Madaniyatshunoslik

viloyat 
markazlarida joylashadi (Buxoro, Namangan kutubxonalari). 
Uchinchi guruhni о‘rtacha kattalikdagi shaharlarning OK, shuningdek kichik 
shaharlarda yangidai barpo etilgan OK tashkil etadi. Bunday shaharlarda 
mutaxassislar о‘rtasida ilmiy xodimlar tabaqasi kо‘p emas, injenerlar ancha kam, 
maxsus kutubxonalar tarmog‘i rirojlangan (Koran Respublikasi kutubxonasi, 
Xorazm, Kashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax, Sirdaryo, Navoiy viloyatlari 
kutubxonalari).Ushbu 
guruh 
OK 
vazifalarining 
muayan 
darajada 
tabakalashtirilganligini kuzatish imkonini beradi. Chunonchi, birinchi guruxdagi 
OKlari umumiy, tarmoqlararo muammolarga oid adabiyotni shakllantirish va 
targ‘ib qilishga hamda fanlar о‘rtasidagi bog‘lanishlarga alohida e’tibor berayotgan 
bо‘lsalar, ikkinchi guruh 
uchun 
kitob fondlarini vujudga keltirishda katta 
universallik hamda e’tiborni kо‘proq injener- texnik xodimlar, о‘qituvchilar, 
madaniyat arboblari, talabalar va о‘quvchilardan iborat kitobxonlarga xizmat 
О‘zbqilishga qaratish xarakterlidir. Uchinchi guruh muntazam ravishda bо‘shatib, 
ularni markaziy kutubxona yoxud boshqaa biron kutubxonaga topshirish xuquqini 
beradi. Adabiyotning uzluksiz aylanib turishi, butun kutubxona sistemasi 

---

120 
foydalanayotgan kutubxona fondining harakatda bо‘lishi, ayrim kutubxonalar 
doirasi bilan cheklangan fondlar hakida axborot— bularning hammasi xar bir 
kutubxonaga о‘rinsiz xarajatlarga yul quymaslik, о‘z fondini vujudga keltirishni, 
xizmat qilayotgan tuman (korxona, oliy о‘quv yurti, ilmiy muassasa) ixtisosiga va 
ish
rejasiga buysundirish imkonini beradi. Markazlashtirish filial kutubxonalarni bir 
qancha vazifalardan (fondni adabiyot bilan tо‘ldirish hamda ishlov berishdan va 
shu kabi boshqa ishlardan) xalos etadi, ularga diqkat-e’tiborini kitobxonlar talabini 
birmuncha tо‘liq kondirishga qaratish imkonini yaratadi. Xar bir 
markazlashtirilgan 
sistemani 
vujudga 
keltirishdan 
oldin 
birlashtirilgan 
kutubxonalar va kutubxonalar tarmog‘i xususiyatlarini sinchiklab о‘rganish zarur. 
Markazlashtirilgan kutubxona sistemalari (MKT) vazifalar va huquqlarni 
taqsimlashning bir xil tayyor qolipi asosida yagona umumiy andaza bо‘yicha barpo 
etilmaydi. Kutubxona jarayonlarnni markazlashtirish darajasi, shakllari, hajmi va 
ularni boshqarish vazifalari bir xil bо‘lmasligi mumkin. Turli MKSlarda kutubxona 
tarmoqlarini tо‘la markazlashtirish ham rо‘y beradi, bunda markaziy 
kutubxonaning filiallariga aylanadigan kutubxonalarning xukuqiy axvoli о‘zgaradi, 
shuningdek, ayrim kutubxonachilik jarayoilarini qisman markazlashtirish sodir 
bо‘ladi, bunda kutubxonalarning tegishli tashkilotlar va muassasalarga ma’muriy 
bо‘ysunishi о‘zgarmay koladi. Aralash tipdagi MKTlari ham tashkil qilinishi 
mumkin, bunday sistemalarga filiallarga aylantirilgan kutubxonalar xam, qisman 
markazlashtirish asosida birlashtirilgan kutubxonalar ham kiradi. Kutubxona 
jarayonlarining birligini, kutubxona sistemasining boshqaruvini ta’minlash va shu 
asosda kitobxonlarga kutubxona xizmatini kо‘rsatish va kutubxona fondlaridan 
foydalanish samaradorligini oshirish — markazlashtirish darajasinn belgilash 
muhim mezondir. Ana shu mezon nuqtai nazaridai kutubxonalar mustaqil ishlashi 
yoki filiallar xukuqida bо‘lishidan kat’i nazar, MKTning tarkibiy qismidir. U holda 
ham, bu holda ham kutubxonalar asosiy yunalishlarni, birinchi navbatda, kundadik 
masalalarni markazlashtirilgan tartibda, belgilangan doiralarda hal kilishda 
muayyan mustaqillikka egadirlar. Misol tarikasida Farg‘ona viloyati Quva tumani 
MKTning (MK va sistemaning bir filiali) faoliyatini havola qilamiz. Quva MK 
1978 yilda qishloq va kolxoz kutubxonalari negizida tashkil topgan. Kuva tuman 
kutubxonasining о‘zi esa 1946 yil iyun oyida Farg‘ona viloyati madaniyat 
boshqarmasining farmoniga kо‘ra barpo qilingan. 1991 yilga kelib, sistema 
tarkibida MK, 58 filial, 2 bolalar kutubxonasi va 3 jamoa xо‘jaligi kutubxonasi 
mavjud bо‘lib namunali kutubxonachilik xizmatini uyushtirmoqdalar. Quva 
MKning kitob fondi 1990 yilda 366.688 nusxani tashkil etib, 41916 kitobxonga 
883.432 kitob, kutubxona xizmati bilan tuman axolisining 43,3 foizini qamrab 
olgan aholini siyosiy va axloqiy jihatdan tarbiyalash hamda ularni umumta’lim, 
madaniy va kasbiy bilimlarini oshirishda MKTga qarashli kutubxonalar muxim 
ishlarni amalga oshirganlar. Ayniqsa, о‘zbek tiliga davlat makomining berilishi, 
О‘zbekistonning mustaqillikka erishishi, 1991 yilda buyuk ma’rifatparvar shoir A. 
Navoiy tavalludining 550 yillign munosabati bilan kutubxonalarda turli

---

121 
suhbatlar, kitob kо‘rgazmalari, adabiy-badiiy kechalar, uchrashuvlar о‘tkazilgan, 
«Kitob munozarasi», «Sharqlar», «Kitobxon benefisi» kabi yangi kitob targ‘iboti 
usullari keng qо‘llanilgan. MKTning Markaziy kutubxonasida jami 25 ta xodim 
ishlaydi. Ulardan 16 kishi — oliy maxsus, 4 — о‘rta maxsus, 2 kishi — tuliqsiz 
oliy, 3 kishi — о‘rta ma’lumotga ega. Ular ish stajiga qarab quyidagicha 
taqsimlanadi: 6 kishi— 15 yildan kо‘p, 3— 10 yildan 15 yilgacha, 6—5 yildan 10 
yilgacha, 10—5 yilgacha ish stajiga ega MKda asosan kitob fondini tо‘ldirish va 
unga ishlov berish kitobxonlarga xizmat kо‘rsatish, kutubxona fondini saqlash va 
ilmiy bibliografiya bо‘limlari mavjud. Barcha bо‘limlarda malakali hodimlar 
faoliyat kо‘r