Mała encyklopedia kultury antycznej

Chałybowie (Chalybes) lud mieszkający nad Morzem Czarnym, słynący z wyrobu stali.

Cbamajleoa (niw. p.n.e.) filozof perypatetyczny, rodem z Heraklei Pontyjskiej, komen­tator Homera i tragików, teoretyk poetycki, autor gęsto przetykanych anegdotą biografii postów.

16 — Mała encyklopedia kultury antycznej

Chaonowie

146

Charybda

Chaonowie (Chaones) lud Epiru, zamieszku­jący obszar między rzeką Thyamis a górami Keraunijskimi.

Chaos mit. 1. pusta, niezmierzona przestrzeń podziemna i jej personifikacja, bóstwo podzie­mne, ojciec Erebu i Nocy. 2. bezkształtna masa pierwotna, z której powstał uporządkowany świat, kosmos.

Charadra 1. miasto w Fokidzie nad rzeką Charadros. 2. miasto w Epirze. 3. miasto w Messenii.

Charadros 1. rzeka w Fokidzie, prawy do­pływ Kefisosu. 2. rzeka w Messenii. 3. rzeka w Argolidzie, dopływ rzeki Inachos.

Charaks z Pergamonu kapłan, filozof i histo­ryk grecki z czasów cesarstwa, autor Historii greckich i rzymskich.

Chares 1. Ch. z Mitykny (IV w. p.n.e.), dwo­rzanin Aleksandra W., autor Historii Aleksandra Wielkiego. 2. poeta, autor sentencji w metrach jambicznych (IV w. p.n.e.). 3. Ch. z Lindos na Rodos (IV/III w. p.n.e.), rzeźbiarz-brązownik, uczeń Lizypa, twórca słynnego Kolosa Rodyj-skiego (zob.).

Charidemos z Oreos na Eubei, syn Filoksenosa (IV w. p.n.e.), słynny awanturnik. Oficer wojsk najemnych pozostających pod wodzą Ifi-kratesa, następnie Timoteosa, w nagrodę za wa­leczność w wojnie chalkidyjskiej uzyskał oby­watelstwo ateńskie. W szeregu następnych wojen prowadzonych przez Ateny uczestniczył raz jako dowódca sil ateńskich, raz jako ich przeciwnik w służbie królów trackich. Po zburzeniu Teb w r. 335 p.n.e. został skazany przez Aleksandra na wygnanie; uszedł do Azji, gdzie został stra­cony na rozkaz Dariusza, któremu się naraził zbyt swobodnym wypowiadaniem swej opinii.

Charikles 1. syn Apollodorosa, jeden z Trzy­dziestu Tyranów w Atenach (404 r. p.n.e.). 2. zięć Fokiona, jeden ze zwolenników stron­nictwa filomacedońskiego w Atenach (IV w. p.n.e.).

Charillos (albo Charilaos) 1. mit. legendarny król Sparty, miał żyć w IX w. p.n.e. 2. poeta dytyrambiczny z V w. p.n.e.

Charls zob. Charyty.

Charisius 1. Flavws Sosipater Ch., gramatyk z IV w. n.e.» autor dzieła pt. Ars grammatica, które jest zestawieniem wyciągów z dzieł gra­matyków wcześniejszych, jak: Cominianus, Rem-mius, Palaemon i Julius Romanus. 2. Aurelius Arcadius Ch. (IV w. n.e.) rzymski prawnik; wy­jątki z jego dzieł znajdują się w justyniańskich Digestach.

Charisteria 1. święto państwowe w Atenach, o charakterze dziękczynnym, obchodzone w 12 dniu miesiąca Boedromion na pamiątkę wzno­wienia demokracji przez Trazybulosa w r. 403 p.n.e. 2. dary dziękczynne, wota składane w świą­tyni za uratowanie od niebezpieczeństwa, przy­wrócenie zdrowia itd. 3. dzisiaj często tytuł księ­gi zbiorowej ofiarowanej jubilatowi.

Charitesia święto na cześć Charyt (zob.).

Chariton autor jednego z wcześniejszych (I/II w. n.e.) romansów greckich pt. Ta perl Chajrean ka] Kallirrhoen (Historia Chajreasa i Kalliroe), zachowanego. Na uwagę zasługuje tło history­czne (dość zresztą konwencjonalne); fabuła jest typowa oraz stosunkowo jeszcze prosta (w po­równaniu z romansami następnego okresu).

Channadas malarz grecki (koniec w. VIII p.n.e.), wg Pliniusza miał działać razem z Dej-nasem i Hygiąjonem.

Charmantides malarz grecki z IV w. p.n.e., uczeń słynnego Eufranora, wspominany przez Pliniusza.

Charmides wuj Platona, który jego imieniem nazwał jeden ze swych dialogów. W okresie władzy Trzydziestu Tyranów (404 - 403 r. p.n.e.) zginął wraz ze swym kuzynem Kritiasem w walce przeciw Trazybulowi, przywódcy demokratów.

Charojades strateg ateński, zginął w r. 427 p.n.e. w wyprawie przeciw Syrakuzom.

Charon mit. przewoźnik dusz, który przepra­wiał je łodzią przez Jezioro Acherońskie do Hadesu. Zmarłym wsuwano do ust obol, aby mieli czym opłacić u Ch. przewóz, ndulon. Wyo­brażano Ch. jako starego, brzydkiego człowieka z brodą, w kaftanie z jednym rękawem, zwa­nym eksomfs (używanym przez robotników i nie­wolników) i w kapeluszu podróżnym. Od niego wywodzi swe imię etruski demon śmierci Charu, Charun.

Charona schody (gr. CharŚnejoj klfmakes) schody na scenie teatru starożytnego, po któ­rych wchodziły na scenę postacie mające się uka­zać ze świata podziemnego (bóstwa, duchy zmarłych).

Charondas słynny prawodawca z Katany (VI w. p.n.e.). Wg legendy miał się sam zabić za przekroczenie jednego z praw przez siebie ustanowionych.

Charybda (gr. Charybdis) 1. mit. córka Posej-dona i Gai, za drapieżność i żarłoczność została

Charyty

147

Chione

zamieniona przez Zeusa w potwora i strącona do morza. Wciągała w wiry przepływające okrę­ty, a że znajdowała się niedaleko Scylli, okrętom zagrażało niebezpieczeństwo jednocześnie z dwu stron. Stąd przysłowie: znaleźć się między Scyllą a CA. = być zagrożonym z dwu stron, znaleźć się w niebezpiecznej lub trudnej sytuacji. 2. głę­bia i wiry w Cieśninie Messańskiej, na wprost skały zwanej Scylla.

Charyty (gr. Chdrites, 1. p. Chdris) mit. trzy boginie wdzięku, córki Zeusa i Eurynome, u Rzymian zwane Gracjami: Aglaja —jaśnie­jąca, Eufrosyne — radosna. Talia — kwitnąca. Były towarzyszkami Afrodyty, obdarzały ludzi urodą, opiekowały się zabawami i ucztami.

Chatti plemię w Germanii, na terytorium dzisiejszej Hesji i Turyngii; Ch. odznaczyli się w walkach z Rzymianami podczas wojny z Dru-zusem (r. 11-9 p.n.e.).

Chauci plemię germańskie zajmujące teryto­rium dzisiejszej wschodniej Fryzji, między Ems i Elbą.

Chądzyński Jan (ur. 1600-1666) jezuita, poe­ta, autor panegiryku łacińskiego na cześć Włady­sława IV i Cecylii Renaty. Większość jego utwo­rów, wydana anonimowo, pozostaje nieznana. Chejlon ze Sparty efor spartański z poł. VI w. p.n.e., filozof, zaliczany — w późniejszej tra­dycji — do 7 mędrców greckich; miał umieścić na świątyni delfickiej napis złotymi literami:

Gnothi seauton (poznaj samego siebie). Wg le­gendy umarł z radości, gdy syn jego zwyciężył na igrzyskach olimpijskich. Przypisywano mu szereg przysłów lakońskich. Chejron zob. Chiron.

Chelidon przyjaciółka Werresa, przedstawiona przez Cycerona jako kurtyzana, wywierająca na Werresa wielki wpływ.

Chelidonie (gr. Chelidónid) święto wiosenne obchodzone w miesiącu Boedromion na Rodos. W czasie Ch. chłopcy śpiewając przechodzili ulicami i zbierali dary niby w imieniu jaskółki, stąd nazwa święta (gr. chelidon jaskółka).

Chelis garncarz attycki. W jego warsztacie pracował tzw. malarz Chelisa (por. Brygos), malarz waz czerwonofigurowych stylu surowego (ok. 530 - 500 p.n.e.), pracujący również w tech­nice czamofigurowej.

chelone (gr. chetóne dosł. żółw) eginecka mo­neta srebrna (stater i jego podziałki), na któ­rej wybita była podobizna żółwia, stąd nazwa. Ch. kursowały na Peloponezie.

Cheroneja (gr. Cha]r6neja, łac. Choeroneo) miasto w Beocji, na skalnym urwisku między rzeką Kefisos a górą Turion, znane z wyrobu wonnych olejków, ojczyzna Plutarcha. Tutaj Filip Macedoński pokonał Greków w r. 338 p.n.e., kładąc kres niepodległości Grecji, tutaj również w r. 85 p.n.e. Sulla odniósł zwycięstwo nad Archelaosem. Po klęsce pod Ch. Grecy wznieśli w pobliżu miasta pomnik ku czci po­ległych: olbrzymiego lwa na wysokim postu­mencie. Na gruzach Ch. leży dziś wieś Kaprene.

Chersifron z Knossos na Krecie, architekt (VI w. p.n.e.); zbudował wraz z synem Meta-genesem słynne Artemizjon (zob.) w Efezie..

Chersonez (gr. Chersónesos, łac. Chersonesus;

gr. cherrónesos i chersónesos półwysep), 1. Cher­sonesus Cimbrica, dziś Jutlandia, przylądek w pół­nocnej Germanii. 2. Ch. Taurica, dziś Krym, półwysep na Morzu Czarnym. 3. Ch. Thracica, dziś Gallipolis, półwysep między Morzem Trac­kim a Hellespontem.

Cheruskowie (Cherusci) plemię germańskie za­mieszkujące obszary pomiędzy rzeką Visurgis (Wezera) a Elbą. W r. 9 p.n.e. Druzus dotarł z wojskami rzymskimi po raz pierwszy do ich posiadłości, zapuszczając się aż po Elbę. Ch. wraz z sąsiednimi Chartami i Brukterami pod wodzą Arminiusza zadali dotkliwą klęskę legio­nom rzymskim dowodzonym przez Warusa, w r. 9 n.e. Walki poszczególnych wodzów mię­dzy sobą w latach 15 -17 n.e. osłabiły Ch. tak, że przestali odgrywać jakąkolwiek rolę.

chiasmos gr. figura retoryczna polegająca na rozmieszczeniu 2 par wyrazów na krzyż: superavi dignitate Catiiinam, Galbam gratla przewyższy­łem godnością Katylinę, Galbę wpływami. Na­zwa tej figury pochodzi od kształtu litery grec­kiej chi (X).

Chiton zob. Chejlon.

Chimera (gr. Chimajra, łac. Chimaerd) mit. ziejący ogniem potwór w postaci lwa, z łbem kozy na grzbiecie (gr. chfmajra koza) i wężem zamiast ogona. Według Hezjoda, córka Tyfona i Echidny, wychowana przez Amisodarosa, króla Karii; pustoszyła pola Likii. Uśmiercił ją na rozkaz króla Likii Bellerofont, który unosząc się na Pegazie raził ją z góry. Słynny posąg spiżowy Ch., dzieło sztuki etruskiej, znajduje się dziś w muzeum we Florencji.

Chione mit. 1. córka Dejdaliona, matka bli­źniąt: Filammona, którego ojcem był Apollo, i Autolikosa, którego ojcem był Hennes; została

Chionides z Aten

148

cholijamb

zabita przez Artemidę za to, że śmiała porów­nywać się z boginią. 2. córka Boreasza i Orej-tyi, matka Eumolposa, którego ojcem był Posejdon.

Chionides z Aten (pocz. V w. p.n.e.) przedsta­wiciel starej komedii attyckiej; zachowały się fragmenty dwu komedii.

Chios duża wyspa na Morzu Egejskim, w po­bliżu wybrzeża Azji Mn., słynna z hodowli wina, fig i ożywionego handlu, jak również z pięknego marmuru i gliny na wyroby ceramiczne. Nale­żała do morskiego Związku Ateńskiego i w woj­nach perskich stanęła po stronie Greków.

Chiron (gr. CMjrSn, łac. Chiron) mit. centaur, syn Kronosa i Filyry, odznaczał się łagodnym charakterem i wielką mądrością, posiadał też dar przepowiadania przyszłości i umiejętność leczenia ziołami. Wychował wielu herosów, m.in. Asklepiosa, Achillesa, Jazona i in. Raniony przy­padkowo przez Heraklesa zatrutą strzałą, został umieszczony przez Zeusa na niebie jako kon­stelacja.

chiton (gr. chitSn) grecka szata najczęściej bez rękawów, często zeszyta po bokach, spinana na ramionach, noszona przez mężczyzn od cza­sów Homera. Jako strój kobiecy ch. wpro­wadzony został pod wpływem mody jońskiej w poł. VI w. p.n.e. Ch. kobiece były fałdziste, długie, układane w wyszukany sposób i prze­wiązywane. Przewiązywanie ch. wysoko, pod piersiami występuje dopiero w IV w. p.n.e. Długie ch. nosili kapłani i dostojni starcy, krótkie zaś stanowiły zasadniczy ubiór męski, noszony również przez wojowników pod pan­cerzem dla ochrony ciała.

chlamida (gr. chlamys) krótka wierzchnia szata grecka w formie prostokątnego kawała materii, zapinana broszą na ramieniu lub pod brodą. Stanowiła strój jeźdźców i podróżnych oraz efebów ateńskich. Na plastycznych wizerunkach bogów Hennes ubrany jest w ch.

chleb (gr. drtos, sitos, pyrnon', łac. panis). Zanim nauczono się wypiekać ciasto, ch. zastę­powało prażone ziarno oraz polewka z krup sporządzonych z różnego rodzaju zbóż. W Grecji przeważał jęczmień i pszenica, w Rzymie w po­czątkach uprawiano orkisz, żyto i proso, potem zapoznano się z jęczmieniem i pszenicą. U Ho­mera są już wzmianki o ch., nie wiemy jednak, oy był to ch. w bochenkach, czy placki. W V w. p^n-e. spotykamy już zawodowych piekarzy. Przemieloną w młynie mąkę przesiewano, ciasto

rozczyniano w dzieżach kamiennych, drewnia­nych lub glinianych i wyrabiano na stołach. Wypiekano ch. z zakwasem, który przygotowy­wano z ciasta pozostawionego z poprzedniego wypieku albo z żytnich placków, pieczonych na węglu i zakwaszonych. Drożdże wyrabiano w wię­kszych ilościach z moszczu, a w Galii i w Hisz­panii wyrabiano drożdże piwne z dodaniem pro­sa lub otrąb. Pieczywo określano wg: a) gatunku mąki (białe, ciemne, razowe, jęczmienne); b) wg pochodzenia wypieku (ch. fenicki, lesbijski, rodyjski); c) wg sposobu wypiekania (z zakwasem —bez soli, z formy glinianej) lub od rodzaju pieca; d) od zastosowania (dla wojska, dla ma­rynarzy, na różne święta, do specjalnych potraw, np. do ostryg). Ch. wypiekano w bochenkach okrągłych, ponadcinanych dośrodkowo, co ułat­wiało łamanie; były także bochenki sześcienne jak kostki do gry, splątane jak strucle itp. O ga­tunkach pieczywa pisali w okresie aleksandryj­skim i rzymskim: Chryzyp z Tyany, Archestratos z Geli, Tryton z Aleksandrii, latrokles, Karpo-kration z Mende.

Chtoris mit. 1. małżonka Neleusa, matka Nestora. 2. nimfa, małżonka Zefira, bogini roślin. 3. jedna z córek Amfiona i Niobe; modląc się do Latony, uszła przed śmiercionośnymi strzałami Apollina.

Cnoaspes 1. rzeka w Suzjanie, słynna z czystej, doskonalej wody; królowie perscy w swych wy­prawach wozili zawsze ze sobą srebrne naczynia napełnione wodą z tej rzeki. 2. rzeka w Indiach, dopływ Indu.

ChoJaczek Władysław (1884 - 1944) uczeń Ka­zimierza Morawskiego i Leona Sternbacha, lek­tor języka greckiego na Uniwersytecie we Lwo­wie, autor rozpraw dotyczących tekstów Warrona i dzieł Apulejusza.

Choefory (gr. choefóroj) dziewczęta niosące ofiary na groby. Tytuł tragedii Ajschylosa, sta­nowiącej drugą część trylogii Oresteja.

Choes (gr. dosł. dzbany) święto dzbanów, drugi dzień Antesteriów (zob. Dionizje).

Chojrilos 1. Ch. z Aten, jeden z najstarszych poetów tragicznych (VI w. p.n.e.), współzawod­niczący z Pratinasem, Frynichosem i Ajschylo-sem. 2. Ch. z Samos (V w. p.n.e.), poeta epiczny, autor eposu Perseis. 3. Ch. z Tasos mierny poeta z czasów Aleksandra W.

Chojroboskos Georgios gramatyk grecki (VI w. p.n.e.), autor dzieła o tropach.

cholijamb zob. fambiczny trymetr kulawy.

choregia

149

chronologia

choregia gr. jedna z form liturgii. Zobowiązy­wała wyznaczonego obywatela (choregóś) do wy­stawienia własnym kosztem chóru dla agonów muzycznych, m.in. przygotowania chórów tra­gedii i komedii, zaopatrzenia ich W kostiumy i wyuczenia partii lirycznych (zob. liturgia).

choreota członek chóru (zob. chór).

cborijamb (gr. choriambos, łac. choriambus) metrum wierszowe 6-morowe o schemacie -^J'¹>-"^'-^£. Wiersze złożone z sarnich ch. zda­rzają się rzadko. CA. mogą występować w wier­szu w połączeniu z jambami, gdyż ch. przez anaklazę (zob.) może przejść w metrum jam-biczne. Katalektyczne wiersze chorijambiczne mają zwykle jako ostatnie metrum bakchej '-/-^o, który jest tutaj formą katalektyczną metrum jambicznego. Dymetr katalektyczny o schemacie -Ł^i^-t\-i-iv występował często u Arystofanesa i otrzymał nazwę od jego nazwi­ska (versus Aristophaneus). O wiele częściej niż szeregi samych ch. lub połączonych z jambami występują wiersze nazywane również chorijam-bicznymi, w skład których obok ch. wchodzą metra różnego typu. Zasadniczym wierszem jest tutaj dymetr chorijambiczny, który zawiera tylko jeden ch., reszta wiersza zaś jest wypeł­niona przez metrum dowolne. Ch. może wystę­pować na początku, w środku lub też na końcu wiersza. Największą rozmaitość form posiada dymetr chorijambiczny U, gdzie ch. stoi na końcu. Te typy dymetru ch. używane są w liryce chóralnej i w dramacie; inne typy_ wierszy z ch. jako częścią składową (wiersze asklepiadejskie, ferekratej, glikonej itd.) występują w liryce eol­skiej i w późniejszej poezji greckiej.

chór (gr. chorós, łac. chorus) 1. miejsce, na którym występował zespół tańczących i śpiewa­jących artystów. 2. zespół taneczny biorący udział w świętach kultowych i innych uroczys­tościach. 3. w tragedii i w komedii ściśle określo­na liczba artystów, których pieśń i taniec były stałym składowym czynnikiem dramatu, gdyż z pieśni ch. podczas uroczystości ku czci Dionizosa powstała zarówno tragedia, jak komedia. Pieśni ch. wypełniały przerwy pomiędzy aktami, a często ch. (przewodnik ch.) brał także udział w akcji dramatu. Z czasem rola ch. zaczęła za­nikać, pieśni ch. nie były już związane z akcją i wypełniały jedynie przerwy. Już Eurypides, a za nim Agaton, wprowadzają pieśni ch. nie związane z akcją mteriudia, zw. embóHma. Także średnia i nowa komedia już nie posiada­ją ch. Ch. wchodził na orchestrę (zob.) przy rozpoczęciu dramatu; wejście ch. nazywało się pdrodos, zejście z orchestry podczas akcji metdstasis, ponowne wejście epipdrodos, odejście po skończeniu widowiska dfodos. Ch. w tragedii często, a w komedii zawsze dzielił się na dwa półchóry. Tańce wykonywane przez ch. były ściśle związane z poszczególnymi gatunkami dramatu. Pierwsza pieśń ch. śpiewana po pro­logu tragedii nazywała się pdrodos (wejście), pieśni śpiewane w czasie akcji na orchestrze stasima, pieśń przy zejściu ch. z orchestry prz;

końcu sztuki eksodos; pieśni żałosne śpiewane na zmianę przez ch. i aktora nosiły nazwę kom-mós. Pieśń ch. w starej komedii, zwrócona do publiczności i nie związana z akcją, nazywała się pardbasis. Wystawienie ch. było obowiązkiem zw. choregia (zob.).

chreja gr. zbiór powiedzeń sławnych filozo­fów i pisarzy, które w dowcipnej formie zawie­rały pożyteczną naukę.

chrestomatia (gr. chrestos dobry, manthano uczę się) wypisy, zbiór krótkich utworów i frag­mentów dzieł literackich wybranych z różnych dzieł jednego autora lub wielu pisarzy. Ch. były układane, zwłaszcza przez późniejszych grama' tyków, z utworów uznanych za klasyczne.

Christodoros z Koptos poeta grecki (V/VI w. n.e.), autor epigramów oraz utworu w heksa-metrach opisującego posągi w gimnazjum Zeuksippa w Konstantynopolu.

chronografowie autorowie wykazów (list) pe­wnych wypadków i wydarzeń ułożonych chro­nologicznie. Pierwsze greckie dzieła chronolo­giczne pochodzą z V w. p.n.e. Hellanikos z Lesbos daje wykaz kapłanek Hery z Argos od czasów najdawniejszych do r. 423 p.n.e. oraz spis zwy­cięzców w Kamejach; Hippiasz z Elidy wydał spis zwycięzców olimpijskich z okresu 776-

- 400 p.n.e. Demetrios z Faleronu ok. r. 300 p.n.e. sporządził spis archontów, a Filochoros z Aten wykaz Olimpiad. W r. 264-3 p.n.e. została spisana kronika wyspy Paros za okres 1581 •

-264 p.n.e.; jest to tzw. Marimr Panum. W III w. p.n.e. układają tablice chronologiczne:

Sosibios z Lakonii, Eratostenes z Kyreny i Ksenagoras z Heraklei; w II w. p.n.e. powstaje dzieło Eutymenesa i najważniejsze dzieło chronograficzne starożytności, którego autorem jest Apollodor z Aten.

chronologia dla ch. historycznej w Grecji ważny był rok zdobycia Troi (przyjmowany

Chronos

150

cibaria

w historiografii nowożytnej jako r. 1184 p.n.e.), od którego liczono lata naprzód i wstecz. Z usta­nowieniem igrzysk olimpijskich wprowadzono rachubę czasu wg Olimpiad (okres czteroletni pomiędzy igrzyskami olimpijskimi). Pierwsza Olimpiada przypada na r. 776 p.n.e., do tego czasu określano rok w Atenach wg archonta--eponima, w Sparcie—wg pierwszego efora. W Rzymie określano lata wg sprawujących w danym roku władzę konsulów. Od czasów Augusta wprowadzono erę ab Urbe condita — od założenia Rzymu (r. 753 p.n.e.). W VI w. n.e. przyjął się system rachuby czasu od Narodzenia Chrystusa—ante Christum natum, post Chri-stum natum, wprowadzony przez opata Dionizjusza Egziguusa (r. 556 n.e.).

Chronos mit. personifikacja czasu; wg orfi­ków stworzył z chaosu i eteru srebrne jajo świata z którego wyłonił się bóg światła, Fanes.

Chrysaor mit. syn Meduzy i Posejdona, brat Pegaza, ojciec Echidny i Geryona.

Chrysas rzeka na Sycylii, przepływająca obok miasta Asoros (dziś Asaro).

Chryse miasto w Mizji, położone na wzgórzu w pobliżu morza, ze świątynią Apollina.

Chrysippos zob. Chryzyp.

Chrysogonos (Lucius Comelius CA.) wyzwo­leniec i faworyt Sulli, wzbogacony na jego proskrypcjach, cieszący się absolutnym zaufaniem dyktatora, popełniający wskutek tego nadużycia i nawet zbrodnie, jak to widać z mowy Cycerona w obronie Roscjusza z Amerii.

Chrysopolis dziś Skutari; miasto nad Bosfo­rem, stanowiące ważny port na pograniczu Europy i Azji Mn. W r. 324 (lub 323) Kon-stantyn W. pokonał pod CA. Licyniusza.

Chrysostomos zob. Dion z Prusy; fan Zloto-usty.

Chrysotemis (Chrysothemis) rzeźbiarz-brązo-wnik z Argos; ok. r. 520 p.n.e. wykonał dla Olimpu posąg zwycięzcy Demaratosa. W toku wykopalisk odnaleziono inskrypcję z jego imie­niem, pochodzącą z bazy posągu z początku V w. p.n.e.

Chryzeida (gr. Chrysels) córka Chryzesa, ka­płana Apollina, branka Agamemnona, który zwrócił ją ojcu za radą Kalchasa, aby przebłagać gniew Apollina i odwrócić zarazę od Greków.

chryzelefantyna (gr. chryselefdntinas zrobiony ze złota i z kości słoniowej, od chrysós złoto i elefas kość słoniowa) starożytna technika rzeźbiarska polegająca na wykonywaniu posą­gów ze złota i kości słoniowej na podkładzie drewnianym. Kości słoniowej używano do wy­kładania obnażonych części posągu, części zaś przedstawiające ubiór złocono. Za pierwszych artystów posługujących się tą techniką uchodzą Dipojnos i Skyllis. Do najsłynniejszych posągów chryzelefantynowych należały: posąg Zeusa w Olimpu i Ateny Parthenos w Partenonie, wykonane przez Fidiasza, oraz posąg Hery w Argos dłuta Polikleta.

Chryzes (Chryses) zob. Chryzeida.

Chryzyp (Chrysippos) 1. CA. z Knidos, sławny lekarz z drugiej poł. IV w., uczeń Eudoksosa. 2. CA. z Soloj (ok. r. 280-205 p.n.e.), trzeci scholarcha tzw. starej Stoi, uczeń Kleantesa, przyczynił się najbardziej do ugruntowania szkoły stoickiej, precyzując założenia twórcy szkoły, Zenona, i rozwijając szeroką działalność pisarską (miał pozostawić przeszło 700 dzieł). Rozwinął zwłaszcza stoicką teorię poznania i logikę. Argumenty jego uważano za tak nieod­parte, iż ukuto popularne powiedzenie: Gdyby bogowie posługiwali się dialektyka, musieliby używać tej, którą stworzy! Chryzyp. 3. wyzwo­leniec Cycerona, człowiek zdolny i wykształcony, tak iż Cycero powierzył mu naukę swego syna Marka, lecz gdy opuścił potajemnie swego wy­chowanka i popełnił szereg wykroczeń, Cycero unieważnił akt jego wyzwolenia.