeci opisują T. jako miejsce w świecie podziemnym, gdzie odbywają karę dusze ludzi grzesznych.

Tartessus (łac., gr. Tartessós) bajecznie bogate miasto w Hiszpanii, o bliżej nieustalonym poło­żeniu, kolonia fenicka. Wg większości pisarzy starożytnych leżało u ujścia rzeki Baetis. Nie­którzy utożsamiali' T. z miastem Carteia, sko­lonizowanym przez Rzymian w r. 171 p.n.e.

Tarus rzeka wypływająca z Apenin, prawy dopływ Padu.

Tatianos Syros (Tacjari) apologeta chrześci­jański z drugiej poł. II w. n.e., autor zachowa­nego w odpisach dzieła atakującego kulturę grecką, zatytułowanego Logos pros Hellenas (Mowa przeciw Grekom) i zachowanego w prze­kładzie łacińskim dzieła To dla tessdron euan-gelion, traktującego o harmonii, czterech ewan­gelii. , ,

Tatius (Titus T.) legendarny. król Sabinów. Gdy porwano Sabinki, rozpoczął-¹ wojnę z Romulusem. Dzięki zdradzie Tarpeji udało mu się zdobyć Kapitol, jednak na prośbę Sabinek zo­stał zawarty pokój między T. i Romulusem, po czym wspólnie sprawowali oni rządy. T. zgi­nął w Lawinium, zamordowany przez Lauren-tyńczyków w czasie składania, ofiar.

Taubenschlag Rafał (6.V.1881 - 25.VI.1958) wy­bitny polski historyk prawa antycznego i znako­mity znawca papirologii prawniczej. Studia wyż­sze odbywał na wydziale prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Po uzyskaniu stop­nia doktora praw wyjechał do Lipska, gdzie kształcił się dalej pod kierownictwem Ludwika Mitteisa. W r. 1912 habilitował się na U. J. w zakresie prawa rzymskiego. W r. 1919 zo­stał mianowany profesorem nadzwyczajnym, a w r. 1921 — profesorem zwyczajnym prawa rzymskiego na tymże uniwersytecie. W wyniku długotrwałych i wnikliwych badań dokonał do­niosłego odkrycia, że prawo rzymskie zostało recypowane w Egipcie i w innych wschodnich prowincjach imperium nie w postaci czystej, lecz w postaci zhellenizowanej, zawierającej ele­menty praw lokalnych, oraz że rozwijało się ono pod wpływem tych praw również i po ogło­szeniu konstytucji cesarza Karakalli z r. 212 o nadaniu obywatelstwa rzymskiego prawie wszystkim mieszkańcom Imperium Rzymskiego. Przez 50 lat prowadził na podstawie źródeł papirusowych badania nad prawem grecko--rzymskiego Egiptu, a osiągnięte rezultaty opu­blikował w swym największym dziele The law of the Greco-Roman Egypt in the Light of the papyri, 332 B. C. -640 A. D. Prowadził także badania nad prawami orientalnymi, prawem greckim, rzymskim, średniowiecznym polskim i nowoczesnym prawem karnym, cywilnym i mię­dzynarodowym oraz opublikował wiele cennych prac z tych dziedzin. Ogółem ogłosił 226 dzieł, rozpraw, artykułów i recenzji, z czego trzy czwarte z dziedziny papirologii prawniczej. W la­tach drugiej wojny światowej wykładał prawo rzymskie na uniwersytecie w Aix-en-Provence (Francja), a następnie w New School of Social Research w New-Yorku i na Uniwersytecie Co­lumbia (1942 -1947). W r. 1946 założył czaso­pismo „The Journal of Juristic Papyrology", któ­rego wydawanie kontynuował następnie w War­szawie, gdzie został w r. 1947 powołany na ka­tedrę prawa antycznego na Uniwersytecie War­szawskim. Działając razem z Jerzym Manteuf-flem, przyczynił się do utworzenia Instytutu Papirologii U.W., który pod kierownictwem T-stał się światowym ośrodkiem badań papirolo-gicznych. Reprezentował naukę polską na wielu międzynarodowych kongresach. Był członkiem Polskiej Akademii Nauk i wielu towarzystw nau­kowych w kraju i za granicą oraz laureatem nagród naukowych.

Tauri zob. Taurome.

Taurii ludi igrzyska tauryjskie, wprowadzone w Rzymie przez Tarkwiniusza Pysznego (Tar-ąuinius Superbus) ku czci bóstw podziemnych, w okresie niebezpiecznej zarazy. Obrzędy te miały charakter oczyszczający, a jednocześnie celem ich było przebłaganie bóstw podziemnych:

ofiary skiadano przy bramie Karmelity (porta

Taurini

728

teatr

Carmentalis), zwracając się o pomoc do bóstw:

Dis, Prozerpiny, Jowisza, Junony, Apollina „od­wracającego zarazę" i Diany Luciny (zob. Lu­dna).

Taurini zob. Taurynowie.

Tauriskos imię powtarzające się często wśród artystów starożytnych; najsławniejszy z T. był brat Apolloniosa (zob. Apollonios 6), współ­twórca grupy Farnese oraz autor wielu herm Erosów.

Tauromenium (łac., gr. Tauromenion) dziś Taormina; miasto na wschodnim wybrzeżu Sy­cylii, założone przez Sycylijczyków w r. 396 p.n.e. ii stóp góry Tauros; w czasach Cycerona było civitas foederata Rzymu. Bardzo ucierpiało pod­czas powstań niewolników oraz podczas wojen Oktawiana przeciwko Sekstusowi Pompejuszowi. Zachował się teatr, częściowo wykuty w skale, który mieści 30 - 40 000 widzów.

Tauros (gr. Tauros) wysokie pasmo górskie w południowo-wschodniej części Azji Mn.

Taurowie (gr. Tduroj, iac. Tauri) dziki lud sarmacki składający ofiary bogini identyfikowa­nej przez Greków z Artemidą. Od T. wziął na­zwę Chersonez Taurydzki (Chersonessus Taurica, zob. Chersones 5).

Taurynowie (łac. Taurini) mieszkańcy Ligurii w górnym biegu Padu, z głównym miastem Taurasia, zwanym po skolonizowaniu przez Au­gusta Augusta Taurinorum (dziś Torino, Turyn). Na terytorium zamieszkiwanym przez T. znaj­dowały się Góry Tauryńskie (Taurini saltu!,), przez, które musieli przeprawiać się Galowie atakujący Rzym, a podczas II wojny punickiej — Hannibal.

Taygeton zob. Tajget.

Tazos (gr. Thasos) wyspa w północnej części Morza Egejskiego, w pobliżu wybrzeży Tracji;

znajdowały się tu kopalnie złota.

Teagenes (Theagenes) 1. syn Timostenesa, kapłana Heraklesa na wyspie Tazos, słynny atleta, nazywany dla swojej siły synem Herak­lesa. 2. T. z Nisai (port Megary), żyjący w VII w. p.n.e. tyran Megary, obrońca obywateli przed wyzyskiem ze strony szlachty i bogaczy. T. prze­prowadził w Megarze pierwsze urządzenia wo­dociągowe. 3. T. z Regium, pisarz grecki z VI w. p.n.e., pierwszy zajmował się chronologią i po­chodzeniem Homera oraz jego poematami, które interpretował alegorycznie, objaśniając walki bo­gów jako starcie żywiołów natury. 4. jeden z wodzów ateńskich w bitwie pod Cheroneją

(r. 338 p.n.e.). 5. sofista z Rnidos, nauczyciel Herodesa Attyka (zob. Herod S).

Teages (Theages) 1. filozof, pitagorejczyk, według świadectwa Stobajosa autor dzieła O cno­tach. 2. uczeń Sokratesa. 3. tytuł jednego z dia­logów przypisywanych Platonowi.

Teajtet (Theajtetos) 1. syn Euforiona znany z dialogów Platona {Teajtet i Sofista), uczeń Teodorosa z Kyreny, potem zwolennik nauk Sokratesa. 2. prawodawca miasta Regium, pita­gorejczyk. 3. grecki poeta-tragik z III w. p.n.e., pochwalony w epigramie Kallimacha. Utwory jego zaginęły. 4. T. Scholastikos, poeta epigra-matyczny z V w. n.e. Zachowały się jego epi­gramy na pomniki ateńskie z czasów wojen perskich oraz epigramy wotywne i nagrobne.

Teate zob. Marrucini.

teatr (gr. theatron, łac. theatrum) już w Gre­cji było to miejsce przeznaczone na wystawianie tragedii, dramatów satyrowych i komedii. T. w Grecji klasycznej był związany z uroczystościa­mi ku czci Dionizosa, tym samym nie był elitarny, lecz dostępny dla wszystkich. Początkowo chóry, z których miała powstać tragedia, występowały na placach, na gładko ubitej lub wybrukowanej ziemi, tańcząc dokoła ołtarza Dionizosa, z trzech zaś stron placu urządzano dla widzów rodzaj drewnianych trybun. Najstarsze z zachowanych resztek monumentalnych budowli teatralnych greckich sięgają VI w. p.n.e. (w Thorikos, w At-tyce). Powszechnie spotykany typ (. greckiego, prototyp wszystkich późniejszych, wywodzi się z tradycji jońsko-eolskiej (budowla na planie koła, w przeciwieństwie do tradycji dorycko--kreteńskiej opartej na prostokącie). Zaczątkiem t. był plac dla chóru, orchestra, z ołtarzem Dio­nizosa, tymele. Z inicjatywy Ajschylosa naprze­ciw widzów, na stycznej do obwodu orchestry, wzniesiono barak, skene (zob. scena), który słu­żył jako garderoba dla aktorów i tworzył tło akcji. Budowla teatralna w Grecji ukształtowała się na przełomie V - IV w. p.n.e., kiedy wybudo­wano /. Dionizosa w formie, monumentalnej, w kamieniu. T. ten posiadał orchestrę o średnicy 24 m oraz widownię schodkową, początkowo drewnianą, opartą o stok Akropolu. W tym /. aktorzy i chór znajdowali się jeszcze na tym samym poziomie co orchestra, przed skene. Ok. r. 400 p.n.e. rozpoczęto budowę /. kamien­nego, prace ukończono w czasach Likurga (338 -326); t, ten ulegał przeróbkom .w I w. p.n.e., renowacjom w I w. n.e. (za Nerona) i w III wie

teatr

729

teatralna maszyneria

ku. Widownia t. — właściwe theatron — ota­czała nieco więcej niż połowę obwodu orchestry (maksymalna szerokość widowni wynosiła 100 m, głębokość 90 m, na pochyłości 30 m), składała się z 78 stopni podzielonych na trzy części przez dwa przejścia, diazSmata: pierwsze odcinało 14 rzędów od góry, drugie dzieliło pozostałe rzędy na dwie części po» 32 rzędy. Stopnie widowni, rozchodząc się promieniście od dołu ku górze, były podzielone na trzy części, kerkfdes, co ułatwiało przejście do poszczególnych miejsc. Ilość miejsc siedzących w teatrze Dionizosa ob­licza się na 14000 do 17000; teatr ten mógł jednak pomieścić znacznie większą liczbę wi­dzów (podają 30 000). W pierwszym rzędzie było 67 marmurowych foteli: środkowy dla kapłana Dionizosa, dalsze dla wyższych urzędników oraz przedstawicieli państw obcych. Rozbudowano również skene (zob.). Szerokie przejścia—parodoj — oddzielały skene od widowni, tędy wcho­dził chór na orchestrę. Front skene, tzw. proskenion (wysoki 2 - 3 m) początkowo ozdobiony był kolumnami, pomiędzy które wsuwano drew­niane tablice, pinakes, stanowiące rodzaj deko­racji. W głębi budynku ykene znajdowała się przybudówka, gdzie mieściły się maszyny tea­tralne. Do najlepiej zachowanych /. greckich należy /. w Delfach i w Epidaurze. Najnowsze badania teoretyczne oparte na pomiarach, jakie przyniosły wykopaliska archeologiczne, oraz na tekście Witruwiusza wykazały, że w t. greckim odległość między proskenwn i theatron była stalą i że promień koła orchestry stanowił miarę ka­nonu dla całej budowli i rozplanowania poszcze­gólnych jej części. Zastosowanie po raz pierwszy dekoracji (skiagrafia) przypisywano Ajschylosowi albo Sofoklesowi. Najwybitniejszymi dekora­torami w V wieku p.n.e. byli Apollodor (ho Skiagrdfos) i Agatarchos, autor traktatu o de­koracji scenicznej. W epoce hellenistycznej sto­sowano pryzmaty, tzw. periakty, obracane na osi; na każdej ścianie znajdowało się inne tło, stosownie do treści obracano je odpowiednią stroną do widzów. Pierwotną formę widowisk teatralnych w Rzymie stanowiły występy na prowizorycznych platformach. Widzowie oglądali widowisko stojąc. W r. 195 p.n.e. urządzono miejsca honorowe dla senatorów; w r. 154 senat, walcząc z wpływami greckimi, zakazał wprowa­dzania miejsc siedzących. Kilkakrotnie próbo­wano zbudować t., lecz zamiary te spotykały się ze sprzeciwem. Dopiero w r. 58 p.n.e. edyl

Marek Skaurus pozwolił na wybudowanie /. drewnianego; w r. 55 Pompejusz zachwycony pięknem /. greckiego w Mitylenie wybudował pierwszy ;. kamienny w Rzymie. Najstarszym zachowanym t. opartym na planie czysto rzym­skim jest /. Maty w Pompejach, wzniesiony przez mieszkańców rzymskiej kolonii wkrótce po osiedleniu ich tam przez Sullę, w r. 80 p.n.e. T. rzymski łącznie z widownią, cavea, był kryty stropem; widownia była konstrukcyjnie półkolem wpisanym w kwadrat; orchestra w t. rzymskim miała inny charakter niż w greckim:

otoczona była czterema półkolistymi stopniami, na których urządzono miejsca dla widzów. Parodoj greckiego ;. zastępowały w rzymskim szerokie korytarze. Rzymianie w założeniu także korzystali ze wzgórz dla budowy /., lecz również wznosili je na płaskich placach, co wymagało nowego rozwiązania. Geneza różnic, które za­chodzą między t. greckim a rzymskim, nie jest jeszcze wyjaśniona; trudności nasuwa fakt, że w t. rzymskim obok form greckich klasycznych występują formy t. hellenistycznego. W samym Rzymie były trzy wspaniałe /.: 1) /. Pompejusza (zachowane, znikome resztki); 2) ;. Balbusa;

3) /. Marcellusa, którego budowę rozpoczął Juliusz Cezar, a zakończył August w latach 13-11 p.n.e. T. ten mieścił ok. 13500 osób. Kilkakrotnie stawał się ofiarą pożarów, za każ­dym razem odbudowywany, do połowy IV w. n.e. (zachowała się częściowo widownia) służył jako miejsce widowisk. W XVI w. z bloków tej monumentalnej budowli powstał jeden z naj­piękniejszych pałaców Rzymu renesansowego:

Palazzo Farnese. Zasadnicze zmiany w kon­strukcji /. wiązały się ze zmianą budowy dra­matu: z zanikiem roli chóru zanikała rola or­chestry, a więcej trzeba było zyskać miejsca dla zespołów na samym proscenium. Pokrycie da­chem całego budynku i sceny wynikało z ko­nieczności zabezpieczenia kosztownych wewnę­trznych stałych dekoracji (malowidła, ozdoby z brązu i in.). Nowością w /. rzymskim jest kurtyna, auleum, opuszczana (nie rozsuwana ani podnoszona!) z chwilą rozpoczęcia przedstawie­nia.

teatralna maszyneria teatr grecki posiadał szereg urządzeń technicznych potrzebnych dla wywołania efektów scenicznych czy akustycz­nych. Urządzenia te znamy prawie jedynie z na­zwy. Objaśnienia starożytnych leksykografów są krótkie i nie zawsze jasne. Do najczęściej wymie

Tebaida

730

Tejrezjasz

nianych należą: 1) ekkyklema (ekkyklein wta­czać) platforma wtaczana na walcach czy ko­łach na scenę przez główne (środkowe) drzwi;

przedstawiano na niej np. następstwa epizodów nie ukazanych widzom (np. ofiary zabójstwa);

2) eksostra urządzenie podobne do ekkyklemy, lecz mniejsze; 3) mechanS (iac. machina) urzą­dzenie, na którym wprowadzano ukazujących się niespodziewanie bogów i bohaterów; efekty opar­te na działaniu mechaM wprowadzał często do swych sztuk Eurypides. Po r. 430 stosowanie tej maszyny stało się częste, stąd powstał popularny zwrot przysłowiowy: gr. theós epi mechanu, tac. deus ex machina oznaczający czyjeś niespo­dziane zjawienie się; 4) theologejon miejsce wyżej położone, prawdopodobnie na ścianie skew, z którego przemawiali bogowie występujący w akcji; 5) germos żuraw, którym spuszczano postacie bogów zjawiających się na proskenion;

6) heorema prawdopodobnie to samo co mechane; T) ajruaf, liny, na których zjawiały się postacie bóstw w powietrzu, jak np. posłanka bogów, Iris; 8) schody Charona, którymi wy­chodziły bóstwa podziemne lub duchy zmarłych;

9) podobne zastosowanie miały anapiesmaty (anapiesmós), którymi wysuwano postacie albo cienie zmarłych spod ziemi; 10) brontejon kotły mosiężne, w których przerzucano kamienie dla wywołania efektów akustycznych, naśladowania grzmotów, hałasów; 11) keraunoskopejon miało dawać efekty świetlne, naśladować błyskawice, rzucać światła.