Mała encyklopedia kultury antycznej

Noc zob. Nyks.

Noctes Atticae łac. Noce Attyckie, dzieło Gel-liusa (zob. Gellu 5).

noctua zob. glaux.

Nola starożytne miasto w Kampanii, na po-łudnio-wschód od Kapui, znane jako miejsce śmierci Augusta.

noli turbare circulos meos łac. nie psuj moich kół. Słowa te — jak opowiada starożytna aneg­dota — miał wypowiedzieć matematyk Archimedes, kiedy po zdobyciu Syrakuz wpadł do jego domu jakiś żołnierz rzymski i zastał go zajętego rysowaniem figur geometrycznych na piasku. Usłyszawszy to (zamiast właściwej odpowiedzi na pytanie, czy ma do czynienia z Archimedesem) rozgniewany żołnierz miał zabić sławnego matematyka, wbrew rozkazowi zdobywcy Syra­kuz, Marcellusa, który za wszelką cenę pragnął oszczędzić Arctumedesa.

nom (gr. nomós część) jednostka podziału terytorialnego w Egipcie, okręg wojskowo-po-datkowy. Podziału Egiptu na okręgi dokonał podobno Sezostris (Ramzes n, ok. r. 1400 p.n.e.). Podzielił on kraj na 36 n; którymi zarządzali nomarchowie. Podział na n. utrzymał się również w okresie Ptolemeuszów, z tym że liczba n. wahała się w różnych okresach od 40 do 45. Na czele n. w tym okresie stał strateg, usuwając na plan dalszy nomarchę.

oomarcha (gr. nomdrches) naczelnik nomu (zob.) w Egipcie. Zakres jego władzy został w II w. p.n.e. uszczuplony na rzecz stratega.

nomen łac. imię. U Greków nie było nazwisk rodzinnych czy rodowych. Nowo narodzonym dzieciom nadawano imiona według wolnego wyboru rodziców lub bliskich krewnych w 5, 7 lub 10 dniu po urodzeniu. Bardzo stary obyczaj zalecał nadawać najstarszemu synowi, a potem w ogóle synowi imię dziadka lub ojca. Tworzono patronimikę w rodzaju Foktón Foku lub skład imion podobnych do imienia ojca Theófrastos Theodoru, albo imię podobne znaczeniem do

imienia ojca Stdchys Eukdrpu. Imiona greckie dzieliły się na: dthea i theofóra. Ostatnie, zapo­życzone od bogów, pospolite wśród Egipcjan, nie były rzadkie wśród Greków, np. Hermes, Artemis itp. Przybierali też Grecy imiona hero­sów lub częściej — złożone z imienia boga i na­zwy pospolitej w rodzaju: Theodoros, Diodoros, Theodotos, Diodotos, Heraklejtos, Herodotos, Ar-temidoros, Izidoros, Apollodoros, Diogenes, Demetrtos, Apollonios i inne. Onómata dthea były albo pojedyncze albo złożone. Najchętniej wy­bierano dla dzieci imiona wróżące szczęśliwą przyszłość; niekiedy pozostawały one w harmo­nii z osobami, do których się odnosiły, "często jednak znajdowały się w ostrym i śmiesznym kontraście, jeśli np. nosiciel imienia Krates był niedołęgą i słabeuszem zamiast być uosobieniem elastyczności i siły. Często właściwe imię zmie­niano na inne, odpowiedniejsze. Aristoldes otrzy­mywał np. imię Platona dla swego wysokiego czoła albo szerokiej piersi, Tyrtamosa nazywano Teofrastem itd. Ponieważ Grecy nadawali w za­sadzie tylko jedno imię, w oficjalnym użyciu stawiano przy imieniu omawianej osoby imię ojca w drugim przypadku oraz nazwę gminy w formie przymiotnikowej, np. Demosthenes Demosthenus Pajanieus Demostenes syn Demo-stenesa z gminy Pajania. W codziennym użyciu dowcipny lud ateński nadawał często przezwi­ska, biorąc je od cielesnych i duchowych zalet, a częściej od ułomności przezywanych osób. Spotykamy się więc z przezwiskami: al6peks lis, iktims ptak drapieżny, kania, kdpros dzik, kó-raks kruk, karkfnos rak, kleszcze, eldfos jeleń, pyrros ognistego koloru, czerwonawy, ksdnthos żółty, płowy, melas czarny itd. Niewolników nazywano zwykle od ich ojczyzny: Syros, Pa-flagon, Thraks, według ich zewnętrznego wyglądu np. Pyrryas, Ksanthias, lub pewnych cech cha­rakterystycznych: Drómon biegacz, Pdrme tarcza. Zwierzęta także otrzymywały imiona. Rumaki Achillesa nazywały się: Ksanthos żółty, płowy, Bylllos centkowany, srokaty. Grecy również na­dawali imiona swoim okrętom. Rzymianie nadawali imiona dzieciom w dziewiątym dniu po urodzeniu (dies nominalis albo lustricus);

zwykle nosili trzy imiona, z których pierwsze było imieniem właściwym (praenomeri), np. Mar-cus, Caius, Cnaeus, Publius. Drugie imię było imieniem rodu (gens), stąd nazwa n. gentiii-ciwn, np. Junius, Cornelius, Aelius, Afranius, Caecilius, Calpumius, Licimus, Ctaudius itd.

domen atque omen

524

nomoteci

Trzecie imię (cognomen) służyło do odróżnienia należących do danego rodu rodzin (stirps, familia). W ten sposób do gens Comelia nale­żały liczne familiae czy stirpes, jak plebejscy Dolabellae, Lentuli, Cethegi lub patrycjuszowscy Scipiones, Sullae, Malugłnenses, Rufini itp. Prócz tych trzech imion przyjmowało wielu Rzymian jeszcze czwarte (cognomen secundum). Scypio-nowie np. mieli przydomki: Africanus, Asiticus, Nasica, z których jedne służyły do ściślejszego określenia familia, inne uświetniały wielkie czyny tego, który je nosił. Adoptowani otrzymywali pełne imię adoptującego, zachowując swoje imię rodowe (familia) z dodaniem końcówki -anus, np. Publius Cornelius Scipio Africanus Aemilia-nus. Często skracano pełne imiona i odrzucano zarówno n. gentiiicium, jak i cognomen, np. Af. Agrippa, C. Marius, C. Mummius itd. Do prze­sady mnożono liczbę imion za cesarstwa. Rzy-mianki otrzymywały imię rodu, jak: Tullia, Cor­nelia, Livia. Odróżniano jedne od drugich za pomocą takich określeń, jak maior (starsza), minor (młodsza), lub za pomocą liczb porządko­wych: Prima, Secunda, Tertia itd. Wychodząc za mąż, kobieta przyjmowała cognomen męża w dru­gim przypadku, np. Terentia Ciceronis — żona Cycerona; lulia Magni — żona Pompejusza Wiel­kiego. Wyzwoleńcy zatrzymywali swoje dotych­czasowe imię jako cognomen, a przyjmowali od swojego pana praenomen i n. gentiiicium. Wy­zwoleniec Cycerona nazywał się więc M. Tullius Tiro. Niewolnicy miejscy wyzwoleni przez miasta tworzyli swoje n. gentiiicium od nazwy miasta, np. Publius Pisaurius Achilles otrzymał swoje nazwisko od Pisaurum w Umbrii. W sprawach pieniężnych bonum n. oznaczało pewnego, solid­nego dłużnika, n. lentum — dłużników opiesza­łych. W stosunkach sądowych wnoszenie skargi nazywało się n. deferre. Przy zaciągach woj­skowych zgłaszający się do wojska n. dabant, to znaczy byli wciągani do rejestru wojskowego.

nomen atque omen łac. w imieniu (nazwie) tkwi wróżba (Plaut, Persa IV, 4. 73).

nomenclator łac. niewolnik obdarzony dobrą pamięcią, który podawał swemu panu nazwiska gości i obywateli spotykanych w mieście. Od­grywał dużą rolę przy staraniu się o urzędy. W okresie Rzeczypospolitej każdy wyższy urzęd­nik miał takiego niewolnika; nie brak ich było później także w domach cesarzy.

Nomentana porta, jedna z bram Rzymu w mu­rach Marka Aureliusza, w północno-wschod-

niej części miasta, na drodze wiodącej do No-mentum.

Nomentanus (Lucius Cassius N.) sławny hulaka w Rzymie z czasów Horacego. Sallustiusz miał odkupić od niego za wysoką cenę kucharza.

Nomentum (dziś Mentana) początkowo latyńskie, później sabińskie miasto na północo-wschód od Rzymu. Dawna droga via Ficulensis otrzy­mała od niego nazwę via Nomentana. Okolice N. słynęły z dobrego wina.

Nometor zob. Numitor.

Domina sunt odiosa (łac., dosł. nazwiska budzą nienawiść) używane przysłowiowo, kiedy nie na­leży wymieniać nazwisk osób, o których się mówi (według powiedzenia Cycerona, Pro Roscio Amerino 16, 47).

nomofylakes (gr. nomofylakes) urzędnicy ma­jący różnorodne obowiązki w różnych państwach greckich: a) w Sparcie i w innych państwach doryckich czuwali nad utrzymaniem w mocy obowiązujących praw oraz nad ich przestrzega­niem, zwłaszcza na zgromadzeniach, b) w Ate­nach był to urząd kolegialny, składający się z siedmiu osób, ustanowiony za czasów Efialtesa (zob.). Po odebraniu Areopagowi decydującego głosu w sprawach państwowych n. mieli nadzór i kontrolę nad Radą Pięciuset, nad Zgromadze­niem Ludowym i urzędnikami, zapobiegając bezprawiu; wg niektórych uczonych urząd ten utworzono dopiero po upadku Aten, c) w Kor-kyrze urzędnicy, którym składano sprawozda­nie z wydatkowania pieniędzy państwowych.

nomos¹ zob. mm.

nomos² (gr. nómos, inaczej nummos) srebrna moneta równa 2 drachmom, bita w Tarencie (VI - V w. p.n.e.), kursowała też w tym czasie w niektórych miastach Apulii. Były również n. brązowe. N; wzorowany na rzymskim syste­mie monetarnym, dzielił się na 12 uncji.

nomoteci (gr. nomotnetaj) komisja ustawo­dawcza składająca się z 501 lub 1001 osób wy­branych spośród demotów (członków poszczegól­nych demów). Po raz pierwszy zostali n. powo­łani po obaleniu rządów trzydziestu tyranów (403/402). Poruczono im wtedy specjalne za­danie zrewidowania dotychczasowego ustawo­dawstwa i przystosowania go do demokratycz­nej formy ustroju, jaki w owym czasie został zaprowadzony. Do normalnych zadań kole­gium n. (które funkcjonowało prawie przez cały IV wiek) należało czuwanie nad zgodnością pro­ponowanych lub już obowiązujących ustaw z ca-

non Iiquet

525

Norbani

łokształtem ustawodawstwa. Wniosek w tym względzie wypływał od zgromadzenia ludowego (ekkiesia), które co roku badało, czy w obowią­zującym ustawodawstwie nie ma sprzeczności, a w szczególności, czy jakaś ustawa nie utra­ciła mocy obowiązującej lub jakiś stan faktyczny nie jest uregulowany przez kilka różnych ustaw. Postępowanie w kolegium n. było analogiczne do rozprawy przed sądem. Dotychczasowy stan rzeczy, dotychczasowe ustawodawstwo było bro­nione przez pięciu „adwokatów" (symgoroj, syndikoj). Proponowaną zmianę przedkładał wnioskodawca. Uchwala n., podejmowana więk­szością głosów (głosowano najczęściej przez podniesienie ręki: chejrotonid), nie podlegała zatwierdzaniu i obowiązywała jako nowa ustawa. W przeciągu roku można było jednak uchwałę n. zaczepić za pomocą tzw. grafe pardnomon. Pod­stawą skargi mogła być bądź niezgodność uchwa­lonej przez n. ustawy z jakimiś innymi usta­wami, bądź nieprzydatność nowej ustawy.

non Iiquet tac. dosł. sprawa nie jest jasna. Starorzymska formułka prawna używana w wy­padku, kiedy sędzia nie mógł rozstrzygnąć spra­wy, nie będąc pewnym, czy oskarżony jest winny.

non multa sed multum zob. multum non multa.

non omnis moriar lać., dosł. nie wszystek umrę. Słowa Horacego (Carmina III, 30, 6) wyrażające wiarę poety w nieśmiertelność jego sławy.

non plus ultra łac. dalej nie; przysłowiowo używany zwrot dla określenia jakiegoś wysokiego stopnia, którego już się nie da przekroczyć;

przyswojony z greckiego: uketi proso (Pindar, Oda Nemejska 3) i łączony z napisem, który miał się znajdować na Słupach Heraklesa.

Nonae łac. piąty dzień w miesiącu (w marcu, maju, lipcu i październiku—siódmy); nazwa pochodzi od novem dziewięć, ponieważ był to dziewiąty dzień przed Idami, które wypadały 13 (lub 15) dnia miesiąca.

Nonakris miejscowość w północnej Arkadii, w pobliżu źródeł rzeki Styks.

Nonii Noniusze, rzymski ród plebejski. 1. Aulus Nonius, trybun ludowy w r. 101 p.n.e. zamordo­wany przez stronników Satumina. 2. N. Sufenas, trybun ludowy w r. 56 p.n.e. Należał do stron­ników Pompejusza, któremu dopomógł w zdo­byciu konsulatu. 3. N. Asprenas zob. Asprenas 1. 4. Sextus N., jako legat brał udział w bi­twie w Lesie Teutoburskim. Później był zarządcą w Afryce. 5. N. Marcellus, gramatyk rzymski

z IV w. n.e., autor zachowanego dzieła De com-pendlosa doctrina (niby — „Krótki zbiór wiado­mości"), w którym N. zebrał archaiczne wyrazy i zwroty i ułożył w porządku alfabetycznym. Jest to praca bardzo cenna ze względu na ogromną ilość przykładów wziętych z nie zachowanych dzieł łacińskich autorów.

Nonnos poeta grecki z V w. n.e., pochodził z Panopolis w Egipcie. Poza tym nie mamy o jego życiu żadnych wiadomości. Najważniej­szym dziełem Nonnosa jest zachowany poemat epicki Dtonysiakd (Historia Dionizosa) w 48 księ­gach; treścią poematu jest opowiadanie o po­chodzie Dionizosa do Indii, przeplatane innymi mitami. N. był także autorem zachowanej me­trycznej parafrazy Ewangelii św. Jana, a może napisał także nieznaną bliżej Gigantomachię. W języku i stylu jest N. przedstawicielem późnej literatury hellenistycznej; łączy cechy języka Homera, poetów aleksandryjskich i współczesnej sobie kojnś (zob.), a styl jego nosi cechy barokowości.

Nora miasto na północno-zachodnim wybrze­żu Sardynii, założone przez Iberów. Przez dłuż­szy czas było we władaniu Kartaginy, później Rzymian. Zachowały się ruiny teatru i akwe­duktu.

Norba 1. miasto w Lacjum, pomiędzy mia­stami Sulmo i Córa, zniszczone w czasie wojny domowej za Sulli. 2. N. Caesarea kolonia rzym­ska w Luzytanii, na lewym brzegu Tagu. Za­chował się most zbudowany na Tagu przez Trajana.

Norbani stary ród z Norby w Lacjum. 1. Caws Norbanus Bulbus (Balbus), trybun ludowy w r. 95 p.n.e.; jako pretor na Sycylii bronił wyspy prze­ciwko italskim sprzymierzeńcom, w czasie walk wewnętrznych należał do stronnictwa Mariusza. Był konsulem w r. 83 razem ze Scypionem Azja­tyckim, w tym samym roku został pokonany przez Sullę pod Kapuą, a w r. 82 — przez Metellusa Piusa. Po zwycięstwie Sulli wyjechał na Rodos, gdzie popełnił samobójstwo, kiedy Sulla zażądał wydania go. 2. Całus N. Flaccus, legat Antoniusza i Oktawiana w r. 42 p.n.e., walczył przeciwko partii republikańskiej, w r. 39 został konsulem, w r. 34 walczył w Hiszpanii. 3. Lu-cius Appius N. Maximus, zarządca Bitynii za czasów Domicjana; brał udział w spisku na żyde cesarza; odznaczył się w wyprawie Trajana prze­ciwko Decebalowi w r. 103 n.e. Zginął w wojnie z Fartami (113-116).

Noreia

526

nota

Noreia dawna stolica Taurisków w Noricum, od której prawdopodobnie nazwę otrzymała cała prowincja. Położona w środku kraju, nieco na południe od rzeki Noarus; Rzymianie pod wodzą Papiriusza Carbo zostali tu pokonani przez Cymbrów w r. 113 p.n.e.

Noricum górzysty obszar graniczący na za­chodzie z Windelicją, na wschodzie z Pannonią, na południu z Italią i Pannonią; północną gra­nicę stanowił Dunaj. Najważniejszymi pasami górskimi były Alpy Noryckie (Alpes Noricae), Karnijskie i Weneckie, najwyższymi szczytami góra Cetius na północo-wschodzie i Ocra na południu. N. obfitowało w bogactwa naturalne, przede wszystkim w żelazo, którego obróbką zajmowano się głównie w mieście Lauriacum, oraz w sól. Rozwinięta była również hodowla bydła. Najdawniejszymi mieszkańcami N. byli Tauriskowie (Taurisci); zamieszkiwali ją także Bejowie (Boii), Sewakowie (Sevaces, Saevates), Alaunowie (Alaimi) i Ambidrawowie (Ambidran). Przez długi czas N. było państwem samodziel­nym, dopiero w latach 16-13 p.n.e. podbite przez Tyberiusza i Druzusa weszło w skład państwa rzymskiego jako prowincja cesarska. Z miast najważniejsze były: sławne z wyrobu broni Lauriacum, Noreia (od której pochodzi prawdopodobnie nazwa całego kraju), Ovilava, Iuvanum i Birunum.

Nortia (albo Nurtia) mit. etruska bogini Losu;

głównym miejscem jej kultu była Volsinii. Znaj­dowała się tam świątynia N. znana z tego, że co roku wbijano w jej ścianę gwóźdź dla ra­chuby lat.

nosce te ipsum łac. poznaj samego siebie. Zob. też gnSthi seautón.

Nossis grecka poetka z pohidniowoitalskiej Lokris, żyjąca w czasach Ptolemeusza Pier­wszego (323 - 283 p.n.e.), zaliczona przez starożytnych do kanonu dziewięciu poetek. Zachowało się dwanaście jej epigramów, prze­ważnie wotywnych, choć nie brak \» nich i te­matyki miłosnej.

Nostoj (gr. nóstoj, powroty) tytuł eposu, któ­rego autorem miał być poeta grecki Hagias z Trojzenu, a tematem—powroty bohaterów greckich spod Troi. Dzieła o identycznym tytule oraz tej samej tematyce pisali również inni po­eci greccy, należący do tzw. „cyklików" (zob. cykliczni poeci), jak np. Eumelos z Koryntu. Pisał je także liryk Stesichoros i in. Z dzieła Hagiasa zachowały się jedynie fragmenty.

nota (iw., dosl. znak) 1. pierwotnie naturalne plamy na skórze zwierząt, następnie tatuaż, spotykany w starożytności głównie u Traków;

n. nazywano znakowanie niewolników i bydła, a także wszelkie znaki używane w piśmie poza literami alfabetu, więc skróty, sygle, ligatury, monogramy, znaki tachygraficzne (zob. steno­grafia), sygnatury na amforach, znaki muzyczne, •nuty, znaki krytyczne stosowane przez gramaty­ków aleksandryjskich na marginesach rękopi­sów, znaki własnościowe na tarczach i innych przedmiotach. 2. n. censoria notatka umieszczona przez cenzora na liście obywateli rzymskich przy nazwisku osoby ukaranej za nieobyczajne postę­powanie. Zawierała ona krótką charakterystykę tego postępowania i informację o wymierzonej karze. Cenzorowie, stojący na straży obyczajności życia obywatelskiego, decydowali w tego ro­dzaju sprawach według swobodnego uznania. Kompetencji ich podlegali tylko mężczyźni. Za postępowanie niegodne obywatela rzymskiego uważali cenzorowie np. złe zachowanie się w życiu rodzinnym, dopuszczenie się kradzieży, rozrzutny tryb żyda, wykonywanie hańbiącego zajęcia, niewłaściwe zachowanie się wobec urzędnika wykonującego swe funkcje, niewłaściwe sprawo­wanie urzędu, łapownictwo, nieposłuszeństwo na wojnie i dezercję. Karami wymierzonymi' przez cenzorów były: pozbawienie prawa do zasiadania w senacie, wykluczenie ze stanu rycerskiego, przeniesienie z tribus wiejskiej do miejskiej, zaliczenie do. tzw. aearii (tj. do obywateli bez prawa głosu i płacących pogłówne) oraz pod­wyższenie tributum. Chociaż wymierzenie kary cenzorskiej pociągało za sobą dla ukaranego także tzw. ignominia, która oznaczała oficjalne uznanie go za człowieka o zlej reputacji, nie zamykało mu to jednak drogi do wyboru na stanowiska urzędnicze, do służby w wojsku i bra­nia udziału w komisjach (jeżeli stał się aerariu-sem) oraz nie umniejszało jego praw w procesie prywatnym. N. c. w zasadzie wywierała skutki tylko do upływu lustrum. Nowy cenzor mógł j^ pozostawić w mocy lub przywrócić ukaranemu odebrane uprawnienia. Przed wymierzeniem kary cenzor przesłuchiwał delikwenta i mógł ograniczyć się tylko do udzielenia mu upomnienia. Cenzo­rowie bardzo się różnili w ocenie postępowania obywateli, a ponieważ każdy cenzor przez zasto­sowanie interwencji mógł uniemożliwić swemu koledze nałożenie kary, w praktyce była ona wymierzana tylko wtedy, gdy obaj cenzorowie

Doterius

527

doszli w tej sprawie do porozumienia. Wyko­rzystywali oni nieraz-swe wielkie uprawnienia, do osiągania celów osobistych lub jako oręż .w walce z przeciwnikami politycznymi. Ochroną przeciwko nadużyciu tej władzy było,' oprócz konieczności uzgodnienia decyzji przez obu cen­zorów jeszcze to, ze n. c. musiała zawierać uza­sadnienie oparte na takim fakcie, który świad­czyłby, iż postępowanie ukaranego było sprzeczne z prostymi i surowymi obyczajami starorzym­skimi. 3. notae Tironianae znaki Tirona, skróty stosowane w piśmie, pierwsze próby stenografo­wania zastosowane przez Tirona, wyzwoleńca Cycerona. Zob. stenografia.

notarius fac. 1. stenograf (por. nota). 2. ogól­nie — sekretarz lub niskiej rangi urzędnik kan­celaryjny. Rekrutowano ich spośród niewolni­ków i wyzwoleńców. Sytuacja uległa zmianie w okresie późnego cesarstwa; wówczas sekretarze cesarscy byli wysokimi urzędnikami i dobierano ich wyłącznie spośród członków klasy senator­skiej.

Nothippos poeta grecki z V w. p.n.e., autor (nie zachowanych) dramatów satyrowych.

Notfon miasto na wybrzeżu Azji Mn., w póź­niejszych czasach port Kołofonu.

Notos 1. u Greków wiatr południowy, a właści­wie południowo-zachodni, przynosił zwykle mgły i deszcz. 2. mit. personifikacja tego wiatru, bóg, syn Astrajosa i Eos. U Rzymian zwał się Auster. Zob. wiatry.

Nova Carthago zob. Nowa Kartagina.

NoTaesium (także Novesium) dziś Grimiinghau-sen w pobliżu Neuss; warowne miasto położone na lewym brzegu Renu, na drodze prowadzącej z Colonia Agrippina do Vetera. - Novaria (dziś Novara) miasto w Gallia Trans-podana, później rzymskie municypium, słynne z dobrych win.

NoTatianus prezbiter rzymski, jeden z twór­ców sekty potępiającej powtórne przyjmowanie odstępców i grzeszników na łono Kościoła. W r. 251 n.e. ogłosił wybór papieża Korneliusza za nieprawomocny i usiłował zająć jego miejsce. Z wielu jego dziel teologicznych, w których wy­korzystał pisma Tertulliana, zachowały się je­dynie De TrWtate i De cibis ludaicis.

NoTatns diakon z Kartaginy, który w r. 250 n.e. przybył do Rzymu, gdzie wspólnie z Novatianusem dał początek sekcie nowacjanizmu.

NoTember łac. miesiąc listopad w kalendarzu rzymskim. Nazwa pochodzi od novem dziewięć,

ponieważ pierwotnie, kiedy rok rzymski za­czynał się w marcu, był to dziewiąty miesiąc roku. Zob. miesiące.

imendiale sacrum łac. 1. dziewięciodniowe uroczystości obchodzone w Rzymie, gdy ogło­szono jakieś prodigium, tzn. kiedy dostrzeżono jakieś wróżebne zjawiska, jak np. kamienny deszcz. 2. ofiara składana dziewiątego dnia po pogrzebie; jednocześnie odbywała się uczta, tzw. cena novendialis lub feralis.

Novensiles (lub Novesides) dli fac. grupa bo­gów rzymskich, których pochodzenie i znaczenie mało były znane samym starożytnym. Nazwę ich wyprowadzano od słowa novus nowy lub novem dziewięć. Jedni uważali ich za dziewięć bóstw sabińskich, inni — za dziewięć bóstw etruskich, inni — za nowe bóstwa, których kult Rzymianie przejęli od obcych narodów. To ostatnie tłumaczenie potwierdza formuła użyta (wg Liwiusza) przez Decjusza (zob. Decii l.), gdy oddawał się bogom podziemnym. W formule tej N. d. są wymieniani bezpośrednio przed dii Indigetes, stanowiąc jakby przeciwstawienie bóstw nowych bóstwom czczonym od dawna.