Nazorat savollari.
1.
Kutubxonashunoslikni ilmiy va o‘quv predmeti sifatida paydo bo‘lishi va
shakllanishi xaqida nimalarni bilasiz?
2.
XIX asrning boshlarida kutubxonashunoslik fanining paydo bo‘lishi xaqida
nimalarni bilasiz?
3.
XX asrda kutubxonashunoslik fanining shakllanishi va rivojlanishi xaqida
nimalarni bilasiz?
4.
Kutubxonashunoslik fanining tuzilmasi xaqida nimalarni bilasiz?
3-MAVZU: KUTUBXONASHUNOSLIK FANI RIVOJLАNISHINING
АSOSIY YO‘NАLISHLАRI
Reja:
1. Kutubxonashunoslikning fan sifatidagi moxiyati.
2. Kutubxonashunoslik fanining vazifalari.
3. Kutubxonashunoslik fanining tuzilmasi.
13
Tayanch iboralar:
Kutubxonashunoslikning fan sifatidagi moxiyati. Kutubxonashunoslik fanining
vazifalari. Kutubxonashunoslik fanining tuzilmasi
.
1.Kutubxonashunoslik g‘oyalari davri.
Kutubxonashunoslik, ilmiy
predmet
sifatida o‘zining genizisi va rivojlanish xarakteristikasiga ega. Uni o‘rganish
tarixiy yondoshishlikni talab etadi. Bu esa kutubxonashunoslikni paydo bo‘lishi va
asosiy shakllanish etaplarini o‘rganish, nazariy g‘oyalarni takliflar va farazlardan
ilmiy bilimlarga aylanishi, ularni rivojlanish istiqbollarini ko‘ra olish imkoniyatini
beradi
Butun dunyo miqyosida kutubxonashunoslikni tarixiy rivojlanishi xozircha
yetarli darajada o‘rganilmagan. Chet davlatlarda, Rossiya Federasiyasidan tashqari,
kutubxonashunoslikning bu aspekti hozircha olimlarning diqqat markazida emas.
O‘zbekistonda
kutubxonashunoslikni
rivojlanishining
umumiy
xarakteristikasi T.B.Yesimovning "Uzbekistonda kutubxonashunoslik fanining
shakllanishi va tarakqiyoti" monografiyasi (Toshkent- 1994) va A.G.Kosimova va
T.B.Yesimovning "Umumiy kutubxonashunoslik" (Toshkent- 1994. 272 b.), o‘quv
qo‘llanmasida aks etgan. O‘quv qo‘llanma K.I.Abramova i N.S.Kartashovlarning
"Bibliotekovedeniye. Obshiy kurs", ( Moskva-1988 g.). asosida yaratilgan.
Bundan tashqari A.I. Kormilitsin, M.M. Rasulov, S.X. Davlatovlarning
"Kutubxonashunoslik ishining nazariyasi va tarixi" (Toshkent- 2003, latin. graf.)
E.O. Oxunjanovning “Vatan kutubxonachiligi tarixi” (Toshkent- 2004) asarlarida
O‘zbekistonda kutubxonashunoslikning ba’zi bir masalalariga ham to‘xtalib
o‘tilgan.
Kovalenko A.P., Umarov A.A., Rasulov M.M. tomonidan yaratilgan
“Osnovi
bibliotekovedeniya”
o‘quv
qo‘llanmasi
(Toshkent-2008)
kutubxonashunoslik fani bo‘yicha keyingi yillarda yaratilgan asar bo‘lib, unda
O‘zbekistondagi axborot-kutubxona sohasidagi o‘zgarishlarni o‘z ichiga olishi
bilan birga, O‘zbekistonda kutubxonashunoslik sohasidagi amalga oshirilgan
ishlarga ham to‘htalib o‘tilgan.
Kutubxonashunoslik tarixi ikkita davrga bo‘linadi.
1.Kutubxonashunoslik g‘oyalari davri.
11. Kutubxonashunoslik fanining ilmiy va o‘quv predmeti sifatida paydo
bo‘lishi va rivojlanish davri.
Ular o‘z navbatida bir qancha davrlarni o‘z ichiga oladi.
Jaxon kutubxonashunoslik fanining umumiy davrlashtirlishi:
1.Kutubxonashunoslik g‘oyalari davri
1.1.Qadimgi davr kutubxonashunoslik g‘oyalari davri
1.2. O‘rta asrlar davri kutubxonashunoslik g‘oyalari davri
2. Kutubxonashunoslik fanining ilmiy va o‘quv predmeti sifatida paydo
bo‘lishi va rivojlanish etapi.
2.1.Kutubxonashunoslik fanining paydo bo‘lishi va shakllanishi (X1X)
2.2. XX asrda kutubxonashunoslik fanining rivojlanishi
2.3. Kutubxonashunoslik fanining rivojlanish istiqboli davri (XX1 asr) -
14
umuminsoniy qadriyatlarni metodologik asoslari sifatidagi fan
1.1. Kutubxonashunoslik fani tarixi
Kutubxonashunosik g‘oyalari deganda kutubxona va kutubxonachilik ishlari
haqidagi dastlabki, eng oddiy g‘oyalar tushuniladi. Bu oddiy tushunchalar bo‘lib,
xali
ilmiy
bilimlar,
tushunchalar
darajasiga
chiqmagan
fikrlardir.
Kutubxonashunoslik g‘oyalari va kutubxonashunoslik fani o‘rtasidagi aloqalar,
kutubxonashunoslik fanini ilmiy va o‘quv predmeti sifatida paydo bo‘lishi,
shakllanishi va rivojlanishi uchun asos sifatida xizmat qildi. Xronologik jihatdan
kutubxonashunoslik g‘oyalar tarixi ikki ming yildan ortiqroq davrni o‘z ichiga
oladi.
Kutubxonashunoslik g‘oyalari kompleks ravishdagi obektiv sabab va
sharoitlar natijasida paydo bo‘ldi. Ular bevosita eramizdan avvalgi 11 minginchi
yillarda paydo bo‘lgan birinchi kutubxonalar bilan bevosita bog‘liqdir.
Qadimgi dunyoda kutubxonalarni sonini ko‘payishi natijasida sekin-asta
ularni faoliyati haqidagi ma’lumotlar to‘plana boshlandi. Keyinchalik ular haqidagi
ma’lumotlarni to‘plab taxlil qilish, kutubxonalar ishini tashkil qilish haqidagi eng
yaxshi usullarni aniqlash va boshqalar haqida obektiv talablar paydo bo‘la
boshladi. Bu vazifalar kutubxonashunoslik g‘oyalar sifatida qarala boshlandi.
Qadimgi dunyo kutubxonashunoslik g‘oyalarida - hozirgi vaqtda kutubxona
deb ataluvchi muassasalar haqidagi eng oddiy, elementar tushunchalar: tashkil
etish, saqlash, tavsiflash, kataloglashtirish va boshqalar haqida fikrlar berilgan.
O‘rta asrlar davrida kutubxonashunoslik g‘oyalari o‘ziga xos qarashlar bilan
boyidi.Ushbu davrda G‘arb mamlakatlari kutubxonachilik ishida cherkovning
to‘liq xukumronligi ostida bo‘lsa, Sharq mamlakatlarida ayrim xukmdorlar
saroyida va diniy muassasalar qoshida kutubxonalarni shakllanishi, ularni diniy
yo‘llanishda faoliyat yuritishga olib keldi.
Kutubxonalar “diniy-klerikal madaniyat”ni tarqatish o‘chog‘i sifatida qaraldi
va va bunday yondoshish ularni ish mazmuni va shaklini belgilab berdi. Asosiy
e’tibor kitob boyliklarini saqlash va ularni asrash, xisobini olib borish,
joylashtirish, kataloglashtirishga qaratildi. Undan foydalanishga e’tibor kam
qaratildi.
Markaziy Osiyo mintaqasida dastlabki kutubxonalar 1U-U1 asrlarda paydo
bo‘lgan. Markaziy Osiyo mintaqasida kutubxonalarni rivojlanishiga U111 asrdan
boshlab Samarqanda yuqori sifatli qog‘oz ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yilishi
muxim ahamiyat kasb etdi.Ushbu davrlarda Sharqning buyuk allomalari Abu Ali
ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Axmad Farg‘oniy, Al-Xorazmiy va boshqalar
faoliyat yuritdilar.
Abu Ali ibn Sinoning Buxoro amirining saroy kutubxonasi haqidagi
estaliklari judda ham qiziq manba sanaladi: “Men –deydi olim, kitoblar
saqlanadigan joyga kirdim. Ular bir qancha xonalardan iborat bo‘lib, har bir
xonada sandiqlarda kitoblar saqlanar edi.Bir xonada arab tilidagi kitoblar va
she’riy kitoblar, boshqasida huquqshunoslikka oid kitoblar va shu tariqasida har bir
xonada fanning qaysidir sohasiga oid kitoblar saqlanar edi.Men u yerda mendan
oldin o‘tgan ilm axli tomonidan yozilgan va bu yerda saqlanayotgan kitoblarni
15
ro‘yhatini o‘qib chiqdim.
X asrlarda saroy kutubxonalarida adabiyotlarni klassifikatsiyalashning ba’zi
bir usullari qo‘llanila boshlandi va kutubxonalarda mavjud bo‘lgan kitoblarning
ro‘yhatlari tuzilgan, kutubxona ichida esa mehnat taqsimoti yo‘lga qo‘yilgan.
G‘arb mamlakatlarida ushbu davrlarda “ yereticheskiy” adabiyotlarni
o‘qishni taqiqlash ishlari keng avj oldi.O‘qish man etilgan” otrechennix”,
“lojnonapisannqx” adabiyotlarni ro‘yhatlari tuzildi.
Bu davrlarda kutubxonachilik g‘oyalari, kitobsaqlovchilar uchun yaratilgan
turli xil yo‘riqnomalar, eslatmalar va nasixatlarda aks eta boshladi. O‘rta asr
kutubxonachilik g‘oyalarini o‘ziga xos xarakterli tomoni shundan iborat ediki,
kutubxonalarga faqat tor doiradagi odamlar uchungina kitoblar to‘planadigan joy
sifatida qarash xos edi.
Kitob bosishni kafsh etilishidan keyin kutubxonachilik ishini boshqarish
bo‘yicha dastlabki bosma asarlar paydo bo‘la boshladi. Ulardan dastlabkisi
Fransiya kardinali Djuli Mazarini tomonidan kutubxona tashkil etish uchun taklif
qilingan teolog va publitsist Gabriyelya Node (1627 y.)ning “Kutubxona tashkil
etish bo‘yicha maslahat” asari edi.
Kutubxonachilik g‘oyalarini rivojlanishidagi sezilarli burilishlar Buyuk
fransuz revolyusiyasi (1789-1794 yillar) davrda paydo bo‘la boshladi.
Kutubxonalarga “fuqoralar uchun maktab” sifatida qarala boshlandi va ular
maktab, maktabdan tashqari ta’lim tizimini tashkil etishda muxim rol o‘ynashi
zarurligi qayd etila boshlandi. XU111 asrning oxiri-X1X asrning boshlarida
jaxonda kutubxonashunoslikni fan sifatida shakllanishiga asosiy shart-sharoitlar
paydo bo‘ldi: yetarli darajada boy emperik bazalar yig‘ildi, bir qancha muxim
g‘oyalar tasdiqlandi. Bularni barchasi yangi fanni asosini tashkil etishi mumkin
edi.
Dostları ilə paylaş: |